Уневялікім, неасветленым пакоі былі двое – Суздалеў і гаспадыня, яшчэ зусім маладая жанчына.

Дзень, што перагарэў на вачах і асыпаўся попелам за станіцаю ў стэпе, выдаўся, можа, занадта ўжо спякотны і для Кубані. Таму нават цяпер, калі сонца даўно схавалася, зямля ўсё дыхала гарачынёй. Яна яшчэ не паспела вызваліцца і ад той соннай млявасці, якая ўлетку бывае на поўдні.

Суздалеў сядзеў насупраць расчыненага акна. На вуліцы, метраў за дваццаць ад дому, гарэў электрычны ліхтар, і святло, прабіваючыся праз пыльнае лісце акацый, трапляла на яго твар – смуглы, з вялікім ротам, доўгімі вейкамі, і зусім звычайным, нічым не прыкметным носам, калі не лічыць кірпатасці.

Ціха і мякка, быццам у снег, падала ў садзе перад домам спелая курага. Над дахам нейкага будынка, што быў добра відзён з акна, неўзаметку паварочвала свой коўш сямізорная Мядзведзіца.

Са станічнага парку, які пачынаўся адразу па той бок вуліцы, улівалася ў пакой, затапляючы яго да краёў, музыка.

Усё: і гэта цішыня, і гэта музыка, у якой мелодыі хоць і ішлі знізу ўверх, ад нізкіх нот да высокіх, стваралі ў душы нейкую няпэўнасць. Нават боязна было паварушыцца. I Суздалеў адно глядзеў перад сабой, маўчаў.

Гаспадыня тым часам ляжала на ложку, курыла. Суздалеву было чуваць, як зацягвалася яна папяросай, пускала дым, які тут жа вытыхаўся ў акно, і зноў зацягвалася, страсаючы попел у прадаўгаватую ракавінку.

Суздалеву не давала спакою адна думка, назойлівая, як камарыны піск над вухам.

«Гэта ж як тыя сляды на снезе… Толькі і бачыш да першай парошы», – раптам параўнаў Суздалеў сваё цяперашняе становішча, і яму захацелася сказаць хоць што-небудзь услых, каб гэтым самым парушыць адчуванне няпэўнасці.

– I вы доўга жылі са сваім мужам? – вырвалася ў яго неяк само, хоць, здаецца, пра гэта і думалася ўвесь час.

Яна пачакала трохі.

– Не, каля двух месяцаў…

Агеньчык папяросы спачатку скокнуў угору, затым апаў, быццам на яго хто падзьмуў, успыхнуў раз-другі, асвятляючы твар жанчыны, і нарэшце паляцеў уніз, чыркнуўшы, як далёкая зорка па цёмным небе.

– Паслухайце, выходзьце за мяне замуж! – I гэта сказаў ён таксама нечакана. Жанчына ад здзіўлення прыўстала на ложку, абаперлася локцем на падушку.

– I тады я буду шчаслівая? – Яна спытала гарэзліва, нават з іроніяй, але ў голасе яе ўсё ж пачулася затоенае хваляванне. – Шчаслівая! Ну, вядома, шчаслівая! – Цяпер Суздалеву здалося, што яна нібы ўпершыню задумалася над гэтым словам. – Не, да шчасця дарога больш цяжкая. О, якая цяжкая!.. Каб жа яно было калі-небудзь не так, – яна ўздыхнула, памаўчала і ўжо зусім спакойна дадала: – Толькі вы нідзе больш не рабіце такіх паспешлівых прапаноў. А то, не дай бог, учэпіцца якая за неасцярожнае слова, і тады прапала ваша галава. Дзевак цяпер не вучы. Я ж, так і быць, адмоўлюся.

– Шкада! – Суздалеў і сам разумеў, што гаварыў недарэчнасці, адну за адной, але чамусьці не мог стрымацца.

– Хто ведае. Але я ўжо навучылася не парушаць парадку рэчаў. Па-мойму, хай застаецца ўсё так, як ёсць, бо можа і зусім не быць. А наконт… Ды што гаварыць… Хай будзе сорамна таму, хто пра гэта дрэнна падумае. I не абавязкова за ўсё плаціць… Дайце яшчэ папяросу!

Суздалеў намацаў на стале пачак, выняў з яго папяросу і падаў ёй. Сам не закурваў. Пакуль гарэла запалка, ён глядзеў на нахмураны жаночы твар, затым пасунуў бліжэй да ложка табурэт, на якім ляжала ракавінка, і перавёў позірк на сцяну. Там вісела карціна. Святло, якое падала з вуліцы праз акно, дасягала пабеленай сцяны, але расплывалася і было не настолькі рэзкім, каб распазнаць, што намалявана там. Угадваліся толькі камлі дрэў, выварацень ды высокі бераг, з якога па жоўтым пяску, здаецца, на луг, збягала сцежка…

Ён адчуў, што ўжо настае час развітвацца, і падняўся.

