КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 1

Дзяніс Марціновіч

ІВАН ЧЫГРЫНАЎ. НОВАЕ ПРАЧЫТАННЕ

Асоба Івана Чыгрынава займае своеасаблівае, адметнае месца ў беларускім літаратурным пантэоне. Аўтар раманнай пенталогіі, шматлікіх апавяданняў і п’ес, ён рэалізаваўся ў літаратуры, атрымаў прызнанне і належную ацэнку пры жыцці. Але чаму тады для многіх чытачоў Чыгрынаў застаўся ў гісторыі перш за ўсё як аўтар рамана «Плач перапёлкі»? Прапаную ўласную версію.

Напісанне некалькіх раманаў, з’яднаных паміж сабой агульнай тэмай, героямі і месцам падзей, было распаўсюджанай з явай у беларускай літаратуры. Хто толькі не звяртаўся да «дылогій», «трылогій», «тэтралогій» і нават «пенталогій»! Але заўважым істотную асаблівасць. Такая тэндэнцыя часцей за ўсё была ўласцівая пісьменнікам, чые творы цяпер не маюць вялікай запатрабаванасці ў чытачоў. Час ад часу такія ж маштабныя творы выходзілі з-пад пяра і прызнаных творцаў: Якуба Коласа, Івана Мележа, Івана Навуменкі, Вячаслава Адамчыка. Але ва ўсіх выпадках першы твор часцей за ўсё з яўляўся найбольш моцным і вызначаў агульную задуму, тады як працяг у лепшым выпадку толькі паўтараў ранейшыя здабыткі аўтара.
Сапраўды, «У палескай глушы» Якуба Коласа, «Людзі на балоце» I. Мележа, «Сасна пры дарозе» I. Навуменкі, «Чужая бацькаўшчына» В. Адамчыка ў большай ці меншай ступені пераўзыходзілі наступныя часткі трылогій. Але дзіўным чынам у свядомасці чытача адлюстравалася ацэнка менавіта першых, а не завяршальных твораў кожнага з цыклаў. I на тое былі свае прычыны. Відавочна, што коласаўскі «На ростанях» і мележаўскі «Завеі, снежань» пісаліся з вялікім перапынкам пасля стварэння папярэдніх раманаў. На іх мастацкую моц паўплывалі стан здароўя аўтараў і грамадска-палітычная атмасфера ў краіне. А вось не зусім удалая рэалізацыя чыгрынаўскай задумы і цяпер выклікае шкадаванне ў чытачоў і крытыкаў.
Чаму так адбылося? На першы погляд, прычынай стала вялікая колькасць раманаў. Нагадаю, што на творчым рахунку Чыгрынава іх пяць: «Плач перапёлкі» (1970), «Апраўданне крыві» (1976), «Свае і чужынцы» (1983), «Вяртанне да віны» (1992) і «Не ўсе мы загінем» (1996), дзеянне ў якіх разгортваецца падчас Вялікай Айчыннай вайны на ўсходзе Беларусі, у вёсцы Верамейкі. Першы твор прынёс аўтару сапраўдную славу. Але чым больш выходзіла наступных кніг, тым больш першы поспех аддаляўся ў часе і засланяўся далейшымі творамі. Зрэшты, мяркую, такое тлумачэнне занадта простае. Каб адказаць на пастаўленае пытанне, а таксама паспрабаваць раскрыць таямніцы чыгрынаўскага таленту, паглыбімся ў свет яго твораў і герояў.
Цяпер, з вышыні часу, бачна, што адной з галоўных заслуг I. Чыгрынава ў «Плачы перапёлкі» стала гістарычная праўдзівасць пры адлюстраванні падзей і герояў, пры перадачы атмасферы эпохі. Часам здавалася, што ў Верамейках усталявана схаваная кінакамера, якой пісьменнік карыстаўся пры напісанні рамана – настолькі ўсё выглядала верагодна і натуральна. Істотна, што аўтар не пайшоў па шляху стварэння гераічнай атмасферы. Ён праўдзіва паказаў адступленне Чырвонай арміі з баямі на ўсход, прыход немцаў і досыць пасіўную, асцярожную рэакцыю насельніцтва, якое на першым этапе акупацыі з неахвотай удзельнічала ў фарміраванні як новых органаў улады, так і партызанскіх атрадаў. Такі выклад падзей падаецца абгрунтаваным і па-мастацку глыбокім, паколькі паказвае выразную дыферэнцыяцыю ў стаўленні мясцовага насельніцтва да вайны. Адметнасцю «Плачу перапёлкі» стала яго атмасфера. Шчыра кажучы, спярша яна выклікала нават пярэчанне сваёй павольнасцю. Толькі потым прыйшло разуменне, што так перадаецца сапраўдны, няспешлівы рух жыцця ў вёсцы.
Традыцыі першага рамана былі працягнутыя на старонках твора «Апраўданне крыві». У параўнанні з «Плачам перапёлкі» тут з явіліся сцэны з удзелам немцаў. Менавіта ў такіх сітуацыях пісьменнік шукаў вытокі будучай барацьбы, знаходзіў яе карані ў рэакцыі вясковых жыхароў на жахі акупацыі, у імкненні абараніць сябе і выратаваць сваякоў і родны край.
Першыя два раманы сталі ў пенталогіі найбольш удалымі.
«Цяпер, з вышыні часу, бачна, што адной з галоўных заслуг I. Чыгрынава ў «Плачы перапёлкі» стала гістарычная праўдзівасць пры адлюстраванні падзей і герояў, пры перадачы атмасферы эпохі. Часам здавалася, што ў Верамейках усталявана схаваная кінакамера, якой пісьменнік карыстаўся пры напісанні рамана – настолькі ўсё выглядала верагодна і натуральна.
Нездарма яны былі адзначаны агульнасаюзнай Літаратурнай прэміяй імя А. Фадзеева. Але чаму ж тады наступныя творы не атрымалі такой чытацкай увагі? Нездарма пісьменніца Людміла Рублеўская прызнавалася, што «сярод маіх сяброў не памятаю таго, хто прачытаў бы яе (пенталогію – Д. М.) цалкам».
На маю думку, пераломным у пенталогіі стаў менавіта трэці раман «Свае і чужынцы», які быў прысвечаны партызанскаму руху. Паўтаруся, папярэднія два творы вылучала натуральнасць у перадачы мінулага. Мяркую, на гэта паўплываў той факт, што Чыгрынаў, нарадзіўшыся ў 1934 годзе, пражыў усю вайну на акупаванай тэрыторыі. Прыродная назіральнасць і абвостранае ўспрыманне рэчаіснасці дазволілі яму дзе ўзнавіць убачанае, дзе здагадацца, а дзе і па-філасофску пераасэнсаваць тагачаснае жыццё.
