ІВАН ЧЫГРЫНАЎ. ВЕРНАСЦЬ ПРАЎДЗЕ
ПРА МАЛУЮ РАДЗІМУ
Каб спасцігнуць вялікую гісторыю, трэба пачаць з малой, каб спасцігнуць вялікую памяць, трэба не згубіць кароткую. Бо бязродную радзіму і страціць не страшна.
Ну і час настаў – стаяць будзе хата, а нікому непатрэбная, заразная!.. Я тут зайшоў у адну бібліятэку, у Чудзянах. Кнігі таксама не вывезеш. Дык і ляжаць, кінутыя на падлозе. І мой трохтомнік на пярэднім плане. Я сфатаграфаваў. Жахліва!..
Пах роднага дома чалавек у поўнай меры адчувае тады, калі вяртаецца з далёкага краю.
Мясціны гэтыя дарагія для мяне не толькі тым, што адтуль, з бацькоўскага парога, уецца сцяжынка майго жыцця. Там, у Забесяддзі, на Магілёўшчыне, назаўсёды засталіся сляды маіх герояў, жывых і мёртвых, пра якіх я расказваю ў раманах.
Масква, яна як прынада тая. З вайной на Маскву хадзілі і ў старыну. Да ўсё праз нас, праз Беларусю… дак неяк ажно дзіўна размешчана ета Беларуся наша, бытта гасподзь знарок яе паклаў так. Усё праз нас з вайной ходзяць, усё праз нас. Здаецца, каб хто перанёс яе ў другое месца, дак і нам бы па-другому жылося. А зямля харошая, можа, нават лепшая за рай той. Ета ж падумаць толькі – у другіх голад, дак ужо голад, людзі, як тыя мухі, гінуць, вазьмі хоць Украіну, тама во і нядаўна колькі паўмірала, а ў нас адно мужыкі паапухалі – не кара дак ягада, не ягада дак грыб, а тама ўжо бульба пойдзе, жыта, але чалавек неяк выб’ецца з бяды, абы не сядзеў рукі склаўшы. Не, зямля наша папраўдзе райская, а от жа…
Потерять малую родину – все равно, что потерять большую.
Адным словам, цягне да чыстых крыніц. Але дзе цяпер чыстая вада? Ды і самі крыніцы – дзе? Адных ужо няма, а другія прагорклі. Думаў, хоць Бесядзь цячэ сваёй вадой. Дык не…
ПРА ПАТРЫЯТЫЗМ
Заваёўнікі, якія б яны ні былі і ў які б час ні прыходзілі, ніколі не разумелі чужога народа, як і гэты народ са свайго боку не разумеў іх. Новая палітыка ў такой справе таксама мала чаго дае. Народ перш за ўсё думае не пра палітыку, якую прапаноўваюць яму, а пра саміх заваёўнікаў, пра тое, што яны ўварваліся ў яго межы і топчуць яго зямлю, нішчаць яго маёмасць, забіваюць яго суайчыннікаў, сярод якіх кожны чацвёрты – яго брат, яго сват, а то проста родзіч ці даўні знаёмы. У такіх выпадках народ заўсёды патрыёт, ён на нейкі час нават здольны забыць жахі, у якіх жыў дасюль.