– Паслухайце, Іван, Іванка, – жанчына першы раз ласкава назвала яго. – Паслухайце… – Штосьці перашкаджала ёй гаварыць. – Калі ўжо вы лічыце… Ну, што таіць! Я хачу, каб вы пабылі яшчэ са мной. Не магу заставацца адна. – Было чуваць, як яна здрыганулася на пасцелі. – Раскажыце што-небудзь… Толькі прыгожае, каб ажно дых заняло.

– Прыгожае? А калі не кожнаму гэта ўдаецца?

– А вы раскажыце, – настойвала яна. – Ну, хоць бы нават пра тое, што сонца свеціць для ўсіх. Сёння і пра гэта гатова слухаць.

– Тады слухайце. – Над цёмным дахам усё паварочвала свой зорны коўш Вялікая Мядзведзіца. – Даўным-даўно, калі на зямлі яшчэ не было людзей, а былі адны лясныя пушчы ды азёры, у небе адбылася неспадзяваная спрэчка паміж зоркамі. Спрачаліся Вячэрняя зорка і Вялікая Мядзведзіца. Зоркі ўглядаліся на зямлю, у вялікія азёры, дзе адбіваліся яны, як у люстрах, і ўсё не маглі высветліць, якая з іх прыгажэйшая… Аднойчы яны так загледзеліся на сябе ў ціхай вадзе, што не заўважылі, як наблізіліся адна да адной і сутыкнуліся. Вячэрняя зорка не вытрымала, і ад яе адкрышыліся маленькія кавалачкі. Яны рассыпаліся па ўсёй зямлі. Адны траплялі на сушу, другія – у ваду, у тыя самыя азёры. I калі нарэшце ўзышло сонца, то ад распаленых кавалачкаў Вячэрняй зоркі на сушы засталіся халодныя каменні, на якія паспела апасці раса, а на азёрах тым часам паявіліся кветкі – белыя лілеі. Але толькі адзін дзень гэтыя белыя лілеі пабылі кветкамі. Ужо ўвечары яны ператварыліся ў прыгожых жанчын…

– Калі гэта і няпраўда, то добра прыдумана!

Суздалеў засмяяўся.

– А я і не ведала, што маё імя такое. Лілея… Ліля… Ліліан… Сапраўды прыгожа. А ведаеце, як мяне завуць яшчэ? Шушан. Так, Шушан. Гэта па-армянску. Я жыла ў Ерэване, і доўга жыла. Ды, урэшце, вы самі пачуеце. У Горкай Балцы жывуць армяне. Заўтра пабачыце.

Уначы, калі Суздалеў ішоў цераз сад, яго нечакана ўразіла тое, што неба над станіцаю чамусьці было не чорнае, паўднёвае, а самае звычайнае. Да гэтага яму не выпадала бываць на поўдні, але ён не адзін раз чуў, што паўднёвае неба павінна адрознівацца. А тут выходзіла наадварот. На зямлю з бяздоння глядзелі ўсё тыя ж, амаль малочныя, зоркі, да якіх ён прывык змалку. Яны і цяпер нясмела пераміргваліся над яго галавой.

Станіца спала.

Асцярожна, каб не нарабіць шуму, ён адчыніў брамку, ступіў на шырокую станічную вуліцу і азірнуўся. За акацыямі і абрыкосавымі дрэвамі свяцілася акно. У пакоі ўжо гарэла святло. Праз рэдкае лісце было відаць, як там шарахаліся цені. Пэўна, хадзіла Шушан. Суздалеў не спяшаўся ісці. Ён доўга стаяў на адным месцы, пазіраючы на акно, і думаў, што гэтае акно, мусіць, запомніцца яму на ўсё жыццё. Хоць і здарылася ўсё неспадзявана і неяк дзіўна, але ў душы ён быў не-выказна рады, што жыве на свеце гэтая жанчына.

– Шушан… Шушан… – Суздалеў зараз гатовы быў пайсці туды зноў, каб яшчэ раз паўтарыць тыя словы, якія ўжо сказаў ёй нядаўна. Але ж ён ведаў, што гэта будзе дарэмна, – яна не паслухаецца, не прыме іх. Гэта чамусьці бянтэжыла Суздалева. Рабілася неспакойна на душы. I раптам Суздалеву не захацелася вяртацца ў гасцініцу. З’явілася жаданне пабыць на адзіноце, і ён, узышоўшы на дарогу, павярнуў у адваротны бок, туды, дзе з кожным крокам расступалася перад ім бясконцая сваёй цемнатой вуліца.

…У Пакроўскую Суздалева прывяла такая справа.

Аднойчы ў мастацкі музей, дзе црацаваў Суздалеў, прыйшло пісьмо з Бразіліі. Яно было даслана на імя дырэктара музея. I той паклікаў Суздалева.

