ВИРТУАЛЬНЫЕ ВЫСТАВКИ - ПЕРСОНАЛЬНЫЕ

Павел Васілевіч Шэйн

У гісторыю айчыннай навукі Павел Васілевіч Шэйн увайшоў як збіральнік і выдавец рускага і беларускага фальклору. Яму належаць такія фундаментальный зборнікі, як "Рускія народныя песні" (1870), "Беларускія народныя песні" (1874), "Матэрыялы для вывучэння побыту і мовы рускага насельніцтва Паўночна-Заходняга краю" (1887–1902) і "Велікарус у сваіх песнях, абрадах, звычаях, вераваннях, казках, легендах і т.п." (1898–1900).
Каля 50 гадоў збіраў П. В. Шэйн творы вуснай народнай творчасці: з 1850-х гадоў і да пачатку 20 ст. Перад вачыма гэтага таленавітага фалькларыста і этнографа прайшла яркая паласа падзей гістарычнага развіцця Расійскай дзяржавы, якія не маглі не знайсці адлюстраванне ў народнай творчасці.
Ён нарадзіўся ў 1826 г. ў Магілёве ў сям'і купца. Пазней, у пасляслоўі да свайго зборніка "Беларускія народныя песні" П. В. Шэйн напісаў: "Хаця і нарадзіўся ў Магілёве на Дняпры, але да 17 гадоў рос і выхоўваўся ў асяроддзі далёка не беларускім... У дзяцінстве я перанёс нямала цяжкіх хвароб, якія часта на доўгі час прыкоўвалі мяне да ложка". У верасні 1843 г. бацька адвёз зусім хворага сына ў Маскву і ўладкаваў у Нова-Екацярынінскую бальніцу. Там Павел праляжаў больш як 3 гады. I ўрачы, і студэнты-медыкі адносіліся да яго з цеплынёй, яны не толькі сачылі за ходам лячэння, але і прыносілі для хворага цікавыя кнігі. П. В. Шэйн вывучыўся чытаць па-нямецку, пазнаёміўся з творамі лепшых паэтаў Германіі і сам пачаў пісаць вершы.
Пасля выхаду з бальніцы ён паступіў у нямецкае вучылішча пры лютэранскай царкве Святога Міхаіла ў Маскве, дзе атрымаў прафесію настаўніка малодшых класаў. 3 лета 1851 г. ён доўгі час вандраваў па расійскіх губернях як выхавацель дваранскіх дзяцей, даваў урокі ў прыватных дамах і настаўнічаў у Маскоўскай нядзельнай школе. Летам 1861 г. П. В. Шэйн па запрашэнні графа Л. М. Талстога прыехаў у Ясную Паляну Тульскай губерні і выкладаў у мясцовай школе рускую мову. Потым перайшоў у Тульскае павятовае вучылішча, дзе працаваў да канца 1864 г. У 1865 г. П. В. Шэйн атрымаў прапанову папячыцеля Віленскай вучэбнай акругі І. П. Карнілава перасяліцца ў г. Віцебск, там выкладаў нямецкую мову і рускую славеснасць у мужчынскай і жаночай гімназіях.
Яшчэ ў час сваёй работы выхавацелем дзяцей памешчыка К. А. Краткова ў Усць-Урэне Сімбірскай губерні П. В. Шэйн пачаў актыўна збіраць у навакольных сёлах рускія народныя быліны, паданні і песні. Значную частку твораў народнай творчасці апублікаваў у часопісе "Чтения" за 1859 г. Публікацыю заўважыў вядомы знаўца рускай народнай творчасці А. М. Афанасьеў, у сваёй рэцэнзіі ён ахарактарызаваў яе як "цудоўнае дапаўненне да падобных зборнікаў Акадэміі навук". Пасля яго прыхільнага водгуку Павел Васілевіч з большай упэўненасцю працягваў работу фалькларыста і этнографа. У Цвяры і Яснай Паляне, у Туле і Епіфаніі яго фальклорныя зборы папоўніліся як уласнымі запісамі, так і запісамі знаёмых настаўнікаў і вучняў.