Куды толькі ні хадзілі беларусы паходамі, многім дапамагалі ваяваць, наводзіць парадак, таленты свае аддавалі іншым народам, кадры ім пастаўлялі, словам, былі донарамі. А пра сябе як паклапаціліся? Які ў сябе парадак навялі?.. Дык вось, дзе мы толькі ні былі, чаго ні рабілі, а ўсё не для сябе, не для сваёй Бацькаўшчыны. Як быццам нейкае пракляцце над намі…
Некаторым людзям, у тым ліку і крытыкам, здаецца, што патрыятызм – гэта, калі выйшаў на вуліцу і крыкнуў «ура!». Не, патрыятызм у часе вайны, асабліва ў часе акупацыі, – гэта нешта зусім іншае. Патрыятызм – гэта духоўны свет народа. I вось як разумее патрыятызм народ, так і намагаўся адлюстраваць гэта ў сваіх раманах. Бо я разумею патрыятызм гэтаксама, як разумее яго народ. Гэта з’ява глыбокая, вечная. Яна выказвае любоў народа не толькі да сваёй зямлі, але і да сваёй улады. А наш народ у вайне паказаў сваю вялікую любоў і да сваёй роднай зямлі, і да сваёй роднай Савецкай улады. Ён не дужа крычаў аб гэтым. Ён проста супраціўляўся – актыўна і пасіўна – ворагу. Ведаў, што за Савецкую ўладу трэба змагацца, што гэта яго ўлада, і ён змагаўся.
ПРА ГІСТАРЫЧНУЮ ПРАЎДУ І ПАМЯЦЬ НАРОДА
Не кожная рана паддаецца лекам. Асабліва, калі на душы.
Гістарычная праўда важней натхнёнай выдумкі.
Увогуле да гісторыі трэба ставіцца з пачцівасцю, не ляпаць яе па плячы. Я вярнуўся ў гісторыю, каб убачыць увесь народ і правесці сваіх сучаснікаў па тых дарогах, па якіх хадзілі нашы продкі.
Ёсць такое паняцце – памяць народа. Яна жыла, пачала жыць у самую вайну, а пасля вельмі жыла на вайне. У вёсцы расказвалася ўсё, што было ў вайну, не забывалася нічога з тагачаснага жыцця, побыту, барацьбы. Людскія споведзі і згадкі замацоўваліся ў памяці.
Між тым чалавечая памяць не дужа надзейны хавальнік патаемнасцей. Чалавечае жыццё кароткае. Да таго ж чалавек старэе, а старэючы, упадае ў маразм. Іншая справа – памяць народа. Пакуль жыве народ – датуль дзейнічае і ягоная памяць. Яна самая сумленная, што ёсць на свеце, і самая справядлівая. Можна знявечыць і перапісаць гісторыю, перайначыць яе згодна нейчым інтарэсам – ці то асабістым, ці то грамадскім, – але з памяццю народа, калі яна ўжо зачапілася за што, нічога няздольны зрабіць ні адзін чалавек, ні група.
Упэўнены: страціць памяць – гэта страціць сябе.
Час, аднак, вярнуць народу яго гісторыю – не добрую або дрэнную – а сапраўдную, якой яна была. Гэта пра вялікую гісторыю, пра вялікую Памяць.
ПРА ЛІТАРАТУРУ І ПІСЬМЕННІКА
Галоўнае правіла, якім закліканы карыстацца пісьменнік, – не ўтойваць ад чытача нічога, пастарацца ўсё, што ён, пісьменнік, ведае аб жыцці, аддаць людзям. У гэтым высокі гуманны сэнс літаратуры, у гэтым гуманная сутнасць творчасці.
Литература стала моею жизнью, моей судьбой, моим трудом, большим трудом.
Стыль пісьменніка – гэта як тая восеньская вада ў рацэ, калі даўно сплылі цвіль і пеннае шумавінне, калі праз вялікую тоўшчу празрыста стала відаць і дно, і ўсё тое, што ляжыць на тым дне.
Раман – гэта народ... каб паказаць народ, каб паказаць такія вялікія падзеі, як рэвалюцыя, вайна, патрэбны вялікія формы. I, можа быць, некаторых народаў добра не ведаюць у свеце толькі таму, што ў іх няма выдатных раманаў.
Апавяданне, асабліва ў яго мініформах, дысцыплінуе мастака ідэйна і эстэтычна, не дае думцы бескантрольна і бязмежна расплывацца «па дрэве жыцця.
У літаратараў настаўнікаў няма. Настаўнік пісьменніка – уся літаратура. А самы галоўны настаўнік – жыццё.