– Чытайце, – дырэктар падаў яму ліст, спісаны дробнымі рускімі літарамі… «– Мне, – паведамляў карэспандэнт, – удалося нарэшце пабыць у Маскве, Ленінградзе, Адэсе і ў шмат яшчэ якіх вашых гарадах. У вашай краіне я знаходзіўся як турыст, але прыязджаў, бадай, з адною мэтай. I дзеля гэтаё мэты я абышоў амаль усе буйныя мастацкія музеі. Быў у Трацякоўскай галерэі, быў у Эрмітажы, наведаў Рускі музей. Потым з’ездзіў у Адэсу, Кіеў, збіраўся заехаць у Новасібірск, але не хапіла часу. Нават у Мінск, хоць гэта і было па дарозе, не давялося трапіць. Уласна кажучы, можа, апошняя акалічнасць і змусіла звярнуцца да вас з гэтым пісьмом. А справа вось у чым. Я шукаў у вашых музеях калекцыю карцін, якія належалі некалі майму бацьку, графу. Там, здаецца, былі Рублёў, Трапінін, Карчэўскі, Гараўскі і шмат яшчэ хто. I асабліва адна карціна – Рэмбранта, якая з’яўлялася гордасцю ўсяго нашага роду. Але мой бацька вымушаны быў пакінуць Расію праз вашу рэвалюцыю. Сам я ніколі не бачыў нашай калекцыі, бо нарадзіўся ў Бразіліі. Вядома, цяпер я і ў думках не маю дамагацца таго, каб вярнуць карціны, хоць і лічу іх уласнасцю нашай сям’і. Але ж я задаволены буду ўжо тым, калі даведаюся, што яны не загінулі. Мне чамусьці хочацца верыць, што наша калекцыя павінна недзе захавацца і, можа, нават у Мінску. Маёнтак майго бацькі знаходзіўся пад Шкловам…»

– Дык што вы маеце сказаць мне пасля гэтага? – спытаў дырэктар, як толькі Суздалеў скончыў чытаць.

Суздалеў паціснуў плячмі.

– Рэмбрант! Не, дарагі мой, тут ёсць над чым падумаць! Наколькі мне вядома… Але ж Рэмбрант дык якраз і адпадае. Тут наш беларускі бразілец штосьці наблытаў. Мусіць, для большай важнасці. Ну, а наконт астатніх карцін, то і тут, скажу вам, таксама загадка. Справа ў тым, што ён ні адну з іх не называе ў пісьме. А наогул калекцыя такая, можа, і сапраўды была. Вы не верыце?

– Чаму ж…

– Тады вам і карты ў рукі! Едзьце, шукайце! Шклоў – не тое, што Рыо-дэ-Жанейра, ён трохі бліжэй. Я, праўда, ніколі не быў і ў Шклове. Неяк не вы-падала. Але ж нам трэба ўлічваць, што ў тых мясцінах жылі Хадкевічы, Сіняўскія, Чартарыйскія, Пацёмкін, Зорыч. Усе багачы. Дык ці не маглі яны панацягваць у свае гнёзды і такіх мастацкіх каштоўнасцей?

Суздалеў выехаў на другі ж дзень. Канечне, ён не тое, каб і сапраўды спадзяваўся адшукаць на беразе беларускага Дняпра арыгіналы Рэмбранта. Больш таго, як мастацтвазнаўца, ён быў перакананы ў адваротным. Не такі ўжо Рэмбрант непрыкметны мастак, каб яго карціны маглі знікнуць бясследна. За сотні гадоў, якія мінулі з таго дня, калі не стала самаго галандскага жывапісца, людзі сабралі, відаць, усё, што напісаў ён, і можа, нават што-небудзь далучылі лішняе. I цяпер было б наіўна думаць, што недзе яшчэ схавана сёе-тое з яго спадчыны. Але ж, акрамя Рэмбранта, у пісьме ішла гаворка пра Рублёва, Карчэўскага, Гараўскага… А тут ні дырэктар музея, ні Суздалеў не мелі сказаць чаго пэўнага. Хто ведае, можа, якраз у гэты самы момант на рублёўскую ікону-мініяцюру хто-небудзь і моліцца ў вясковай хаце.

Месца, дзе некалі знаходзіўся маёнтак графа, няцяжка было знайсці, нават цяпер, праз шмат гадоў, тут не забылі пра яго. Ад былога раскошнага палаца засталіся адны руіны. Відаць, у апошнюю вайну ён быў канчаткова разбураны. Паблізу яшчэ можна было заўважыць парослыя травой акопы: яны паабвальваліся ўжо і амаль зраўняліся з зямлёй.

Адзін цагляны карабок нагадваў, што некалі тут, на беразе Дняпра, узвышаўся прыгожы будынак. З таго боку, дзе быў парадны пад’езд, яшчэ захаваліся чатыры пілоны з закручанымі капітэлямі. Суздалеў заглянуў усярэдзіну. Дах увесь свіціўся на вялізных дзірках. Груды бітай цэглы былі густа заляпаны птушыным памётам. Пахла плесняю, хоць вецер і гуляў бесперашкодна ад адной сцяны да другой.