У Віцебску Павел Васілевіч у параўнальна кароткі тэрмін аб'яднаў вакол сябе пісьменных і зацікаўленых у беларускай этнаграфіі людзей, запісы якіх разам з уласнымі знаходкамі склалі потым вялікі зборнік фальклорнага матэрыялу Беларусі. У 1874 г. выйшаў з друку яго зборнік "Беларускія народныя песні". Аб'ём кнігі дасягнуў 35 друкаваных аркушаў. На старонках кнігі было змешчана больш за 1000 тэкстаў, з іх 966 народных песень Беларусі.
Вялікі і разнастайны матэрыял зборніка "Беларускія народныя песні", як адзначалі многія літаратуразнаўцы і этнографы, сур'ёзна ўзбагаціў навуку пра народную творчаць, увёў у літаратурны ўжытак малавядомыя або невядомыя песні насельніцтва Прыдзвінскага краю Беларусі. Гэта работа П. В. Шэйна была адзначана залатым медалём Рускага геаграфічнага таварыства, а аўтару прысвоена ганаровае званне члена-супрацоўніка гэтага таварыства. У 1875 г. Расійская Акадэмія навук прысудзіла Паўлу Васілевічу грашовую прэмію імя былога прэзідэнта Акадэміі навук С. С. Уварава.
Летам 1873 г. П. В. Шэйн пакінуў заняткі ў гімназіях горада Віцебска і пераехаў на работу ў Маскоўскую вучэбную акругу. Спачатку выкладаў нямецкую мову ў прагімназіі г. Шуя (1873–74), потым рускую мову і славеснасць у рэальных вучылішчах гарадоў Зарайск (1874–75) і Калуга (1876–81). У чыне калежскага асэсара ў 1881 г. звольніўся са службы і назаўсёды перасяліўся ў Пецярбург.
У сталіцы пры садзеянні вядомага рускага філолага Я. К. Грота П. В. Шэйн распрацаваў праграму, а потым зрабіў экспедыцыю ў сумежныя паветы Магілёўскай, Мінскай і Віцебскай губерняў. 3 чэрвеня 1877 г. да студзеня 1878 г. ён сабраў нямала песенных і празаічных тэкстаў, якія меркаваў уключыць у капітальную працу "Матэрыялы для вывучэння побыту і мовы рускага насельніцтва Паўночна-Заходняга краю". Кніга выйшла ў свет у 1898–1902 гг. у 3 тамах.
Філолаг-даследчык У. М. Новікаў у сваей манаграфіі пра Шэйна сцвярджаў, што ні адзін з існуючых беларускіх фальклорна-этнаграфічных зборнікаў не можа параўнацца з "Матэрыяламі для вывучэння побыту і мовы рускага насельніцтва Паўночна-Заходняга краю" па разнастайнасці і шырыні прадстаўленых у іх сямейных і каляндарных абрадаў.
Убачыць поўны збор сваёй шматгадовай працы П. В. Шэйну, на жаль, не давялося. 3-і том "Матэрыялаў для вывучэння побыту і мовы рускага насельніцтва Паўночна-Заходняга краю" быў выпушчаны ў 1902 г., калі аўтара не было ў жывых. Ён памёр 14 жніўня 1900 г. у г. Рыга.