Я счастлив, что за годы литературного труда мне удалось провести мой народ через всю историю – от крещения до чернобыльской беды, которую переживаю наиболее остро.
Маю нейкае права, нейкі доўг, абавязак і перад маімі землякамі, і перад усім маім народам – паказаць гэты народ, расказаць пра яго, расказаць не спяшаючыся, шырока і грунтоўна, галоўнае – праўдзіва.
Галоўны настаўнік ў літаратуры – увесь вопыт, назапашаны літаратурай, прытым не толькі нацыянальнай, але і літаратурай іншых народаў – блізкіх і далёкіх...
Сапраўдны пісьменнік і сумленне – гэта адно. Сумленне жыве ў ім, іменна яно вызначае і паводзіны яго, і выбар тэмы для твораў, нарэшце, вырашэнне яе.
Я ведаю адно – пісьменніку не трэба кар’еры, у пісьменніка павінны быць лёс.
Жанр апавядання найбольш цяжкі, бо патрабуе не толькі руху думкі і пачуцця, але і завершанасці іх у дужа нешырокім разгарненні.
Пісьменнік без Бібліі, можна сказаць, нішто.
Усё, што ведаю аб жыцці, – аддаць людзям...
ПРА ВАЙНУ
Вайна грашыма корміцца, затое весяліцца крывёю. I часта крывёю не тых, хто вінаваты ў ёй.
У мяне чалавек хутчэй не на вайне, а ў вайне. Яна даставала ўсіх. А жыць усё роўна трэба было. I людзі жылі пры той жа акупацыі. Куды ім было дзецца? Пра гэта я і пішу. Пішу не так, як раней пісалі многія, а так, як было.
Людзі не толькі ваявалі, яны яшчэ і проста жылі, думалі пра жыццё і смерць, пра дабро і зло, пра каханне і абавязак. Гэта паўната існавання была вынікам нерастрачанай чалавечнасці перад наяўнасцю бесчалавечнасці, якую ўвасабляў фашызм.
Гэта нейкая неабдымная з’ява – жанчыны ў вайне, асабліва ж вясковыя. Гэта ж не сакрэт, што яны, можа, зрабілі ў вайне найбольш. Бо неяк умелі і з мужчынамі жыць, неяк умелі і дзяцей нараджаць, неяк умелі і працаваць, і патомства захаваць, і ваяваць, і хлеб сеяць, і паспагадаць, і раны перавязаць, умелі і любіць, і ненавідзець.
У мяне такое ўражанне, што я некалі, даўным-даўно, трапіў у вялікі дождж, ён усё ідзе, ідзе і ідзе і не перашчукае, а на мне нейкая цяжкая ношка, і я, так сказаць, не магу падняць галавы і глянуць, ці ёсць там ужо сонца ці няма. Мяркуйце самі. Дзяцінства – вайна, адразу па вайне – балючы ўспамін пра яе, і не толькі ўспамін, бо мы ж добра помнім, як рваліся снарады ў полі, як нехта паміраў ад ран, як некаму прыходзіла ўсё яшчэ пахавальная... За гэтым балючым успамінам прыйшоў час сядаць за раман. Гэта значыць, што я ўвесь час знаходжуся на вайне, жыву з аднымі і тымі ж людзьмі, жыву іхняй псіхалогіяй, іхнімі радасцямі, іхнім горам, іхняй барацьбой. Адным словам, калі каторыя людзі па многу разоў адыходзілі ад вайны, то мне ніяк не ўдаецца адысці ад яе.
Хотелось написать о войне так, чтоб из романов люди черпали пользу и для себя, и для своего сегодняшнего дня.
І што ета вайна робіць з людзьмі? Жыве чалавек і ведам не ведае, дзе яму наканавана галаву палажыць.
З гэтай вайны мала надзеі выйсці жывым. Ну, а меркаваць пра нас, мёртвых, будуць пасля тыя, хто ўцалее.