Сонца ўжо апускалася за лес. Збіралася на ноч. У нізіне, за якога паўкіламетра ад Дняпра, віднеліся стрэхі. Вёска была невялікая, але скрозь па ёй, ад першай да апошняй хаты, пераходзілі адзін у адзін сады. Цяпер там рыпеў журавель, выцягваючы з калодзежа на сваёй доўгай шыі мокрае драўлянае вядро.

Суздалеў надта не затрымліваўся каля руін. Пастаяў трохі і рушыў да вёскі. Праз якую гадзіну ён ужо ў прыцемках сядзеў і гаварыў з худым і касцістым, можа, сямідзесяцігадовым старым, які паважна, чыста па-сялянску, замест прывітання назваў сябе:

– Куксёнак, Захар Пятровіч.

…Пра тое, што ў Петраградзе бальшавікі адабралі ўладу ў Керанскага, у вёсцы даведаліся на другі дзень. Якраз пад той час паблізу, у Копысі, на пастоі была вайсковая часць. Палкавы камітэт разагнаў эсэраў і бундаўцаў і памог бальшавіцкай меншасці ўсталявацца ў пасялковым Савеце. У вёсках ліхаманкава пачалі дзяліць зямлю. Дайшла чарга і да графскага маёнтка. Граф перад гэтым некуды ўцёк. У палацы заставаўся немец-упраўляючы. Ён замкнуўся ў пакоі і праз запацелыя вокны з жахам пазіраў, як у полі сяляне гурмай хадзілі за даўгалыгім, прастуджаным каморнікам, якога некаму пашчасціла залучыць у вёску. Ім яшчэ і ў галовы не прыходзіла пайсці сюды, на бераг Дняпра, куды было звезена ўсё з палёў, дзе быў увесь хлеб. I вось аднойчы з Копысі вярнуўся Сямён Патапчык. Ён прывёў з сабою незнаёмага салдата. У Сямёнавай кішэні ляжалі ажно тры паперы. Адна – «Копія магілёўскаму губрэўкому. Народны камісарыят асветы даводзіць да вашага ведама, што ў адным з маёнткаў, які знаходзіцца, па нашых звестках, у раёне Шклова, ёсць багатая калекцыя карцін. Просім удакладніць месцазнаходжанне, і да прыезду туды асобага ўпаўнаважанага камісара забяспечыць недатыкальнасць і захаванасць». Другая – «Шклоўскаму павятоваму Савету рабочых, сялянскіх і салдацкіх дэпутатаў. Копія Капыскаму валасному Савету. Губрэўком даводзіць да ведама двух Саветаў тэлеграму Наркамасветы. Просім удакладніць. Адказнасць за захаванасць ускладаецца на старшыню Каныскага валаснога Савета». I, нарэшце, трэцяя папера – ужо мандат, выдадзены валасным Саветам Сямёну Патапчыку, дзе было адзначана, што яму даручаецца ўся гэтая адказная справа па забеспячэнню «недатыкальнасці і захаванасці» мастацкіх каштоўнасцей.

– Да замаразкаў яшчэ ўправімся падзяліць зямлю, – крыкнуў Сямён мужыкам і паказаў рукою на графскі палац. – Цяпер трэба клапаціцца, каб было чым увесну засяваць гэту зямлю, бо можа здарыцца так, што ўсё пойдзе дымам. Тады наплачамся!

Мужыкі прыціхлі. Здавалася, яны не адважацца зрабіць і аднаго кроку ў той бок. I нават тады, калі Сямён Патапчык з салдатам былі на паўдарозе да графскага дома, яны ўсё яшчэ вагаліся. Але вось нехта першы зрушыў з месца. Натоўп раптам загудзеў і, нібы снежны ком, спушчаны з гары, пакаціўся па полі, абганяючы тых двух, што пайшлі наперадзе. Пад націскам дзесяткаў рук і плячэй з грукатам расчыніліся дзверы. Усе рынуліся ў графскія пакоі. На першым паверсе карцін не было. Па лесвіцы, якая была ўслана воўчымі шкурамі, Сямён узбег на другі паверх і апынуўся ў вялікай зале. Тут ён і ўбачыў карціны. Адны – віселі на сценах, другія – стаялі на падлозе, прыпёртыя да сцен: не хапала месца. Рамы блішчалі пазалотай. На паліраваных багетах палавеў пыл. З каляровых палотнаў, самазадаволена ўсміхаючыся, пазіралі бесклапотныя, сытыя людзі… Буржуі… Тыя, што не давалі такім, як Сямён, па-чалавечы жыць… У залу паступова набіваліся сяляне… Выгляд залатых рам, фарбаў на палотнах нечакана бянтэжыў іх. Трапляючы сюды, яны раптам уціхамірваліся і амаль спалохана пазіралі на сцены, не рашаючыся падыходзіць бліжэй. Хтосьці ў парозе ледзь не стагнаў:

– А матухны-бацюхны, колькі тут таго золата! А матухны-бацюхны!