Паколькі аўтар задумаў раманную эпапею пра Вялікую Айчынную вайну, не разгледзець тэму партызанскай вайны ён не мог. Але паколькі Чыгрынаў сам у ёй не ўдзельнічаў, бо быў яшчэ малы, то адпаведнага досведу і назіранняў не меў, а таму не змог напоўніцу перадаць атмасферу змагання.
Дакладней, не выступіў у рамане безумоўным наватарам.
Падзеі першых трох раманаў ахопліваюць час ад пачатку вайны да бітвы пад Масквой (фактычна, крыху больш як паўгода). А ў двух апошніх творах Чыгрынаў паспрабаваў ахапіць увесь астатні перыяд, што не магло не прывесці, на думку вядомага даследчыка Дзмітрыя Бугаёва, да «пэўнай аблегчанасці пісьма, асабліва прыкметнай у апошнім творы». Акрамя таго, раман «Не ўсе мы загінем» ствараўся ў апошнія гады жыцця, калі здароўе аўтара ўплывала на вынікі творчасці.
Але што з таго? – спытае чытач. У чым жа прынцыповае адрозненне ад сітуацый з раманамі-эпапеямі Коласа і Мележа? Істотная розніца бачыцца ў тым, што і Колас, і Мележ пісалі творы, якія могуць чытацца і разглядацца адасоблена ад іншых частак трылогіі.
А вось у Чыгрынава атрымалася адваротная сітуацыя. Хацеў Іван Гаўрылавіч таго ці не, але ён пісаў менавіта агульны твор, толькі падзелены на часткі пад рознымі назвамі. Нездарма канцоўка «Плачу перапёлкі» з’яўляецца пачаткам «Апраўдання крыві». Але галоўнае, што, нягледзячы на высокі мастацкі ўзровень першай кнігі, яна не раскрывала да канца ні характары галоўных герояў, ні сюжэтныя лініі. Яна толькі завязвала вузлы, якія павінны быць раскручаныя на працягу ўсёй эпапеі. Менавіта таму ў чытача з’яўляецца адчуванне незавершанасці, якое ўплывае на агульную ацэнку чыгрынаўскай творчасці.
Якое ж тады месца празаіка ў беларускім прыгожым пісьменстве? Не прэтэндуючы на ісціну ў апошняй інстанцыі, лічу, што яго лепшыя творы, безумоўна, адносяцца да першаразраднай літаратуры. Гэта дае падставу называць яго маштабным, выдатным творцам. Тым не менш, мяне не пакідае ўражанне, што сёння ўспрыманне твораў Чыгрынава крыху іншае, чым два дзесяцігоддзі таму.
Што дае падставу для такога сцвярджэння? Штуршком для яго сталі невялікія, неістотныя, на першы погляд, дробязі першых двух раманаў. Адразу падкрэслю, што вяду гаворку пра іх не для таго, каб, па прыкладзе футурыстаў, выкінуць лепшыя творы з літаратурнага «карабля сучаснасці». Наадварот, калі творы прэтэндуюць на статус класікі, дык планка патрабаванняў заўжды надзвычай высокая.
Адной з асаблівасцей існавання вёскі Верамейкі ў творах Чыгрынава стаў яе досыць шчаслівы лёс у грамадскіх падзеях 1920–1930-х гадоў. Узважаная палітыка тагачаснага старшыні калгаса Дзяніса Зазыбы прывяла да таго, што ніхто з яго аднавяскоўцаў не быў раскулачаны. Усе добраахвотна, хоць і паступова, уступілі ў калгас. Абышлі бокам вёску і рэпрэсіі. Так, яны перыядычна згадваюцца ў першых двух раманах у сувязі з агульнай сітуацыяй у краіне. Але ў адносінах да Верамеек паказваецца толькі эпізод на сходзе, калі адзін з герояў пры асуджэнні чарговай групы рэпрэсаваных «здраднікаў» стрымліваецца пры галасаванні… і застаецца непакараным.
Зразумела, у кожным выпадку можна сцвярджаць, што такія сітуацыі мелі месца ў рэальным жыцці. Але праз гэта адбылося непазбежнае спрашчэнне прычын, з-за якіх асобныя сяляне пайшлі на службу да немцаў. З вышыні сённяшняга разумення гісторыі відавочна, што некаторых вяскоўцаў штурхала на супрацоўніцтва з новай уладай палітыка 1930-х гадоў, асабліва калектывізацыя і рэпрэсіі.
Параўнанне розных пісьменнікаў і іх твораў – не заўсёды ўдалы прыём. Але думаецца, ён будзе да месца, калі аўтары пісалі пра адзін і той жа час. Дык вось, праводзячы паралелі «Плачу перапёлкі» і «Апраўдання крыві» з аповесцю Васіля Быкава «Знак бяды», бачна, што ў Васіля Уладзіміравіча атрымалася не проста па-майстэрску перадаць атмасферу жыцця на акупаванай тэрыторыі, але і прасачыць жывыя сувязі паміж мінулым і будучым, паказаць адказнасць кожнага чалавека за яго ранейшыя ўчынкі. Менавіта таму вобраз Сцепаніды, якая ўдзельнічала ў калектывізацыі, набыў дадатковае трагічнае адценне.
Пры ўсіх шматлікіх станоўчых якасцях чыгрынаўскіх твораў адзначаныя часавыя сувязі не былі паказаны ў Чыгрынава так глыбока, як у Быкава. Напрыклад, калабаранты адлюстроўваліся як непаўнавартасныя людзі, якіх прывяла да немцаў або нянавісць да савецкай ўлады разам з мінулай службай у бацькі Махно (Антон Брава-Жыватоўскі), або паталагічная жорсткасць (Рахім). Для аб’ектыўнасці адзначым, што Быкаў пісаў свой твор у 1980-я гады, калі грамадская атмасфера была ўжо крыху іншай. Наўрад ці Чыгрынаву даравалі б такі падыход на дзесяцігоддзе раней.
Не сумняваюся, выкладзеныя думкі будуць неадназначна ўспрынятыя многімі ўдзельнікамі беларускага літаратурнага працэсу. Магчыма, у кагосьці яны выклічуць рашучае пярэчанне. Зрэшты, калі класіка здатная зацікавіць і прачытваецца па-рознаму, гэта сведчыць толькі пра тое, што яна працягвае сваё жыццё ў бязмежнай прасторы літаратуры.

КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 1

Леонид Теракопян

С БЛАГОДАРНОСТИЮ БЫЛИ…

Белорусский сюжет

Теперь-то уже никто не спорит: классика. Но тогда, в 1966 году, до такого единодушия было куда как далеко. И на редколлегии, обсуждавшей только что завершенный перевод романа Мележа «Дыхание грозы», мнения разделились почти поровну. Маятник мог качнуться в любую сторону. Главный редактор С.А. Баруздин был настроен на публикацию: литературное событие, гарантированный читательский резонанс. Скептики морщились: событие, но какое? Не подвести бы журнал под монастырь под упреки в дурной сенсационности. Надо бы о подъеме деревни, об успехах, а здесь об издержках коллективизации, о крестьянском смятении. Соль на раны, пожива для ревизионистов-советологов. Хватит каяться. На дворе не 56-й, а 66-й год. Хрущевское разоблачительство явно не в почете.
Так и не пришли к согласию. Условились продолжить завтра.
Весь вечер после всплеска редакционных эмоций я перечитывал «Головокружение от успехов». Даже Сталин бы вынужден признать перегибы, иезуитски отмежеваться от головотяпства. И нечего навешивать на Мележа очернительство, пресловутое сгущение красок.
Эти ли доводы подействовали или дипломатические маневры главного редактора, но оппоненты пошли на попятную, и дорога в набор была открыта.
А для меня этот эпизод обернулся и знакомством с Иваном Павловичем, и его благодарностью за вышедшее в приложениях послесловие к «Дыханию грозы», и нашей многолетней дружбой. С частыми телефонными звонками, с непременными поздравительными открытками октябрьским и новогодним праздникам, с долгими беседами в Москве, в Минске, в коктебельском Доме творчества, где мы, к моей великой радости, оказались соседями по этажу. А впрочем, не только этим. На долгие годы Мележ стал для меня как бы ключиком ко всей белорусской литературе. Как нынешней, так и прежней. Ведь все в ней так или иначе соприкасалось, перекликалось с творцом «Полесской хроники». И Якуб Колас, и Янка Купала, и Кузьма Чорный, и Максим Горецкий, и Тишка Гартный, и Максим Богданович. Иногда – подхват, наследование, иногда – переосмысление и полемика.
Вот написал, причастился к мемуарам, а на душе смута. Даже не смута – червь сомнения. Кому все это нужно? Возьмет ли замороченный рынком, ввергнутый в стихию выживания, погони за успехом читатель и Черного, и Коласа, и Мележа тоже. В Белоруссии, наверное, возьмет, а у нас, в России? Границы есть границы. Хоть и союзные государства, но каждое себе на уме. Да и вообще литература из разряда национальных приоритетов, в отличие от футбола или хоккея с шайбой, повсюду выпала. Что-то негусто идут издания-переиздания прежде братских, а теперь иностранных писателей. Что-то незаметно ажиотажа вокруг них ни в критике, ни на телевидении. Трава забвения, погружение в пучину разобщенности?
Хотелось бы возразить самому себе, вплести мажорную, оптимистическую ноту. Но выдавать желаемое за действительное как-то не тянет. Уходит контекст взаимного интереса. И будет уходить, если не воспротивимся этому сообща.
Но я все-таки о нем, о Мележе.
Там, в жарком, знойном Коктебеле, Иван Павлович почти не покидал своего номера. Местная уборщица прямо извелась: не могу подмести, сидит и сидит. Я-то по молодой наивности радовался – значит, идет работа, в журнале уже заждались обещанного продолжения «Полесской хроники».
Однако на мои настойчивые расспросы «когда?» прозаик отвечал с виноватой улыбкой: пишу. До точки еще далеко. И за этой неопределенностью стояли не только муки творчества, но и подступающая болезнь, предчувствие, что не успеет.
Между тем, замысел романа «Метели, декабрь» разрастался, набирал силу, судьбы героев подступали к драматическому перелому. Ведь конфликты, сотрясавшие затерянную в полесской глуши деревеньку Курени, приближались не к развязке, но к очередному обострению. В окна стучалась сплошная коллективизация, предвещавшая не вожделенное умиротворение, а беспощадные расчеты с прошлым, горячечное обобществление кур, овец и прочей мелкой живности, прощание с накопленным имуществом и ликвидацию кулачества как класса. Со всеми предсказуемыми и непредсказуемыми последствиями такого переворота. От прощания со своими полями, плугами, коровами и лошадьми до высылки несогласных, упирающихся кого на Соловки, кого в Сибирь.
Течение романа «Метели, декабрь» неудержимо перехлестывало за первоначально обозначенные рамки грозового 1929 года. И сам «великий перелом» становился здесь не завершением, а только этапом потрясений.
Позже, уже после кончины белорусского прозаика, Александр Михайлович Адамович попытался по черновикам, фрагментам, дневниковым записям воссоздать общие контуры мележевского проекта. И получилось – задумка не на один роман, а на обширный цикл, сопоставимый с бальзаковской «Человеческой комедией». Здесь должны были найти место и коллективизация с ее противоречивыми итогами, и партизанское движение, а следом и послевоенный период, где опять-таки слились и порыв, и прожектерство, вплоть до затей с «преобразованием природы», вмешательством в экологию, масштабной, но неведомой по последствиям мелиорацией Полесья. И все это удел, доля, крест одного крестьянского поколения.
Он далеко заглядывал, Иван Павлович, размышляя о своих богом забытых Куренях. Аж в 60-е, 70-е годы. А мы-то допекали его расспросами о финальной точке, о сроках сдачи в набор. Но какие там сроки, какие развязки, если ни конца ни края, если из огня да в полымя. То в жар, то в холод. И без передышки, без пауз.
Наверное, нескольких писательских жизней не хватило бы, чтобы управиться. А тут одна. Да и та на исходе.
Ощущение такое, словно не автор вел своих героев, а они его. Требовали слова, втягивали в выяснение отношений, втравляли в свои свары и неурядицы. Любой из них мог озадачить, перехватить в свои руки сюжетные бразды. Хоть Василь, хоть Ганна, хоть Евхим Глушак, хоть Хоня Зайчик или болтливая Сорока. Нет в эпопее Мележа ни главных, ни второстепенных персонажей. Каждый способен заварить кашу и завладеть вниманием.
Как и в самой реальности, все тут текуче, неустойчиво, подвижно. Сегодня – взлет, завтра – падение, сегодня – триумф, завтра – поминай как звали.
Казалось бы, по всем статьям восторжествовал на исходе метельного декабря 1929 года молодой секретарь райкома Алексей Башлыков. Настоял-таки, вопреки предостережениям тихохода Апейки, на ударных темпах, на повальном раскулачивании. С какой стороны ни глянь – ортодоксальный сталинец, маяк, ориентир. Все при нем: стальная воля, выдержка, умение подняться над бытом, над пагубной трясиной мелочей. Однако не успел еще растаять мартовский снег, а Башлыков уже сброшен с пьедестала. Не обличитель, но обличаемый, не проводник партийной линии, но перегибщик и верхогляд. Ирония судьбы. Кичившийся своим пролетарским происхождением, своей безупречной репутацией, ратовавший за исключение Апейки «из рядов» за мягкотелость, за «психологию», он сам попадает в опалу. И за что? За собственного брата, породнившегося с нэпманом паном Шепелем, за свою же шальную любовь к Ганне, сбежавшей от ненавистного Евхима Глушака, но по документам остававшейся кулацкой женкой.
Словно все аргументы, которыми он при чистке юровичской ячейки припечатывал председателя исполкома Апейку, обрушились на него же самого. Слепота, притупление бдительности, утрата классового чутья. Нелепость, а не отмажешься. Черта эпохи.
Перемена ролей? Но надолго ли? Похоже на ход маятника. Влево – вправо, вверх – вниз. С пьедестала к разбитому корыту и обратно.
Апейка в эпопее Мележа – самый близкий писателю персонаж. Не по биографическим параллелям – по родству душ. По характеру, по мироощущению, по жадному интересу к человеческой личности.
Башлыков – тот целиком во власти директивы. Он настроен на четкость, на дисциплину, на подавление расхлябанности. Его усердие истово, искренно, самоотверженно, полно решимости не болтать, а добиваться цели. Не щадя никого и себя тоже.
Психология же Апейки совершенно иная. Подобно творцу «Полесской хроники», он растворен в подробностях, деталях, уточнениях и оговорках. И они удерживают его от башлыковской категоричности, от пренебрежения к тому малому, без которого не было бы и большого, магистрального.