Не трэба забываць, што любая вайна перш за ўсё кроў людскую п’е і жыцці чалавечыя забірае. Яшчэ ні адзін чалавек, якога калі закранала вайна, наперад не мог знаць, чым яна для яго скончыцца.
Вайна не толькі ўсенароднае гора, яна таксама і вынік палітыкі, якая вялася перад гэтым.
Цяперашнім часам і ў рай можна простаму чалавеку не трапіць, бо вайна, мусіць, рабіла праведнікаў больш, чым здольны прыняць іх рай, нездарма кажуць, што загінуўшых у бітве архангелы прапускаюць туды без праверкі…
Не кожнаму давядзеш, што ты свой, а не чужы. Ёсць такая байка ў народзе – чалавека лесавік ператварыў у мядзведзя. Дакладней, галаву мядзведзеву даў яму. А чалавек жа тым часам адчувае сябе чалавекам, яго да людзей цягне. Пабадзяецца дзень-другі па лесе, тады і прабіраецца бліжэй да вёскі, бліжэй да людзей. А тыя бачаць на ягоным тулаве мядзведзеву галаву ды ўцякаюць хто куды. Так і з гэтым, што пайшоў па заданню да немцаў служыць, можа здарыцца. Ды і хто ў яго будзе пытацца, свой ён ці чужы? Раз маеш звярынае аблічча, то і ў душы ты звер. А ў нянавісці, як вядома, расправа кароткая.
У вайну ўвогуле шмат якія адзнакі прыроды ва ўяўленні людзей мянялі сваю сутнасць, прынамсі, са звычайных і лёгка растлумачальных рабіліся ледва не лёсаноснымі. Народ зноў станавіўся вельмі забабонным, бо верай у розныя прымхі, забабоны людзі не толькі спрабавалі адгадаць свой лёс, сваю будучыню, а і супакойвалі сябе, шукалі надзею для выратавання. Нездарма кажуць, што жыццё падобнае на балотную ваду – адно ўзмуці яе, не скора астоіцца…
Чым бліжэй заставалася да канца вайны, тым болей крыві яна патрабавала.
У вайну вельмі лёгка атруціцца чалавеку яе трупным дыханнем.
Усю вайну апісаць немагчыма аднаму чалавеку, а вось сказаць пра яе нешта самае важкае, самае галоўнае павінен імкнуцца кожны, калі ўзяўся за пяро.
Вайна – гэта заўсёды трагедыя, а тым больш для народа, а тым больш для асобных людзей.
Вайна была самай галоўнай падзеяй у маім жыцці. I не толькі ў маім. Чалавек у ёй быў як на далоні. I сама па сабе філасофія вайны цікавая для пісьменніка. У ёй усё праяўляецца. I чалавек, які ён ёсць, і сістэма, і лад, і традыцыі. Сапраўды ўсё праяўляецца. Найбагацейшы матэрыял для роздуму. Гісторыя вайны — не толькі вопыт, але і навука. Шкада, што мы дрэнна вучымся, здавалася б, у жыцці, у гісторыі нашай усё было. Усякага хапала. Але шмат што паўтараецца.
Я табе так скажу, браток. На чалавеку сляды ад вайны, на дрэве – таксама і на зямлі. Сляды і сляды, д’ябал іх бяры!
Цяпер так выпадае, што чалавеку на яго жыцці даводзіцца ажно некалькі разоў ваяваць. Нібыта хто разлічвае.
У вайну хапіла ўсім – і дарослым, і дзецям... На вайну прыпала толькі тры няпоўныя гады майго жыцця, але якраз яна стала галоўнай падзеяй, якая вызначыла на доўгі час маю творчасць.
Вайна – гэта не толькі вялікая гістарычная падзея, над якой не ўладны час. Гэта, урэшце, і вялікі вопыт на будучае. I зразумела, што сёння жыць, не беручы вопыту таго часу, немагчыма. I калі ў людзей сталых, можа быць, хапае таго свайго вопыту, дык маладыя людзі адчуваюць яго нястачу і шукаюць яго ў кнігах пра вайну.