Гэтыя словы, пэўна, паддалі Сямёну рашучасці, і ён пад воклічы адабрэння пачаў люта выдзіраць з рам палотны, на якіх былі намаляваны «ненавісныя буржуі…»

Назаўтра з Петраграда прыехаў камісар, нізкі, лядашчы, ужо даўно не малады чалавек. На сярэдзіне яго доўгага носа сядзелі акуляры ў залатой аправе. Скрозь іх мрыйна глядзелі блізарукія вочы. Паціраючы пасінелыя рукі, камісар чакаў, пакуль Сямён адмыкаў ключом дзверы ў маленькі пакойчык, куды былі перанесены рамы з вялікай залы. Каля дзвярэй стаяў салдат. Ён знаходзіўся тут з учарашняга дня. Нарэшце замок шчоўкнуў, і Сямён, сцёршы далоняю пот з ілба, адчыніў дзверы.

– От яны, глядзіце!

Камісар ступіў цераз парог і спыніўся, спалохана пазіраючы то на рамы, якія былі акуратна, адна наадну, складзены на падлозе, то на Сямёна, які ўвесь свяціўся ад задавальнення. I раптам камісар апусціўся знясілена на падлогу, плечы яго пачалі часта ўздрыгваць: ён заплакаў.

…У той вечар Суздалеў яшчэ доўга хадзіў па вёсцы, распытваў. I амаль усе, з кім яму даводзілася гаварыць, паўтаралі адно і тое ж. Але заставалася загадкай – ці ўсе карціны тады, у тую радасную і пакутлівую восень, спасціг аднолькавы лёс. А можа што-небудзь захавалася? Тут, у вёсцы, адказу на гэта пытанне ніхто не мог даць. Шмат хто бачыў тыя карціны. Ды галодныя людзі былі заняты іншым: яны ўшчэнт разносілі панскую сядзібу. Толькі Сямён Патапчык і салдат, што быў прыкамандзіраваны да яго, мелі клопат у той сумятні пра карціны. Толькі яны маглі б цяпер адказаць Суздалеву. Але Сямён загінуў яшчэ ў грамадзянскую вайну, а салдат, якога прывёў Сямён з Копысі і які потым асталяваўся ў вёсцы назаўсёды, ажаніўшыся на Сямёнавай сястры, пасля апошняй вайны, якраз у самы галодны год, пакінуў гэтыя мясціны і зрушыў кудысьці на поўдзень па лёгкі хлеб. Суздалеву спатрэбілася нямала часу, каб даведацца, у які бок падаўся гэты апошні чалавек, што мог адкрыць яму тайну. Нарэшце хтосьці адшукаў пад брусам адрас – салдатаў сын, Якаў Торлін, прысылаў неяк пісьмо цётцы.

I вось Суздалеў прыехаў на Кубань. Заўтра ён будзе дабірацца ажно ў Горкую Балку, дзе спыніліся, праз тысячы кіламетраў, Торліны.

…Ад Пакроўскай да Горкай Балкі – шлях не малы. Гэта ажно ў самым далёкім канцы раёна.

Машына, узнімаючы за сабою пыл, ужо даўно прамінула шэрыя станічныя гароды, і цяпер на спідометры чырвоная стрэлка трымцела недзе на лічбе «100». Суздалеў сядзеў побач з шоферам, мажным, паголеным – і галава і твар – дзецюком. Гэта быў райвыкан-комаўскі шофер, і Шушан называла яго Пятровічам, мусіць, проста па бацьку. Сама яна ехала на заднім сядзенні – ёй так захацелася. У прадаўгаватае люстэрка, прымацаванае над ветравым шклом, Суздалеву было відаць: яна драмала, прыхінуўшыся правым бокам да мяккай спінкі. Вочы ў яе былі заплюшчаны. Ніжняя губа – прыкушана, быццам жанчыне ў дарозе зрабілася блага.

Учора, калі Суздалеў сышоў у Ціхарэцку з поезда і піў на аўтобуснай станцыі пры саракаградуснай спёцы пракіслы морс – шклянку за шклянкай, – да яго неспадзявана падышла гэта жанчына.

– Вы наважыліся выпіць усю ваду, – пажартавала яна і засмяялася. – А дарэмна, сягоння вам з гарачынёй усё роўна не зладзіць. Бярыце лепш вось гэта. – Яна пакорпалася ў сваім плеценым кошыку, які трымала за раменьчык у левай руцэ, і выняла адтуль вялікі яблык, – Ліце сваю ваду сюды! – Суздалеў паслу-хаўся і выліў на яблык са шклянкі астатак вады.

…Пасля яны ехалі разам у станіцу Пакроўскую… Затым быў той, учарашні, вечар…

Цяпер Шушан ехала за Горкую Валку. Там, недзе ў стэпе, знаходзіліся саўгасныя авечыя статкі, і яна павінна была зрабіць банітацыю.