Для Башлыкова Евмен Глушак и его сын Евхим – бельмо в глазу, заноза, помеха, враждебный элемент, подлежащий устранению. Апейка тоже не идеализирует куреневских богатеев. Видит и скаредность их, и духовную нищету, побуждающую ради выгоды прижать кого угодно, пожертвовать даже ребенком, чтобы не тратиться на врачей. Однако в деревне старый Глушак не чужой, не пришлый. Чуть ли не в каждой хате родня. К тому приходил на свадьбу или поминки, тому одолжил керосина или скостил долг. И возможная расправа над Глушаком кого-то порадует, а кого-то повергнет в уныние. И потому башлыковская манера рубить сплеча неприемлема для Апейки. Она только затрудняет движение к новому.
И этот конфликт между героями не рассасывается, но крепнет с каждым эпизодом. Он обусловлен не честолюбивым соперничеством, но разными представлениями об ответственности.
В глазах секретаря райкома местный поэт Алесь Маевый – прихвостень националистов, подозрительный уже тем, что носится со своей белорусской мовой, со своими восторгами перед криничками и прочей демобилизующей архаикой. В глазах же Апейки – он самородок, удивительный талант, пробившийся из недр Полесья на радость землякам.
И так в большом и в малом. По всем статьям. Разная мера взыскательности. В одном случае – за показатели и проценты, в другом – за человека и его будущее.
Раздражавшая Башлыкова как тормоз, как помеха, как признак отсталости полешуцкая нерасторопность вызывает у Апейки совсем иные эмоции. Она не просто неизбежна, но и естественна. За ней вековое крестьянское недоверие к власти, страх быть обманутым. Универсальные отмычки, прельщающие Башлыкова, тут бесполезны. Слишком велика пестрота психологического опыта.
Писатель словно бы принимает эстафету от Коласа, развенчивая иллюзорные представления об однородности белорусского Полесья. Поездивши по округе, председатель исполкома на собственной практике убедился, сколь ошибочны подобные взгляды: «Уже то, где жили, в каком месте, во многом различало людей. Его земляки, что умели смолить свои лодки и закидывать в припятские затоны сети, не во всем были похожи на тех своих собратьев, избы которых лепились вдоль шляхов, которые с весны до зимы только и копались на своих переделенных, перемерянных полосах. Люди на шляху тоже бывалые, привычные к близким и далеким гостям… почти в каждом большом селе – школа, учителя… Этим лодка да сеть – как чудо, эти не верят в нежданную удачу, когда за один день можно разбогатеть».
В этом они совпадают, писатель и его герой. В чуткости к разнообразию бытия, в готовности учесть совокупность обстоятельств, в аналитическом азарте, превращающем повествование в цепочку кульминаций, в каскад драматических альтернатив, социальных, политических, нравственных.
Сколько подтекстов, сколько подвохов улавливает Иван Анисимович Апейка, знакомясь со стенограммой сессии белорусского ЦИКа, обсуждавшего темпы коллективизации. Прямой, дерзкий выход самого писателя в публицистику. И – что поразительно – без ущерба для психологического качества прозы. И барабанные, пустопорожние, и дельные речи, прозвучавшие на сессии, держат героя, а вместе с ним и читателя, в неослабевающем напряжении. Потому что за ними то закручивание, то ослабление гаек, то просветы, то предвестие расправ. Вслушиваясь в ораторов, Иван Анисимович примеряет сказанное ими на себя, на свои Глининищи, Юровичи, Курени, угадывает, как оно отзовется на Василе, Чернушке, Ганне, Вроде-Игнате.
Эпопея Мележа крепнет как истинно народная, крестьянская, настроенная не на безликую массу, а на неповторимые, индивидуальные судьбы.
Какие-то коллизии, наполняющие «Полесскую хронику», сегодня стали достоянием истории, ушли в прошлое. Нет больше райкомов-парткомов, пресловутого директивного планирования, определявшего, где, что и когда сеять. И другое перекувыркнулось: собственность, на радость Глушакам, снова чуть ли не священна. Со всеми вытекающими отсюда последствиями. Праведная, неправедная ли, это уже детали.
Только до крестьянского благополучия по-прежнему семь верст до небес. Пустеющие села, зарастающие бурьяном пашни, муравьиное копошение на сотках, ставшие недоступными из-за бешеных цен тракторы и комбайны.
Едва ли мележевский герой взирал бы со спокойной душой на происходящее в куреневских хатах. Очень он был бы кстати со своей вдумчивостью, со своим беспокойством о труженике, о справедливости. Однако место его пока вакантно. И в литературе, и в обществе.
Предприимчивых дельцов, ловкачей-перекупщиков, спекулянтов-комбинаторов, финансовых тузов хоть пруд пруди, а радетелей, попечителей, пребывающих в забросе Василей днем с огнем поискать надо.
Скажут: устарело, прошлый век. Если бы так… А по мне, пожалуй, приобрело новую актуальность.
И след Мележа, не начатая, но продолженная им борозда не затерялась.
Что-то изначальное, генетически прочное угадал писатель в национальном характере. И, двигаясь по этой борозде, по куреневскому шляху, неминуемо попадешь и в Веремейки Ивана Чигринова, и в Вересово Вячеслава Адамчика, и в Слободские Выселки Василя Быкова, и в Хатынь Александра Адамовича. Та ли деревня, другая ли, но повсюду те же нравственные заповеди, то же крестьянское попечение о хлебе насущном, о разумном порядке на земле и вокруг нее. Прямо-таки гипнотическая сила притяжения. Что ни роман, ни повесть, то непременное хождение из хаты в хату, тары-бары о покосах, о молотьбе. Будто фрагменты меняющейся, но внутренне целостной панорамы, будто работает одна и та же кровеносная система. Но пойду по борозде дальше, по методе Ивана Анисимовича Апейки.
Отчетливо помню телефонный звонок из Минска и дрогнувший голос Ивана Чигринова, донесший скорбную весть о смерти Мележа.
К той поре мы уже были достаточно долго знакомы, и я не сомневался, какие чувства владеют моим собеседником на другом конце провода. На панихиде в белорусском Союзе писателей мы оказались рядом.
Чигринов никогда не скрывал своей близости к Мележу. Я имею в виду, конечно, не ученичество, но чувство локтя, работу на параллельных курсах. Тут и присущий обоим прозаикам полесский колорит, и растворение в перипетиях коллективизации, и взаимно дополняющие размышления о характере крестьянина, ввергнутого в ломку исконного уклада. Даже судьба писателей в итоге оказалась созвучной: оба не довели до конца свои эпические планы. Повествование Мележа обрывается на рубеже 1929-30-х годов, а Чигринова – на первых месяцах войны.
Как ни обидно, но имя Чигринова тоже попало в число если не забытых, то забываемых. Лишь редкие ссылки в российской критике. А уж о массовом читателе и речи нет. Где там протиснуться между детективами и детективщиками, между гламуром и описаниями скандальных афер. Надеюсь, что лишь временные издержки постсоветской ситуации, шарахнувшей как шальной снаряд по всем межнациональным связям и обернувшейся горячечным растранжириванием накопленного за минувший век художественного богатства.
На протяжении 70-80-х годов Иван Гаврилович не раз заглядывал на наш редакционный огонек. И по делу, и просто так. Перемолвиться о литературных новинках, привлечь внимание к своим коллегам-белорусам, особенно к ровесникам – Виктору Козько, Вячеславу Адамчику, Алесю Жуку, Михасю Стрельцову. Да и других тем хватало: небрежение к родному языку в минских школах, грянувшая как гром среди ясного неба трагедия в Сумгаите, волна национальных распрей, хлынувшая с перестройкой. И переводческие хлопоты тоже вторгались в беседы. Ведь все романы Чигринова пришли к русскому читателю из нашего журнала. Началось с «Плача перепелки», а затем «Оправдание крови», «Свои и чужие». Благо две последние вещи были переведены работавшей у нас Инной Сергеевой.
Каюсь, поначалу я видел в нем по преимуществу продолжателя линии Мележа. Такое же пристрастие к селу, к полесской глубинке, такая же основательность в постижении крестьянской психологии. И даже подходы совпадают: изба за избой, характер за характером. Однако близость – близостью, а различия тоже существенны.