Нам было ў той час па дзесяць год – каму болей, каму меней. Але мы тады ведалі куды больш, чым нават цяпер, калі нам па трыццаць.
Горычы замнога ў людзей. Толькі цяпер яна разбаўлена другімі якасцямі, урэшце, у час вайны іначай і быць не можа. Разбаўлена, але не знішчана.
Нечаканасць наогул выклікае, няхай хоць і часовую, разгубленасць, калі чалавек раптам пачынае не зусім разумець, здавалася б, зусім простыя рэчы. Тым больш калі гэта датычыць ваеннага часу. І не проста ваеннага, а часу варожай акупацыі, калі ўсё, пачынаючы ад грамадска-палітычнага ладу, мяняецца.
Паміраць наогул не страшна, асабліва ў такі час, калі людзі вакол гінуць сотнямі, тысячамі, а можа, і мільёнамі, бо невядома, хто з усіх мае большае права жыць, раз ужо камусьці край трэба з прычыны склаўшыхся абставін развітацца з жыццём.
Вінтоўка – яна… не толькі ваўкоў пахам адпужвае, а і двуногіх прымушае паводзіць сябе, як трэба. Вінтоўка – сіла.
Боязь – ёсць, страх – ёсць. А вось злосці, якая б ператварылася ў святую помсту, мала. І з’явіцца яна толькі тады, калі вайна нарэшце сваёй жудасцю дойдзе не толькі да свядомасці кожнага ў горадзе і ў вёсцы, але і закране любога ў той ці іншай ступені, стане стратай, болем і крыўдай. Тады вось пачнецца вялікае жніва.
У вайну чалавек увогуле многа думае. Гэта ў радасці пяе ды весяліцца. А ў горы найбольш думае. I не кожны свае думкі хавае. I не кожнаму яны падабаюцца.
У маралі свае законы. Яна не падпарадкоўваецца ні немцам, ні бальшавікам. А вайна – яна ўся амаральная. Чорная, крывавая і брудная.
Самае жахлівае – гэта ўсведамленне беспакаранасці. Моў, вайна ўсё спіша. Але дарэмна. Якраз пасля вайны і пачнуцца галоўныя разборкі.
У вайну было вельмі многа вінаватых. Нават тыя вінаваты, хто віноўнымі сябе не лічаць. Пралітая людская кроў – гэта ўжо віна, а тады колькі яе пралілі, людской крыві... Хіба можна гэта апраўдаць?
ПРА ЖЫЦЦЁ
Усе мы перад кімсьці і некаму альбо нечаму давалі клятву… I ўсе клятвы ператвараюцца, бывае, у звычайную мітусню. Учора хацеў зрабіць так, а сёння… А сёння ты ўжо і сам не той, якім быў учора, і справы нечакана павярнуліся ў зусім адваротны бок…
Унутраныя маналогі… Цяпер наўрад ці хто прамаўляе іх, бо дэфіцыт сумлення. Цяпер усе выкрываюць, даводзяць нешта. Аднак няздольны пачуць адзін аднаго. А ўнутраныя маналогі – гэта ўжо звыш усяго па нашым часе, тайна альбо парок.
Што такое выбіты з каляіны чалавек у наш час? Амаль нічога! Цяпер мала хто трымаецца ў каляіне. Цяпер больш выразныя вызначэнні падшукваюць, больш балючыя, каб адным часам і пякло, і сэрца разбурала.
Можна і не сустракацца з чалавекам, а ведаць. Дастаткова праехаць у той машыне, якой ён кіруе, нават калі кабіна адгароджана ад кузава. Нездарма ж пра такую машыну і пра такога шафёра гавораць: адзін кіруе, а ўсе трасуцца.
Француз бы і на хворага сказаў: «мсьё», амерыканец: «містэр». А ў нас: у бальніцы – хворы, у цырульні – кліент, у міліцыі – грамадзянін, а то часцей – «гэй, ты!».