Каб не звяртаць увагі на шофера, Суздалеў употай пазіраў на люстэрка. Шушан не мяняла сваёй паставы. Толькі зрэдку варушыліся яе губы. Здавалася, яна хацела ўсміхнуцца, але штосьці перашкаджала ёй.

Паабапал дарогі, ажно пакуль ставала вока, ляжаў стэп. Саламяныя сцірты, якія ўзвышаліся на гарызонце, былі падобны на вялізныя боханы толькі што спе-чанага белага хлеба. Стэп ужо сям-там перааралі пад азіміну – лапікі чарназёму вылучаліся сярод іржышча і кідаліся ў вочы здалёку. Суздалеў упершыню бачыў, як рана заканчвалася жніво. На корані пакуль стаяла адна кукуруза ды яшчэ сланечнік. I гэта тады, калі на дварэ быў пачатак ліпеня.

Машыну патрохі гайдала на выбоінах. Пачынаўся няроўны ўчастак дарогі, і шофер, які да гэтага разам з усімі маўчаў, сказаў:

– Ну, цяпер трымайся! – Ён тут жа збавіў газ, але машыну не пераставала трэсці. Яна, нібы лодка на хвалях, то патанала, трапляючы ў яміны, то вынырала, узбіраючыся на горкі, і пыл, які ад самай Пакроўскай заставаўся ззаду, цяпер пераганяў і засціў дарогу.

Суздалеў заўважыў у люстэрка, як спачатку заварушылася, потым па-дзіцячы засаромелася Шушан. Нядаўняя бледнасць нечакана знікла з яе твару, шчокі паружавелі. Ён павярнуўся і з удзячнасцю паглядзеў ёй у вочы.

Нарэшце машына ў клубах пылу пераехала мост на шырокай, спакойнай рацэ і, лёгка падскочыўшы, спынілася як укопаная пасярэдзіне вуліцы ў Горкай Балцы. Шушан сама адчыніла дзверцы і выйшла першая. Суздалеў счакаў трохі і таксама падаўся следам за ёю да нізенькай брамкі, праз якую вяла сцежка на шырокі двор, засаджаны дрэўцамі. Двор гэты, акрамя ўсяго, быў яшчэ поўны жоўтых і чорных качанят, якія, віцькаючы, бегалі чародкамі па жоўклай, высушанай сонцам траве і вышуквалі ў ёй прашкуркі. Пад высокімі дробналістымі акацыямі ўзвышалася падобная на лакамабіль летняя печка – неад’емны атрыбут тутэйшых і хутарскіх і станічных двароў. Комін гэтай печкі заканчваўся дзіравым вядром. Каля самай печкі знаходзіўся застаўлены хатнім посудам доўгі стол. Дзве табурэткі таксама былі заняты посудам – на адной стаяў таз, а на другой – чайнік. На печцы ў пачарнелай ад сажы каструлі штосьці варылася, нягледзячы на позні час. З коміна праз вядро валіў белы дым. Відаць, у печцы гарэлі саламяныя вязанкі.

На ганак выйшаў гаспадар – армянін, чорны і тлусты, як перавернуты ў стэпе чарназём. Убачыўшы Шушан, ён раптам распасцёр рукі і, надзіва хутка перабіраючы нагамі, рушыў ёй насустрач. Твар яго ўвесь расплываўся ва ўсмешцы. У вадзяністых вачах стаяла радасць. Гаварыў ён па-руску, але націск у словах рабіў на першым складзе, па-ўсходняму.

– Шушан! Прыехала Шушан! Эй, старая, дзе ты? Шушан прыехала! – Ён гукаў некага і ажно захлёбваўся, як дзіця, ад захаплення. – Ну, цяпер я ўжо цябе не выпушчу адсюль!

Суздалеў стаяў і з цікавасцю пазіраў на армяніна. Той, здавалася, не заўважаў яго. Але хутка загаварыла Шушан:

– А я і сягоння спяшаюся. Затое пакіну ў вас вось яго, – яна паказала на Суздалева.

Армянін утаропіўся на незнаёмага чалавека, прыдзірліва агледзеў яго з ног да галавы, потым, нібы схамянуўшыся, яшчэ шырэй распасцер рукі:

– Ну, вядома ж! Хто прыйшоў з табою, Шушан, значыць, гэта мой госць, – ён зрабіў паклон у бок Суздалева і ўжо зусім гасцінна дадаў: – Усё, што тут бачыш, тваё. Так, тваё, не саромейся. I будзь як дома… Вось пасядзім, пакурым…

Ад’язджаючы, Шушан напаследак крыкнула ад машыны:

– Дык вы тут, дзядзька Арам, памажыце яму. А я да вечара вярнуся. Я ж не забыла, як вы абяцалі пачаставаць мёдам!

Армянін вынес з белай мазанкі два плеценыя крэслы, паставіў іх у цяньку, пад акацыю, пасадзіў госця і сам сеў. Суздалеў, каб не бавіць дарма часу, з дзесяці слоў расказаў, што яму патрэбна ў Горкай Балцы. Армянін задумаўся.

