С паездкі на сельска-гаспадарскую выставку у Быхоў.
Гэй, Беларусь, шырока Ты раскінулася на грудзях зямелькі! Еду сто, дзьвесьці, трыста вёрст, і усё кругом той самы русавалосы, сіневокі народ, усё тая самая наша родная беларуская гутарка. Як ліст да ліста, як зернятко да зерняці, так падобны да сябе вёскі, сёлы, мястэчкі і гарады беларускіе. На узгорках і ў лагчынах раскінуліся там хаткі, тут камяніцы пабеляные, а с-паміж іх высяцца стройные званніцы і куполы цэрквей ды касьцёлоў; але хаця розные гэта сьвятыні, розные веры, аднак племя тут жыве адно, адзінакавы скрозь народ Беларускі, па паяс уросшы ў зямлю, угледжэны ў сінюю даль лясную, і гэта сінасць адбілася ў вачах Беларуса, а могілеўцы кажуць, што і „на пустыні пясок сіні“.
Вось і Быхоў, мэта нашай падарожы. Гарадок так сабе – з двумя цэрквамі і адным касьцёлам ды дзесяцьцю жыдоўскімі бажніцамі. Ляжыць ён на ўзгорку, разбудаваўся на руінах колішняго пагранічнаго з Масквой літоўскаго замку. Як усюды у нас, так і тут больш корчэм ці, як іх цяпер па моднаму празвалі, „рэстараноў”, піўных і іншых гэтаго калібру „культурных“ закануркоў, чым школ і хаўрусоў.
Брыдзеш пешчанымі вуліцамі паміж старэнькіх дамкоў, і неўспадзеўкі ў вочы кідаецца шырокі прастор. Гэта з валоў від на Днепро і нізкую, затопную раўніну, каторая цягнецца з дзесятак вёрст у шыркі роўнай лукой, цяпер – пад восень – густа убранай стагамі сена. Днепро тут не шырокі, але гонкі і водны.
З берагу у нізе на права відаць шмат белых новенькіх багатых будоўлі, прыбраных флагамі; гэта – выстаўка. Шырокі пляц, абгароджэны, выраўняны, засеяны зялёнай травіцай; скрозь праведзены дарожкі, пасыпаные жвірам, насаджэны кветкі ў прыгожые узоры, харошые газоны, багатые павільёны, рэстаран, тэатр; праведзен і тэлефон; паны ў сурдутах, у фраках; пад’яжджаюць карэты, коні у бронзе з мяцёлкамі на галавах па шасьці цягнуць пустую лакераваную павозку. Ўсё гэта адразу паказывае, што выстаўка устроена не для убогай беларускай вёскі, а дзеля забавы паном, каторым зажадалося мець у Быхове тэатр с францускай мовай (як адзін казаў, ім надаела слухаць беларускую мову ад парабкоў і эканомоў), з заморскімі вінамі, з абедамі ад аднаго рубля да двадцаці пяці. I праўда, селян першые дні і відаць было толькі што пры дворных каровах і конях, каторых папрыводзілі на выстаўку акалічные паны, каб пахваліцца перад сваімі суседзямі; толькі у апошніе дні, калі зменшылі плату з рубля за ўход на выстаўку да 10 капеек, паказалася горстка селян, і гэта ажывіло выстаўку, бо бабы, пабачыўшы, што п. Шалкоўскі выставіў на паказ хораша вырабленые селянскіе палотны, ручнікі, паяскі і іншае рукадзельле, папёрлі баржджэй дамоў, каб прынясьці і свае вырабы. Праўда, камітэт выстаўкі не пажалеў турботы аглядзець тые вырабы і наградзіць баб, і гэта мае вялікую вагу: бабы вельмі заахвоціліся да ручных работ, як камітэт сваей увагай да іх вырабоў паказаў ім, што узор беларускі – цікавы і цэнны. – Прыгледаліся уважна селяне і да аддзелу агародніцкаго і палявой гаспадаркі, і відаць, што шмат хто з іх зразумеў карысць такой выстаўкі і набраўся ахвоты на другі раз дзе-чым пахваліцца з сваей гаспадаркі. I калі на другі раз у Быхове будзе выстаўка, дый калі будзе устроена не с такім панскім шыкам, то ей напэўна можна варажыць поўную удачу.
Быў на выстаўцы і аддзел з беларускімі кніжкамі, ды з „Нашай Нівай“. Шмат хто з беларусоў дагэтуль ня ведаў, што ўжо шосты год выходзіць газэта ў роднай мове, дык цяпер усе чыталі, знаёміліся. Адны з раскрытым сэрцэм віталі родную мову, пекна выложэную у кніжках, – другіе глядзелі, як на дзіва,– але і адны і другіе куплялі кніжкі, і шмат хто падпісываўся на газэту. Знайшоўся і адзін такі малады паніч, каторы вельмі абурыўся, што на выстаўцы былі беларускіе кніжкі, і гаманіў, што ў Могілеўскай губэрні німа беларусоў; але старэйшы і, відаць, разумнейшы яго таварыш, узяўшы за рукаў, адцягнуў у бок, кажучы, што „яны пэўне абмыліліся“, каб як-нібудзь супакоіць маладога крыкуна і сябе на людзкі сьмех не выстаўляць.
Цікава было, як вучыцелькі з народных школ, прывёўшы дзетак, як бобу, паказывалі ім агародніцкі аддзел. Паказывае, напрыклад, адна пальцэм на вялізарны гарбуз і пытае дзяцей, ці бачылі такую „тыкву“? – “Не“ – кажуць дзеці – „тыквы ня бачылі, але акурат гэткіе гарбузы у нас растуць! – „Гэта-ж“ – кажэ вучыцелька – „па вашаму па мужыцку гарбуз, а па расейску тыква“. Давялося мне гаварыць з другой народнай вучыцелькай (беларускай), каторая слухала, як чыталі беларускіе вершы, і на пытаньне, ці добра разумее ўсё, атказала: „Не, нічога не разумею“. – „А якжэ гавораць вашы вучэнікі паміж сабой і у сябе ў хаці“? – „Па Беларуску... Гэтак сама, як тут напісана“. – „То якжэ вы іх вучыце, калі не разумееце іх мовы, а яны – вашай“? – „Не, – кажэ вучыцелька, – яны ўсё разумеюць“. – „А вы – не“?... Вучыцелька зазлавала і адыйшлася.
У канцы трэба дадаць, што бадай толькі адны перакіньчыкі беларусы крыва глядзелі на беларушчыну; праўдзівые велікарусы па большай часьці спагадалі беларусам і цікавіліся кніжкамі і газэтай беларускай, а нават выпісывалі газэту, каб бліжэй пазнаёміцца з беларускім рухам.
Агульную увагу звярнуў на сябе беларускі календар „Нашае Нівы“. На яго звярнулі увагу і экспэрты навучнаго аддзела Быхоўскай выстаўкі і наградзілі яго вялікім сяребраным медалем. Гэта павінно заахвоціць беларусоў купляць беларускі календар і на 1912 год; ён ўжо друкуецца і за якіе два месяцы выйдзе у сьвет.
Власт.