Сёння мы ўсе павінны зыходзіць з прызнання самацэннага значэння маралі. Нішто, ніякая практычная мэтазгоднасць не можа ператварыць маральнае зло ў дабро. Дабро на зло не павінна мяняцца. Вось гэта і нам, каму яшчэ не позна, трэба ўясніць сабе, і нашым унукам.
Не багі гэта, а звычайнае дрэва! Сёння яно расце, а заўтра згніе. На зямлю ўпадзе. Гэтыя так званыя багі вашы не ядуць, не п’юць і не размаўляюць. Яны зроблены людзьмі. Бог адзін. Сапраўдны бог. Стварыў ён неба, зямлю, зоркі, месяц, сонца і чалавека. I даў нам Ісуса Хрыста. А старыя багі што зрабілі? Самі яны зроблены!
Цяпер якраз столькі праныраў ды дзялкоў развялося, што ажно страшна іншым разам бывае. Дзе яны толькі хаваліся да гэтага? Бывала, перабярэш ледзь не цэлае пакаленне, каб добрага работніка знайсці, а тут… Быццам грыбы адкуль вырастаюць.
Розуму ў чужую галаву лапатай не накладзеш.
Чорт ён і ёсць чорт, як прыгожа не малюй, усё роўна на чорта падобны будзе.
Самае страшнае, бадай, усведамленне таго, што ты ўжо ні на што не варты.
У чалавека ў галаве заўсёды знойдзецца месца і для разумных думак, і для вар’яцкіх. Часам нават цяжка правесці мяжу паміж імі. Асабліва калі чалавек трэніруе свой мозг у адным і тым жа напрамку.
Калі птушкі так плачуць са свайго гора, то як жа тады павінны галасіць людзі, у якіх гора наогул бывае незраўнана больш, а цяпер дык і зусім цераз край?
На чужым возе едзь ды аглядайся на заднія колы.
Толькі пусці першую слязу, за ёй адразу другая пацячэ, потым і не стрымаеш.
Здаровы страўнік і ацеслы хлеб здолее. У здаровага чалавека страўнік, як жорны. Яму толькі падавай.
Чалавек так ужо складзены, што адным сучасным ці толькі будучым не можа доўга жыць. Усё часцей прыходзіць на памяць што-небудзь з таго, што было перажыта даўно, таму, лічы, ужо як адрэзанае, бо чалавек, які б вынаходлівы ён ні быў, не здольны вяртаць наяве мінулае, ён мае ўладу над ім толькі ва ўспамінах.
Бяда – яна заўсёды бяда. І малая – бяда, бо яна чыясьці, і вялікая – бяда, бо яна таксама нечая.
Нават самы ўдачлівы сярод жывых ці адважыцца сказаць, што атрымаў ад жыцця ўсё, пра што марыў. Ды і хто застаўся задаволены тым, што атрымаў? Нарэшце, каму аддало жыццё ўсё, што абяцала спачатку?
Цяпер не тое сказаць хоць каму вельмі проста, абы толькі не сцяміў, з кім справу маеш. Адзін ад цябе аднаго чакае пачуць, другі – наадварот. Таго і глядзі!..
Усе мы разумныя дакараць адзін аднаго. А ў чалавека, між тым, усяго толькі адна душа і адна галава. І тая на тонкай шыі. А гэта ўжо, каб ведалі, і не такая трывалая рэч.
У дактароў заўсёды ёсць тайны, з іх, калі добра патрэсці, можна багата што вытрасці.
Гісторыя чалавецтва якраз і пачалася з ахвяравання, калі людзі сталі падносіць багам сваім на капішчы розныя дарункі, пачынаючы ад жывёл і канчаючы пладамі. І не таму, што нашы далёкія продкі былі дужа старанныя перад богам. Не, гэта пайшло не ад шчырай адданасці альбо ўдзячнасці. Такое здарылася з чалавекам у выніку страху. Менавіта страх прымусіў яго неўзабаве прынесці на тое ж капішча, на тое ідалішча, ці, як гавораць цяпер, на ахвярнік, і самога сябе. Думаў, што за кошт свайго блізкага адкупіцца ад бога, уратуецца. І не заўважыў, што ланцуг гэтых ахвяраванняў паступова зрабіўся бясконцы. Асабліва з таго часу, калі пачаліся войны.