– Торлін… Торлін… – Ён штосьці прыпамінаў. Суздалеў маўчаў.

– Ну, канешне, Торлін! – усклікнуў армянін. Суздалеў падрыхтаваўся слухаць. Але армянін нечакана пачаў гаворку пра іншае.

– Шушан! О, наша Шушан малайчына! Ты думаеш, чаго яна прыехала на Кубань? Ты думаеш, яна не магла ўладкавацца ў Ерэване? Магла, магла! Ды наша Шушан не такая… – Армянін сыпаў словамі, як з вядра, а Суздалеў сядзеў і чакаў, калі той адкажа што-небудзь і на яго пытанне. Таму, як толькі гаваркі армянін запнуўся, ён тут жа паспрабаваў напомніць яму. Армянін нездаволена глянуў на яго.

– Торлін… Торлін… – Ён пакутліва нахмурыў свае густыя, нібы намаляваныя, бровы. – Я знаў двух Торліных. Які твой, – не ведаю. Толькі адзін з іх ужо даўно памёр. Гэта – старэйшы. А маладзейшы паехаў адсюль, на цаліну махнуў. Як абвясцілі, што цаліну за Каспіем будуць узнімаць, дык і паехаў Яшка, быццам тут зямлі мала было. Так што ў Горкай Балцы цяпер няма ніводнага Торліна. Я ведаю дакладна, бо каму ж гэта ведаць лепш – яны жылі адным дваром, зусім недалёка, праз вуліцу. Хочаш, павяду туды? Толькі навошта… Усё роўна… Ну, а на могілках… Хадзем тады на могілкі.

– Не, туды ісці няма чаго. Мне патрэбны жывы Торлін.

Суздалеў падцяўся. Армянін стаў настойліва запрашаць яго ў дом. Той адмовіўся. Але чамаданчык, які ён увесь гэты чае трымаў на сваіх каленях, пакінуў, паабяцаўшы прыйсці па яго, калі вернецца Шушан.

Сонца ўжо вісела высока над стэпам. Было горача. На гародах смягнуў, апусціўшы кацёлкі, пыльны сланечнік. Суздалеў перайшоў на другі бок вуліцы і накіраваўся за Горкую Балку ў стэп. Там, на ржышчы, чарнела вузкая палоска ўзаранага чарназёму. Гэта праклаў першыя барозны трактар, і яны цягнуліся да самай ракі, берагі якой густа параслі чаротам. Шастаючы па ржэўніку, Суздалеў пакрочыў уздоўж баразны, мяркуючы выйсці да рэчкі. Недзе наперадзе білі па жалезе. Чулася кароткае:

– Лясь-лясь, лясь-лясь…

Выходзіла, што ў Горкую Балку Суздалеў прыехаў амаль дарэмна… Стары Торлін памёр. Гэта быў апошні сведка, які ведаў больш за іншых пра лёс карцін.

Суздалеў ішоў, разважаў, настроены на невясёлы лад.

Ля рэчкі, на беразе, метраў за дзесяць ад вады, стаяў шэры трактар. У ім корпаўся мурзаты трактарыст, малады хлопец. Ён быў вельмі заняты сваёй справай і, вядома, не звяртаў на Суздалева ніякай увагі. Але як той падышоў зусім блізка, дык выпрастаўся, паўглядаўся трохі, спытаў:

– Хочаш ракаў? – I, не чакаючы адказу, дадаў: – Тады насі салому. Вунь адтуль! – Хлопец махнуў чор-най рукой цераз галаву і зноў схіліўся над карбюрата-рам. Суздалеў паціснуў плячыма, абышоў без усялякае мэты трактар, дакрануўся да гарачага жалеза, пастаяў яшчэ хвіліну-другую ў задуменні і рушыў моўчкі да сцірты. Да яе было недалёка. I пацягнула Суздалева туды не таму, што раптам захацелася ракаў. Вядома ж, не. Ён ішоў да яе і яшчэ сам не ведаў, ці будзе насіць тую салому. Але як толькі ўзяў аберуч першую ахапку, удыхнуў цёплае хлебнае паветра, дык ужо не раздумваў далей. Сціснуў, нібы ў клешчах, пшанічную салому і, трымаючы аберуч перад сабой, панёс ахапку да ракі. Пасля прыйшоў да сцірты яшчэ. Проста была такая ўнутраная патрэба хоць што-небудзь рабіць пасля размовы з армянінам, і ён старанна таптаў іржышча і праз некаторы час забыў нават пра тое, што наперадзе, калі, нарэшце, і паверыць трактарысту, яго чакаць будуць вараныя ракі. Здаецца, на дваццатай ахапцы Суздалеў адчуў стому. Узмакрэлы, ён паваліўся на пахучую капу, якая ўжо ўзвышалася на добры чалавечы рост непадалёку ад трактара і раптоўна заснуў.