А. Леўскі.

Крыніцы:
Леўскі, А. А. Павел Васілевіч Шэйн / А. А. Леўскі // Памяць : Магілёў : гісторыка-дакументальныя хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі / укладальнікі: Б. П. Гардзееў, М. П. Хобатаў ; рэдкалегія: Г. П. Пашкоў і інш.. — Мінск : Беларуская энцыклапедыя, 1998. — С. 128—129.

Яго кнігі

Кнiга аб iм

Дадатковыя матэрыялы аб жыцці і дзейнасці

• Бердников, Л. Феномен Павла Шейна : [к 110-летию со дня смерти] / Лев Бердников // Новый Журнал. — 2010. — № 260.
• Иоффе, Э. Банкиры, врачи, этнографы. Павел Васильевич Шейн / Э. Иоффе // История Могилевского еврейства : документы и люди : научно-популярные очерки и жизнеописания : в 2 кн. / сост. Александр Литин. — Минск : Юнипак, 2002. — Кн. 1. — С. 130–131.
• Леўскі, А. Шэйн Павел Васільевіч / А. Леўскі // Памяць : Магілёў : гісторыка-дакументальныя хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі / укладальнікі: Б. П. Гардзееў, М. П. Хобатаў ; рэдкалегія: Б. П. Гардзееў і інш. ; мастак Э. Э. Жакевіч. — Мінск : Беларуская Энцыклапедыя імя П. Броўкі, 1988. — С.128–129.
• Марціновіч, А. А. Да поспехаў праз сумненні : Павел Шэйн // Хто мы, адкуль мы… : гістарычныя эсэ, нарысы : у 2 кн. / Алесь Марціновіч. — Мінск : Вышэйшая школа, 1998. — Кн. 2. — С. 38–49.
• Марціновіч, А. Пакутны шлях да беларускасцi : [Павела Васільевіча Шэйна] // ЛіМ. — 1997. — 25ліпеня. — С. 14–15.
• Нікалаеў, М. В. Павел Восіпавіч Шэйн / Мікола Нікалаеў // Нікалаеў, М. В. Беларускі Пецярбург / Мікола Нікалаеў. — Санкт-Пецярбург : "Агентство "ВиТ-принт", 2009. — C.146–147.
• Півавар, М. Віцебск лінгвістычны : [у змесце пра Паўла Шэйна, этнографа, фалькларыста, ураджэнца Магілёва] / Мікалай Півавар, Кацярына Півавар // Роднае слова. — 2016. — № 5. — С. 46.
• Рублевская, Л. "Ці пяюць у вас, Гануля, гэту песню?" : [про уроженца Могилева, фольклориста Павла Шейна] / Людмила Рублевская // Советская Белоруссия. — 2016. — 21 июня. — С. 12 : фото.
• Русецкий, А. В. П. В. Шейн // Русецкий, А. В. Художественная культура Витебщины: Поозерье, Подвинье, Верхнее Поднепровье : (в контексте восточно-славянских и западно-европейских культурных процессов) : монография / А. В. Русецкий, Ю. А. Русецкий. — Витебск, 2008. — С. 463.
• Скворцов, И. Человек редкой судьбы : [Павел Васильевич Шейн] // Веснік Магілёва. — 1999. — 4 снежня. — С. 4.
• Цішчанка, І. Вяршыні і спады : [Павела Васільевіча Шэйна] / І. Цішчанка // Полымя. — 1996. — № 12. — С. 241–258.
• Шэйн Павел Васільевіч // Асветнiкi зямлi Беларускай X – пачатак XX ст. : энцыклапедычны даведнік / рэдкалегія : Г. П. Пашкоў (галоўны рэдактар) і інш.; мастак У. М. Жук. — 2-е выданне. — Мінск : Беларуская Энцыклапедыя, 2001. — С. 475–476.
• Шэйн Павел Васілевіч // Беларусь : энцыклапедычны даведнік. — Мінск : Беларуская Энцыклапедыя імя П. Броўкі, 1995. — С. 776.
• Шэйн Павел Васілевіч // Беларуская энцыклапедыя : у 18 т. — Мінск : Беларуская Энцыклапедыя імя П. Броўкі, 2004. — Т. 18, кн. 1. — С. 25–26.
• Шэйн Павел // Беларускія пісьменнікі : біябібліягр. слоўн. : у 6 т. / пад рэд. А. В. Мальдзіса. — Мінск : Беларуская Энцыклапедыя імя П. Броўкі, 1995. Т. 6. — С. 438–441.
• Шейн П.В. Крепостное право в народных песнях // Русская старина, 1886. – Т. 49. - № 2. – С. 483-492.
• Шэйн Павел Васілевіч // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі : у 6 т. — Мінск : Беларуская Энцыклапедыя імя П. Броўкі, 2003. — Т. 6, кн. 2. — С. 248–249.
• Шэйн Павел Васілевіч // Этнаграфія Беларусі : энцыклапедыя. — Мінск : Беларуская Энцыклапедыя імя П. Броўкі, 1989. — С. 542–543.
• Яновіч, М. Павел Шэйн : [волат у фалькларыстыцы] // Народная воля. — 2001. — 16 мая. — С. 3.