Чэрці даўно, мусіць, недзе пахаваліся. Яны і так вялікага груку не любяць, а тут цэлая вайна…
Думка нагадвае неспакойную лісу, якая, колькі ні ганяй і ні палохай яе, заўсёды ўратавальны ход прарые сабе.
Калі клічуць асла на вяселле, то знай – альбо вады не хапае, альбо дроў.
Маўчанне – гэта таксама адказ, часам нават больш жорсткі і не двузначны, чым самыя праўдзівыя, рашучыя словы.
Чалавека іншы раз можа выратаваць нават хлусня, але тады яна павінна быць большай за праўду.
У самых жахлівых людзей бываюць дужа мілагучныя прозвішчы. Іншы раз нават не верыцца, што чалавек здольны на штосьці страшнае.
Няма нічога вечнага. Нават чалавек яшчэ не выпрасіў ва ўсявышняга вечнасць.
Спярша чалавек думае-гадае, а тады дзеці, – новыя абавязкі, новыя памкненні ў сувязі з гэтым. Словам, жыццё…
Можа, вінаваты найперш погалас людскі. Гэта як перад вывяржэннем вулкана. Людзі глуха наракаюць на штосьці, а ніхто пакуль не разумее – праз што, дзеля чаго. Таму і вінаватых шукаюць не там, дзе трэба.
Раз ёсць віна, значыць, павінны быць і вінаватыя. Праўда, не кожны адважыцца на прызнанне віны.
Каб чуць народ, трэба вельмі слухаць.
Тэрмін чалавечага жыцця – кропля, гэта значыць па-руску – точка. Што ні рабі, якія захады ні прадпрымай, а да гэтага пункта прыйдзеш. А есцяство, ну, тое, з чаго мы складаемся, – цякуча, ой як цякуча! Адчуванні – цёмныя; злучэнне цэлага цела – тленна; душа – ваўчок; лёс – неспасцігальны, а слова – марнасць… Вось вам і ўвесь чалавек.
Газеты я чытаю. Яны сёння розныя. Але не газеты ўрэшце будуць канчаткова вырашаць пра сапраўдную сутнасць здрадніцтва. Здраджвалі вы народу – народ і будзе вызначаць усё: і адносіны да вас, і якая сутнасць здрадніцтва. I гэта не газетная дэмагогія. Гэта нешта зусім іншае. Калі можна так сказаць, спрадвечнае.
Наперад можна ўпэўнена глядзець толькі тады, калі не цягне назад мінулае.
Жыццё чалавека што тая хуткая язда. Толькі паспявай запрагаць каня… Імчыш некуды, пакуль не апынішся на ўскрайку абрыву. Во тады і пачынаеш думаць-гадаць: чаго ехаў, навошта спяшаўся…
Дрэвы павінны ламацца ад яблыкаў, а не ад падаткаў.
Дрэвы – што людзі. I лёс іхні – што ў людзей. Пастаяць, пашумяць, і досыць! Калі не абрынуцца самі, дык ссякуць іх, распілуюць…
Жыццё такое… што кожны дзень не дае, а забірае нешта ад душы.
Cелянін – тое ж садовае дрэва, трусі яго колькі хочаш, а пад корні не заглядвай.
Пратакол такая рэч – у яго нікому не забароніш глянуць, дужкамі не закрыешся.
Cур’ёзная справа сапраўды вяртае чалавеку страчаны воблік.
Паўз дарогі заўсёды сустракаюцца адметныя мясціны, якія з нечым звязаны ў чалавека ці проста выклікаюць цікавасць сваімі назвамі, часцей за ўсё дзіўнымі і незразумелымі – можна ў галаве паламаць усё, а да сэнсу не дабрацца.