Спалася, як пасля вялікай дарогі, – хораша і доўга; не прачынаўся ён нават і тады, калі трактарысты бралі з-пад яго салому на вогнішча. Нарэшце сонца павярнула на захад. Непадалёку завялі трактар. Матор зароў і разбудзіў Суздалева.

Трохі дыміла вогнішча. Каля яго сядзеў чалавек. Але гэта быў не той, што падгаварыў Суздалева насіць салому. Гэтаму было ўжо гадоў пяцьдзесят. Атрасаючыся, Суздалеў вылез з саломы. Ад той капы, якую нанасіў ён, засталася, можа, меншая палавіна – астатняя згарэла. Хвалюючыся, быццам чуючы за сабой віну, Суздалеў наблізіўся да вогнішча. Трактарыст шырока ўсміхнуўся, паказаўшы пракураныя зубы, і першы загаварыў, але з такім выглядам, быццам ён працягваў спыненую размову.

– Можа, чалавек сюды ўцякаў ад тае работы, а тут яго прымусілі насіць салому. Дзіўна. Гэта ўсё Пецька. Яго хлебам не кармі, а дазволь пажартаваць. Ну, і зма-ніў пра ракаў. Не спадзяваўся, што лёгка яму падда-сіся. А выйшла, што пасля прыйшлося пашкадаваць. Прыходжу я, гэта, сюды з хутара, а ён давіцца ад смеху, але совае ў рукі вядро – ідзі, кажа, налаві тых ракаў. Дык яно ўжо добра адно, што іх у гэтай рэчцы процьма. Толькі лезь у ваду ды збірай па дне. Вы на яго не крыўдуйце. Гэта мой, старэйшы. Усё яшчэ дзяцініцца. А ракаў мы, бачыш, наварылі. Еш! – Ён дастаў з-за плячэй вядро, напоўненае ледзь не з каптарком чырвонымі ракамі, і паставіў перад Суздалевым. Ракі былі вялікія. Сярод іх драбяза амаль не сустракалася. Клюшні здзіўлялі сваімі памерамі – яны былі нечым падобныя на гусіныя галовы.

Паназіраўшы, як Суздалеў далікатна раздзіраў на кавалачкі першага рака, трактарыст між тым спытаў:

– А ты што, можа, начальнік які?

– Не.

Трактарыст, відаць, не даў веры.

– Ну, а калі і начальнік, дык не вялікі, бо вялікія начальнікі ездзюць на машынах.

Ён ухапіўся рукамі за край вядра, крыху пакорпаўся ў ім і вывалак за доўгі вус, здаецца, самага большага рака.

– Гляджу я на цябе і дзіўлюся – ты гэтых ракаў ясі з такім выглядам, быццам пабойваешся іх. Рабі вось як! – Трактарыст хуценька аблупіў клюшню, потым адным махам управіўся з шыйкай і нарэшце ўзяўся за ножкі, – Глядзі! – Ён вылузнуў з чырвонага панцыра самую сяродку, выкінуў адтуль чорны, як нітка, нерв, сказаўшы, што гэта самае брыдкае ва ўсім раку, і ўчапіўся зубамі ў зеленаватае мяса. – Вось дзе самы смак! – Суздалеў зрабіў тое самае. Аказваецца, прыправа, якую трактарысты паклалі ў вядро, толькі ў гэтай ракавай частцы і адчувалася па-сапраўднаму. Сок быў смачны, і Суздалеў мог нават без памылкі пералічыць усе прыправы – кроп, перац, соль…

А трактарыст працягваў распытваць:

– Дык ты, чалавеча, лічы, не тутэйшы?

– Але.

– Адкуль жа?

– Ды адсюль не відаць, – пажартаваў Суздалеў, але, падумаўшы, прызнаўся, што прыехаў з Беларусі.

– Далекавата, – згадзіўся трактарыст. – А ведаеш, пра што я зараз успомніў? Пра вашы беларускія лясы. Вось бы сюды іх, у стэп. Якая раскоша была б. Эх, каб да нашай зямлі ды вашы беларускія лясы. А я вашы лясы ведаю. Чуў пра Шклоў?

– Чуў.

– Ну, дык якраз мне там і давялося партызаніць. – Трактарыст нечакана пачаў успамінаць і потым доўга апавядаў Суздалеву пра тое, як апынуўся недзе пад Оршай у акружэнні і ажно да восені сорак трэцяга года ваяваў у Магілёўскім партызанскім злучэнні.

Суздалеў тым часам патрашыў ракаў, смакаваў і пад самы канец ужо няўважліва слухаў: чалавек сваімі ўспамінамі пра знаёмыя мясціны нечакана даў яго думкам іншы ход. Ён зноў, у каторы ўжо раз за сённяшні дзень, вярнуўся да карцін.

«А што калі і сапраўды ўсе палотны тады былі спалены Сямёнам Патапчыкам?» – прыйшла ў галаву думка. I ён жахнуўся: нейкі трывожны неспакой упершыню за ўсю гэтую паездку пачаў авалодваць ім.