На чужы рот гузіка не нашыеш.
Расцвет государства – это уровень культуры народа. Я хочу, чтобы она стала важнейшим делом. Нельзя рассчитывать на серьезные сдвиги в экономике, в государственном строительстве, если не повысить уровень нравственности, не обогатить внутренний мир человека. Пора от узких рамок общеобразовательных программ переходить к воспитанию высокой духовности, а не только грамотности.
Аказваецца, гэта вялікая справа, зразумець раптам, што горш за смерць для чалавека нічога няма і не будзе.
У маткі заўсёды сваё ў галаве і ў душы. Яе ніхто не пераканае, раз яна не верыць сама.
У жыцці ці мала што здараецца. Тым больш, калі гэтае жыццё нанава будуеш. Тут і памыліцца не цяжка, не тое што недагледзець.
Вопыту няма – таму рабі што хочаш, набірайся вопыту. Памыляешся? Ну што ж, не памыляецца той, хто нічога не робіць. Таму рабі памылкі, хутчэй навучышся.
Чалавек нараджаецца, каб памерці. І тут не мае ніякага значэння, колькі павінен пражыць – урэшце, днём даўжэй, днём карацей. Аднак няўжо чалавек сапраўды нараджаецца толькі дзеля таго, каб памерці? Відаць, прамежак ад нараджэння да смерці, які называецца жыццём, даецца чалавеку, каб не толькі жыць, але і штосьці рабіць – дабро, зло… Але чаму зло?... Канечне, – чалавек павінен рабіць толькі дабро. Зло тут ні пры чым. Яно – прыўнесена аднекуль, яно ўжо – вынік пазнейшы, калі з чалавекам пачало рабіцца штосьці ненармальнае. Чалавек павінен рабіць дабро, і калі б ён рабіў толькі адно дабро, тады не хапіла б месца ў жыцці ўсяму недарэчнаму, у тым ліку і гэтай вайне. А вось жа людзям чамусьці няймецца, нібыта і праўда спакушае і падбівае іх д’ябал…
Здраднікі – яны таксама адрозніваюцца ў агульнай масе сваёй. Адна справа, калі здраднікам становіцца чалавек непісьменны. Нездарма ж таварыш Ленін гаварыў, што непісьменны чалавек апалітычны. Уласна, з яго, можа, і патрабаваць за гэта вельмі не варта было б. Хоць, вядома, здрадніцтва на самой справе нікому не даруецца. Другая справа, калі чалавек адукаваны. Ад ягонае здрады грамадства атрымлівае куды больш шкоды.
У кожнага ёсць што-небудзь на сумленні, бо грэх і жыццё – брат і сястра.
Калі б чалавек мог жыць без людзей, то называўся б ён, няйначай, ваўком.
Чалавеку нельга хадзіць увесь час са злосцю ў душы. Чалавек тады сохне і дранцвее, ператвараючыся ў небяспечную істоту. Лютасць павінна хоць бы вагацца на шалях, каб не заўсёды браць верх над радасцю.
Людзі памыляюцца, думаючы, што чалавек не можа памерці абы-калі, ён памірае тады, калі настае яго час…
Эгаізм любога грамадства складаецца, акрамя ўсяго іншага, з таго, што яно захоўвае ў сваім памінальным спісе толькі тых, хто заслужыў удзячнасць альбо наадварот.
Чалавек з ружжом – не тое, што чалавек без ружжа. Чалавек без ружжа бяссільны перад чалавекам з ружжом. Ну а помста?.. Дык дзе яе межы? I якую форму яна павінна займець у рэшце рэшт?
Ніякая ўлада не мае права заплюшчваць вочы на звярыныя ўчынкі людзей.
Вернасць праўдзе. Віртуальны музей народнага пісьменніка Беларусі Івана Чыгрынава
© Установа культуры “Магілёўская абласная бібліятэка імя У.і. Леніна”