Мележ шел от впечатлений своей послереволюционной юности, от школы фронта – за Чигриновым стояли испытания военного лихолетья. Еще мальчишкой, почти ребенком изведал он тяготы фашистской неволи, жизни под оккупантом. Его трилогия рождалась на слиянии мотивов деревенской и столь же мощной в республике военной прозы, соприкасалась не только с Мележем, но с Быковым, Шамякиным, Адамовичем, а если выйти за пределы Белоруссии, то и с В. Семиным, Й. Авижюсом и другими мастерами.
Хронологически романы Чигринова прикованы не то что к первому году, а к первым неделям и месяцам войны, географически – к заштатным, спрятавшимся среди лесов и болот Веремейкам. Еще впереди и появление конного разъезда оккупантов в деревне, и установление их «нового порядка», и акции устрашения. А пока в «Плаче перепелки» – пауза, затишье, оцепенение. Будущий полицай, дезертировавший из Красной Армии Браво-Животовский еще не нацепил на рукав повязку. Готовящийся осесть в подполье председатель местного колхоза Родион Чубарь в неразберихе стреляет не во врага, а в горемычного, сбежавшего из плена доктора. И в полном смятении оставшийся за главного Денис Зазыба: то ли сохранять колхоз, то ли распускать его. И так, и этак плохо. Или свои не поймут, или немцы заподозрят.
Ритм чигриновской прозы принципиально неспешен. Она сосредоточена не на внешнем, а на подспудном. На душевном состоянии обитателей Веремеек. Старых и молодых, мужиков и баб. Ершистых или покладистых, бескорыстных или себе на уме, дальновидных или довольствующихся одним днем. Потому что в совокупности своей они и составляют народ.
И еще одна сторона повествования – перед нами не свершившаяся, а творящаяся на глазах история. Полная искушений, гораздая на ловушки, но не дающая подсказок, как спастись.
Отсюда царящая в трилогии стихия неопределенности. Чересполосица проб и ошибок, действительного и выдаваемого за него. Даже захватчики на первых порах охотно подыгрывают общему смятению, суля порядок, намекая на грядущее возвращение наделов прежним хозяевам, на учет белорусской самобытности. Вот и комендантом райцентра поставили не абы кого, а местного фольксдойча Гуфельда. И поднятые на поиски заблудившегося солдата гитлеровцы не стали палить без разбора, а убрались восвояси, обнаружив пропавшего.
Художественная оптика трилогии направлена на ускользающую теперь, обросшую позднейшими наслоениями специфику лета – осени сорок первого. И эта оптика обеспечивает точность наводки на резкость. Немцы в повествовании отнюдь не те, какими они станут десятилетия спустя. Без признаков столь превозносимой сегодня политкорректности, толерантности. Такие понятия еще не были в ходу, до них предстояли горы трупов. Преобладало другое: психология вседозволенности, арийского превосходства, презрения к низшей расе – всем этим русским, украинцам, белорусам, полякам, не говоря уж о патологически ненавидимых евреях.
И в Веремейках, и в уездных Бабиновичах это мигом уловили женщины, явившиеся к воротам концлагеря, дабы разведать, нет ли среди пленных кого-то из своих мужиков. А Роза Самусева та и вовсе угодила в передрягу из-за своего, смахивающего на еврейское имени. И как бы ни пыжился потом на совещаниях с «мужами доверия» комендант Гуфельд, этот ужас издевательства, попрания человечности уже не исчезал. Напротив, рос как снежный ком, получая очередные подтверждения.
Однако природа драматического напряжения в трилогии Чигринова двойственна. Захватчики, оккупанты, чинимые ими расправы – это само собой, но есть здесь и другой источник боли: споры между своими, разночтения в выборе способов борьбы. Ибо партизанская тактика досталась не в готовом, сформировавшемся виде. Она складывалась под влиянием момента, рождалась в экспромтах, импровизациях, в поправках на обстоятельства.
Движимый яростью, жаждой действия, впечатляющего результата Чубарь глухой ночью дотла спалил только что собранный хлеб. Побуждение благородно – ни зернышка врагу, но сами Веремейки остались на зиму с пустыми закромами.
Соратники председателя по отряду тоже рассчитывали на шумный эффект, планируя устранение немецкого ставленника Зимарова, но впопыхах попали не в бургомистра, а в его жену, и навлекли на безоружное население неизбежную кару.
Чубарь у Чигринова оперирует чисто военными категориями – жечь, взрывать, устраивать диверсии.
Позиция его заместителя Зазыбы куда сложнее: «Я не меньше патриот, чем кто другой, и не хуже понимаю, что надо браться за оружие. Но я также и за то, чтобы взвешено было и учтено все, как следует быть».
Эти разногласия между веремейковскими вожаками возникли не сейчас. Они уходят корнями в годы коллективизации. Чубарь и тогда рвался к победе, к стопроцентному охвату, к торжеству над единоличниками, тем паче – над чуждым элементом.
Зазыба же хотел не минутного, ради рапортов, успеха, а прочного, не отторгающего, но раскрепощающего людей, придающего силы. И не его ли дипломатия помогла уберечь Веремейки от необузданного рвения уполномоченных, готовых ради победных реляций раскулачить кого угодно, включая неимущих единоличников.
Спор о политике? Но на чигриновский лад, с креном в предназначение человека, нравственный заряд его усилий.
Неугомонный, кипучий Родион Чубарь создает вокруг зону отчуждения между крестьянином и властью. Он человек энергичный, упорный, по-своему честный, но все же еще не состоявшийся, не сложившийся. Иногда и сам терялся в догадках: «кто же он»? Где сокровенное, подлинное, а где подхваченное, внушенное со стороны, в порядке партийной дисциплины? Нужен был поводырь, способный растолковать, что к чему. И Денис Зазыба вдруг «нечаянно обнаружил, что намного старше Чубаря, по существу, тот годился ему в сыновья». Разница не просто в возрасте – в мере душевной зрелости.
Денис Зазыба органически вписан в веремейковские просторы, в уклад полесского бытия. Здесь он свой среди своих. Все родное – от незримого присутствия далеких предков, от унаследованных еще от кривичей и радимичей поверий, преданий, обычаев до хитросплетений мужицкой психологии.
За эту жизнь он шел в революцию, в гражданскую войну, принимал удары от перегибщиков, защищал от них собственного сына Масея, обвиненного в «национальном уклоне», – ради нее же продолжал рисковать собой и теперь, заступаясь за стариков и баб, за пробивавшихся из окружения красноармейцев, за последнего местечкового еврея, портного Шарейку. По-другому не умел. И не видел в своем подвижничестве особой доблести. Вполне достаточно было признания из уст соседа, Парфена Вершкова: «За твоей спиной людям жить легко».
Осень 41-го года оставила героев Чигринова наедине со своими нормами.
Чубарь, тот по привычке ищет опоры в прежних установках, мечется между унынием и обнадеживающими слухами, впадает то в апатию, то в обиды на земляков, которые медлят, присматриваются, вместо того чтобы безоглядно жертвовать собой.
А Денис Зазыба, напротив, обретает посреди этого хаоса нежданное-негаданное спокойствие. Что бы ни творили оккупанты, а народ держится. Неведомо как и неведомо чем, но держится. Хоть мори его голодом, стращай виселицами, – все попусту. Вот и колхоз распустили только для вида. Даже не распустили, а решили разобрать имущество по дворам. Стало быть, не иссякла воля к сопротивлению, брала верх. Крестьянину «всегда было что защищать – землю, дом. Значит, из этого мы и должны исходить».
Трилогия Чигринова обрывается в преддверии неминуемых катастроф, подстерегающих Веремейки. Никуда не уйти от них ни Зазыбе, ни Чубарю, ни Масею, ни разведчице Марыле, ни секретарю подпольного райкома Маштакову.
Героика и трагизм на этой земле неразлучны.
Так уж распорядилась сама история народа. И есть несомненная правда в философствованиях мудрого крестьянина Кузьмы Прибыткова, что «очень уж чудно размещена эта наша Беларусь, что господь бог с умыслом положил ее так. Все через нас с войной на Москву, все через нас… А земля хорошая, может, даже лучше, чем тот рай».
Конечно, эффект достоверности, эффект присутствия, порождаемый чигриновской прозой, закономерен. Он обеспечен личным, биографическим опытом художника, золотым запасом наблюдений фронтовой, оккупационной поры. Заключительные аккорды эпилога и вовсе стучатся в двери документалистики: донесения, сводки, рапорты.

КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 1

Масей Сяднёў

«DAMAGE» Ў БЕЛАРУСКАЙ МАСТАЦКАЙ ЛІТАРАТУРЫ

Шматмернае англійскае «damage» (дэмідж) у нашым выпадку можна перадаць па-беларуску як пашкоджанне. Ёмкае, яно добра перадае, нават паводле свайго гучання, з’яву, пра якую тут пойдзе гаворка – які damage, якое пашкоджанне спрычыніў нашай мастацкай літаратуры метад сацыялістычнага рэалізму?
Толькі што прачытаў два раманы Івана Чыгрынава – «Апраўданне крыві» і «Свае і чужынцы». «Плач перапёлкі», першую кнігу чыгрынаўскай трылогіі, я чытаў даўно, яшчэ калі яна друкавалася ў «Полымі», і ў мяне аб ёй засталося самае добрае ўражанне, як аб творы, бясспрэчна, таленавітым. Прачытаўшы ж дзве далейшыя кнігі: «Апраўданне крыві» і «Свае і чужынцы», вагаюся даць якую-небудзь адназначную ацэнку гэтым творам. Што Іван Чыгрынаў таленавіты пісьменнік, гэта не выклікае ніякага сумнення. Што ж, запытаецеся вы, прыгаданыя дзве кнігі неталенавітыя? Не, гэтага я не хачу сказаць. Я хачу сказаць, што і такі таленавіты пісьменнік, як Іван Чыгрынаў, не ўбярогся ад радзімых плямаў метаду сацыялістычнага рэалізму. О, колькі такіх прыкладаў у нашай мастацкай літаратуры! Кузьма Чорны – таленавіты пісьменнік, а, напрыклад, ягоны «Лявон Бушмар» – сапсаваны твор, хоць паводле задумы ён мог бы быць надзвычайным творам у нашай літаратуры. Тое ж самае і з ягоным «Трэцім пакаленнем». Тое ж самае і з некаторымі творамі Якуба Коласа, Янкі Купалы, Міхася Лынькова, Петруся Броўкі, Пятра Глебкі, Івана Шамякіна і шмат іншых – усіх тут не пералічыш. Усе названыя і неназваныя тут пісьменнікі і паэты – людзі адораныя, а з-пад іхняга пяра, побач твораў вартасных, выйшлі і творы з мастацкага гледзішча заганныя, творы-калекі. Ім не давала свабодна дыхнуць ярмо сацыялістычнага рэалізму. Скінуць гэтае ярмо са сваёй пяснярскай шыі ў іх не хапала адвагі, і ў выніку – што б мы ні гаварылі – іх таленты зазналі damage, пашкоджанне, якое было нанесена ім сацыялістычным рэалізмам. Ды што казаць – з невялікімі выключэннямі, уся нашая літаратура з такім дэміджам. Сацыялістычны рэалізм наклаў свой згубны адбітак на шмат якія творы беларускай мастацкай літаратуры і гэтым самым збядніў іх мастацкую і духоўную вартасць. Не шмат хто спрабаваў скінуць, вызваліцца з-пад ярма сацыялістычнага рэалізму, накіданага адэптамі марксісцка-ленінскай эстэтыкі, калі наогул можна гаварыць аб якой-небудзь эстэтыцы ў гэтым «вучэнні». Скідалі гэтае ярмо У. Караткевіч, В. Быкаў (падкажыце, калі ласка, хто яшчэ), і ў рэшце рэшт іхні талент, я сказаў бы, іхні звышталент перамог у той час, як іншым пісьменнікам гэтага звышталенту, відавочна, не хапала, іх талент напаткаў усё той жа дэмідж.
Вось жа не абмінуў гэты дэмідж і таленавітага пісьменніка Івана Чыгрынава. Яго таксама душыла ярмо сацыялістычнага рэалізму, і толькі ягоная таленавітасць выратавала яго ад шаблону гэтага рэалізму, дала яму магчымасць узняцца да некаторых, як кажуць крытыкі, мастацкіх абагульненняў. Золата, гаворыць прымаўка, і ў гразі відаць. Але ў цэласці дэмідж зрабіў сваё і тут.
Чытаючы раманы «Апраўданне крыві» і «Свае і чужынцы», я быў захоплены стылістыкай Івана Чыгрынава, ягонай здольнасцю гранічна ясна адтвараць рэаліі. Сваім словам ён часта не толькі адтварае, а і стварае вышэйшую рэальнасць, значыць – дасягае мастацкага ўвасаблення рэчаіснасці. Мы яе бачым, чуем, і яна робіць на нас эстэтычнае ўздзеянне, уцягвае нас. Тут мастацкае слова Чыгрынава працуе, і мы знаходзімся ў палоне чыгрынаўскага эпасу, цягучага, павольнага, але грунтоўнага. Што б мы ні ўзялі – прыроду (Чыгрынаў вялікі майстра ўзнаўляць і адухаўляць яе), сялянскі быт, звычаі, вераванні, – усюды вы адчуваеце праніклівае вока майстра.
Але што найболей характэрна для твораў Чыгрынава, дык гэта псіхалагічная аснова яго кніг. Дзеяння як гэткага, «сабыційнасці» ў раманах Чыгрынава па сутнасці няма, за выняткам, можа, рамана «Плач перапёлкі», ёсць затое псіхалагічная плынь, яна і становіць сабою дзеянне, рухаючую сілу ягоных твораў. Аўтар увесь час засяроджвае сваю ўвагу на псіхалагічным стане сваіх герояў. Героі Чыгрынава самі па сабе не дзейныя, у кожным разе маладзейшыя, у руках Чыгрынава яны – як марыянеткі, ён стаўляе іх, куды яму трэба і дзе яму трэба, і толькі праз псіхалагічны план пісьменнік як бы змушае герояў дзейнічаць. Дзеянне ў іх – гэта ўсё тая ж псіхалогія, думанне, меркаванне, разважнасць. Каб не было ў раманах Чыгрынава гэтага працэсу думання, у іх панавала б статыка. Зрэшты, і псіхалогія чыгрынаўскіх герояў дазіраваная, запраграмаваная – у гэтай псіхалогіі няма стыхійнасці, няма прарыву, хіба толькі ў аднаго адмоўнага героя – Брава-Жыватоўскага, яму ўсё можна. Галоўным жа героям, блізнятам Зазыбе і Чубару, гэтага права не дадзена. Яны думаюць, псіхалагізуюць як бы ў адпаведнасці з партыйнымі ўстаноўкамі – не больш і не менш, адсюль іх зададзенасць, псіхалагічная лімітацыя. Гэта грэх, бадай, усіх твораў, напісаных паводле вымогаў сацыялістычнага рэалізму, у тым ліку і твораў, напісаных таленавітымі пісьменнікамі, такімі, як наш Іван Гаўрылавіч Чыгрынаў.
Я ўжо гаварыў аб чыгрынаўскіх героях-марыянетках. Сапраўды, ён пануе над імі татальна, ніхто з іх не скажа нічога лішняга, яны падпарадкаваныя аўтарскай задуме. Пад іх ён нярэдка падводзіць і філасофскую базу, найчасцей, аднак, афіцыйную. Ды як бы там ні было, можна ўсё ж гаварыць пра філасафічнасць раманаў Чыгрынава, пра ягонае, уласцівае толькі яму бачанне свету, пра ўніклівае спасціжэнне рэчаіснасці.
Чыгрынаў імкнецца надаць сваім раманам і выгляд гістарычнасці. Ён паставіў сваіх герояў – сялян і мясцовых партыйцаў – у пэўныя гістарычныя ўмовы, ва ўмовы вайны, і гэта ўжо сама па сабе гісторыя. Але цікава, усе тры кнігі ахопліваюць толькі першы год вайны і часам здаецца, што аўтар топчацца на месцы. Партыйцы-бронь цэлы год імкнуцца наладзіць партызанку і ўсё не могуць. Іхняя дзейнасць выглядае на гульню ў дзейнасць. Каб надаць выгляд гістарычнасці сваім раманам, Чыгрынаў падае (так, як і ў Шолахава) некаторыя аўтэнтычныя дакументы, цытуе іх, а таксама называе канкрэтныя вайсковыя адзінкі, што дзеялі на тэрыторыях, апісаных аўтарам. Але ўсё гэта толькі ілюзія гістарычнасці. Зрэшты, для нейкага дастаткова і гэтай ілюзіі.
У кампазіцыйным дачыненні эпапея Чыгрынава (умоўна назавём яе гэтак) – рыхлая. Праўда, утрымліваюць эпапею ад распаду некаторыя персанажы, вобразы, такі, напрыклад, як прыгожы вобраз ласяняці. Гэта зроблена па-майстэрску.
Манера чыгрынаўскага пісьма – няспешнасць, разважлівасць, псіхалагізм, філасафічнасць – нагадвае манеру пісьма Кузьмы Чорнага. Такіх пісьменнікаў, як Лукаш Калюга, Сымон Баранавых, Іван Пташнікаў, Вячаслаў Адамчык, Іван Чыгрынаў, я аднёс бы да школы Кузьмы Чорнага. Ведаю, што рызыкую спрошчанасцю, але раблю гэта дзеля нагляднасці. Кожны з пералічаных пісьменнікаў мае сваё выразнае аблічча, сваю манеру. Мае яе і Іван Чыгрынаў, якога я тут крытыкую і які можа пакрыўдзіцца на мяне. Усё, што я хацеў сказаць, – гэта пра той дэмідж, які спрычыніў нашай літаратуры сацыялістычны рэалізм, дагматычныя вымогі якога адмоўна адбіліся на таленце не аднаго нашага паэта ці пісьменніка.
Чыгрынаў, як і многія іншыя, аддаў даніну свайму часу, замест яго я мог бы ўзяць для прыкладу любога нашага пісьменніка з ліку старэйшага пакалення.

КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 1

Аляксандр Карлюкевіч

АДНА КНІГА – НА ЎСЁ ЖЫЦЦЁ

Пасляваенная беларуская літаратура сфарміравала магутнейшае рэчышча ваеннай прозы. Відаць, ні ў адной з нацыянальных літаратур былога Савецкага Саюза не было і няма такога «засілля» франтавой і партызанскай тэм. Але ж, як на мой погляд, у розныя гады станаўлення якраз ваенная проза фарміравала духоўнасць, давала энергію для маральнага росту. У дзяцінстве дарогу да асэнсавання баявога юнацтва падказвала «Сасна пры дарозе» Івана Навуменкі. А аповесці Васіля Быкава, «Карнікі» Алеся Адамовіча, апавяданні Янкі Брыля, Міхася Лынькова… Фактычна ўся літаратура – пра вайну. I пра чалавека на вайне. Нават часам здаецца, што гэта адзін майстар талстоўскага масштабу, талстоўскага бачання піша ўсё адну і тую ж «Вайну і мір». Адну кнігу пра апошнюю з жахлівых войнаў.
Свае старонкі ў гэтай кнізе, у гэтай споведзі належаць і Івану Чыгрынаву. Яго раманы «Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві», «Свае і чужынцы», «Вяртанне да віны» сталі падзеяй не толькі на пэўным адрэзку развіцця беларускай літаратуры, але і свайго роду выразна акрэсленай пазнакай развіцця грамадства. Чаму ўзнікае сёння жаданне зрабіць на гэтым акцэнт? Хаця б таму, што і на вайну, і на чалавека ў вайне пісьменнік пазірае з пэўных ідэйных пазіцый. Так, на першым плане – гуманізм, асэнсаванне жорсткасці вайны, усяе яе жахлівасці. I не толькі. У гэтай чыгрынаўскай, ідэйнай пазіцыі – увага да лёсавызначэння і асэнсаванне развіцця сацыялістычнай ідэі. Сёння пра гэта неяк не гавораць. Адны з нагоды палярнай змены перакананняў. Другія, мажліва, з-за шчырай веры ў прыярытэты іншага шляху ўсенароднага развіцця. Маўчыць і крытыка. Абмінае не толькі раманы Івана Чыгрынава, але і ваенную прозу Барыса Сачанкі, раманы Івана Шамякіна, шмат якія кнігі, што пісаліся не толькі для сучаснікаў, але і для наступных пакаленняў.
Колькі гадоў назад крытык, літаратуразнаўца Павел Дзюбайла заўважыў: «Галоўным носьбітам ідэі рамана – непераможнасці, няскоранасці народа – з’яўляецца намеснік старшыні праўлення калгаса Зазыба. Вакол яго канцэнтруюцца іншыя персанажы. У спрэчках герояў раскрываецца філасофская аснова твора (прыгадаем спрэчкі Зазыбы з Чубарам, сынам Масеем, Парфёнам Вяршковым, Брава-Жыватоўскім і інш.)». I далей: «Для Зазыбы Савецкая ўлада была і ёсць адзіная, родная, за яе ён змагаўся ў грамадзянскую вайну, не адступіцца ён ад яе і ў цяжкі час выпрабаванняў, хоць вельмі балюча перажываў, што сына пасадзілі ў турму, бо верыў, што не мог той зрабіць што-небудзь супраць роднай улады. Перажываў і ў сувязі з тым прыхаваным недаверам, які паявіўся ў некаторых людзей да яго. Так і Чубар, старшыня калгаса, у пачатку вайны сказаў словы, якія балюча адазваліся ў яго сэрцы: «А можа, ты спадзяешся і з новай уладай паладзіць? Што ні кажы, і сам як бы пацярпеў, і сын твой…»
Балючай і складанай была тая вайна. Надзвычай складаным быў свет узаемаадносін людзей, суайчыннікаў, не толькі з ворагам, але і паміж сабою. I Іван Чыгрынаў здолеў адлюстраваць гэта, маючы на многія падзеі сваю трывалую пазіцыю. Пройдзе час, і па раманах народнага пісьменніка, як і па кнігах Адамовіча, Быкава, Сачанкі, Мележа, мы, наступныя пакаленні, будзем вывучаць біяграфію вайны. А Іван Чыгрынаў і сёння працягвае яе ствараць, біяграфію вайны.

КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 1

М.А. Тычына

ВЫСОКІ БАСТЫЁН ІСЦІНЫ

Часам у гісторыі паўтараецца тое,
што было прыдумана ў казцы.
В. Гюго

Няма сумнення, ідэальным станам літаратуры з’яўляецда раўнавага паміж цэнтрабежнымі і цэнтраімклівымі тэндэнцыямі, паміж імкненнем да універсалізацыі мастацкага мыслення і зваротам да каштоўнасцей мясцовага значэння. Аднак літаратура – жывы арганізм, і, як маятнік, не ведае ні хвіліны спакою. Калі ў сярэдзіне 50-х гадоў маятнік прыкметна хіснуўся ў бок «эстэтыкі жыццёвай праўдзівасці», да псіхалагізму, да аналітызму, да індывідуальнасці, і ў канцы 60-х гадоў дасягнуў, можна сказаць, свайго крайняга пункту, калі псіхалагічны аналіз, здаралася, падмяняўся бязмэтным аналізаваннем, а індывідуалізацыя пераходзіла ў індывідуалізм, то ў руху гэтага маятніка ўжо нараджаліся сілы тармажэння і адштурхоўвання, якія вымушалі літаратуру вярнуцца на новым вітку да народнага эпасу, абнавіць свае адносіны да фальклорнай «эстэтыкі чарадзейства». Тэндэнцыі да паступовай міфалагізацыі сучаснай беларускай прозы заўважаюцца ў творчасці нават самых рашучых прыхільнікаў псіхалагізму. Праўда, выяўлены яны з меншай сілай, чым у многіх іншых літаратурах. Але гэта, мабыць, таксама адносіцца да нацыянальнай спецыфікі нашай літаратуры, дзе ўсе тэндэнцыі, уласцівыя сусветнай літаратуры, звычайна выяўляюцца няпоўна і не на ўсю глыбіню, як бы пакідаючы месца пад сонцам іншым тэндэнцыям і літаратурным плыням. Сучасная беларуская літаратура – літаратура шматстайных творчых індывідуальнасцей, і ў ёй заўсёды знойдзецца магутны прыхільнік той ці іншай стылявой плыні, які, не зважаючы ўвагі на пануючыя настроі, зробіць усё, каб развіваць іменна гэту плынь. Тым не менш маятнік хіліцца да той ці іншай адзнакі, няхай гэта будзе «лірыка» або «эпас», «псіхалагізм» або «фалькларызм», «універсалізацыя» або «лакалізацыя». У даны момант ён прыкметна набліжаецца да адзнакі «фалькларызацыя», «міфалагізацыя» і інш. (гэта з’ява мае розныя назвы).
У тым, што ў сучаснай беларускай прозе ўзмацняюцца цэнтраімклівыя сілы, няма ніякай наўмыснасці: маўляў, маятнік так ці інакш павінен адхіляцца час ад часу то ў адзін, то ў другі бок і цалкам падпарадкоўвацца законам механікі. Аднак няцяжка заўважыць, што ўзмацненне той або іншай тэндэнцыі ў літаратуры адбываецца вельмі нераўнамерна (могуць мінаць цэлыя дзесяцігоддзі паміж двума супрацьлеглымі рухамі), і што яно цалкам залежыць ад вымог часу і надзённых праблем, якімі жыве сучаснае чалавецтва. Зразумела, што ў век, калі нацыянальныя літаратуры актыўна ўваходзяць у сусветны кантэкст, у вялікі свет агульначалавечай культуры і намагаюцца ўнесці сваю непаўторную афарбоўку ў агульначалавечую палітру, узнікае рэальная пагроза страціць адпрыродны імунітэт супраць модных стылявых і ідэйных плыняў, якія час ад часу абуджаюць сусветную літаратурную думку, паддацца амбіцыі і адарвацца ад нацыянальных традыцый. У гэты час прыкметна ўзрастае значэнне нацыянальнай спецыфікі літаратуры і каштоўнасць фальклору як аднаго з найбольш устойлівых захавальнікаў векавечнага народнага духу.
Фальклор у новых умовах набывае ролю, якая выходзіць за межы яго традыцыйнага прымянення. Ён з’яўляецца ўжо не толькі скарбніцай народнай мудрасці, з якой чэрпае поўнай жменяй пісьменнік, не баючыся, што гэта скарбніца збяднее, не толькі асобным, вусным відам мастацтва, не толькі крыніцай вывучэння народнай псіхалогіі і тыпалагічных з’яў у жыцці розных народаў, але і паўнамоцным прадстаўніком самога мінулага на сусветным форуме народаў і культур. Зварот да фальклору ў наш час азначае імкненне нацыянальнай літаратуры ўмацаваць сваю каранёвую сістэму, сувязь з народнымі традыцыямі, з аддаленымі эпохамі, з пачаткам нацыянальнай самасвядомасці. Вядома, каранёвая сістэма ў кожнай нацыянальнай літаратуры свая, аднак вусная народная творчасць займае вялікае месца сярод іншых кампанентаў нацыянальнай рэчаіснасці і нацыянальнай культуры. Звычайна абыякавасць да той часткі карэньчыкаў, якая трымаецца на фальклорнай глебе, непазбежна адлюстроўваецца на кроне: асобныя яе адгалінаванні на вачах засыхаюць і не пладаносяць. Абыякавасць да фальклору або нават варожасць да яго ў рэшце рэшт абарочваецца абыякавасцю да ўсяго ўласна беларускага ў беларускай рэчаіснасці, культуры і літаратуры. А гэта ўжо пагражае стратай пафасу народнасці ў творчасці. Такая пагроза рэальна існуе ў сучаснай літаратуры, асаблівасцю якой з’яўляецца багацце творчых індывідуальнасцей, калі кожны дапаўняе кожнага, іграючы сваю значную ролю ў сістэме літаратурных жанраў і стыляў, аднак галоўнае месца сапраўды народнага пісьменніка, прадаўжальніка нацыянальнай класічнай традыцыі застаецца вакантным. Лінія, якая ідзе ад эпасу Я. Коласа, М. Гарэцкага, К. Чорнага, I. Мележа, выяўляецца пакуль што найбольш выразна ў творчасці В. Быкава і У. Караткевіча, але працяг яе ўсё яшчэ вельмі няпэўны: народнасць, класічнасць у творчасці Я. Брыля, I. Шамякіна, В. Адамчыка, I. Чыгрынава, М. Стральцова, I. Пташнікава, А. Кудраўца, В. Казько адлюстроўваецца надзвычай непаслядоўна і своеасабліва. Пафас народнасці ў творчасці гэтых празаікаў складае важную, але не асноўную частку аўтарскай канцэпцыі рэчаіснасці.
Беларуская проза, якая амаль цалкам выйшла ў вялікі свет з-пад «саламяных стрэх», час ад часу зноў вяртаецца пад гэтыя «саламяныя стрэхі», як сказаў паэт, «каб душою не ачарсцвець, каб не страціць святое штосьці». Ну, а дзе яшчэ як не пад сялянскімі стрэхамі знаходзіла свой надзейны прытулак вусная народная творчасць?! Асабліва ж плённым гэты зварот бывае тады, калі ён выкліканы не проста настальгіяй па вёсцы і хваравітым непрыманнем гарадской цывілізацыі, а прагай умацаваць жыццёвыя карані, спалучыць у адно цэлае мінулае і сучаснасць, вёску і горад, калі не траціцца перспектыва ўсеагульнасці таго, што адбываецца ў наш час і ў горадзе, і ў вёсцы, і на сусветных скрыжаваннях, і ў глухіх хутаранскіх закутках. Народнаму мастацтву гэты прынцып вобразнага сінтэзу разнародных пачаткаў, кантрастнага спалучэння жыццёвых «апазіцый», няхай сабе ў недастаткова развітым і мала распрацаваным выглядзе, знаёмы з часоў глыбокай старажытнасці, і было б грэшна не выкарыстаць вопыт, які «ляжыць» навідавоку. Літаратура чыста свядома, разумова імкнецца вярнуць тое, што даставалася фальклору інтуітыўна, – зачараванне першабытнай наіўнасці светаўспрымання, «дзіцячай» непасрэднасці бачання, некранутай цэласнасці і цнатлівай сарамлівасці народнага слова. Цікавасць да фальклору, поруч з такой жа сілы цікавасцю да творчых дасягненняў іншых літаратур, – натуральная неабходнасць эстэтычнага развіцця, дзе працэс дыферэнцыяцыі мастацкай свядомасці непазбежна выклікае адваротны працэс інтэграцыі накопленых літаратурай ведаў аб жыцці свайго народа. У літаратурным творы сучасны чытач шукае не толькі прыкметы зменлівай, эмпірычнай рэчаіснасці, але і родавыя рысы, фундаментальныя з’явы, анталагічныя асаблівасці быцця і трансцэндэнтнасць часавых каардынат, што дае яму магчымасць адчуць сябе непасрэдна далучаным да вечнасці, да пачатку. Але ці азначае гэта, што фальклор, уваходзячы ў літаратуру як цэласная і шматфункцыянальная з’ява, адкідвае мастака на шмат стагоддзяў назад, да часоў, калі ён (фальклор) актыўна ствараўся? У творах, у якіх фальклор выкарыстоўваецца толькі як сродак стварэння атмасферы псеўданароднага жыцця, так яно і бывае: звычайна яны пакідаюць уражанне, быццам напісаны ў часы Ядвігіна Ш. або нават Ф. Багушэвіча.
У творах жа, у якіх ставяцца важныя праблемы сучаснасці, фальклор цалкам падпарадкуецца пісьменніцкай задуме і дапамагае выявіць непаўторны духоўны стан нашага сучасніка, які намагаецца ахапіць неабдымнае, зрабіць немагчымае, пранікнуць за непранікальную заслону часу. Вобразы фальклорнай рэчаіснасці часам становяцца асновай цэлага твора або яго асноўным лейтматывам, аднак заўсёды атрымліваюць глыбока індывідуальную інтэрпрэтацыю. У апавяданні I. Чыгрынава «Варажба» падрабязна і паслядоўна ўзнаўляецца старадаўні абрад, які ў розных мясцовасцях называецца па-рознаму: «адведкі», «нарадзіны», «бабіны». Часам нават узнікае ўражанне, што задума апавядання не выходзіць за вузкія этнаграфічныя межы: «У вёсцы на бабіны ходзяць з ахвотаю – жанчыны пякуць уранні прысмакі, загортваюць у палатняную ці калянкоравую намётку, каб потым ісці з гэтым да парадзіхі…» Далей апісваецца працэс падрыхтоўкі да бабін, дарога да парадзіхі. «На стале, амаль пад бажніцаю, адкуль на хату мрыйна і абыякава глядзеў раззалочаны Мікола-ўгоднік, стаяла, як забеленая чым, пузатая бутля з брагай. Жанчыны, мусіць, пакаштавалі ўжо трохі і цяпер сядзелі – і старэйшыя, і маладзейшыя – на шырокім услоне, вялі гамонку. За бабку ў Сахвеі была Ціткова жонка, старая Рыпіна. У Верамейках яна шмат у каго бабіла, а ў Сахвеі – другі раз. Цяпер яна гаспадарыла – паваротліва, як маладая і як у сваёй хаце, знаходзіла патрэбныя рэчы, сустракала жанчын, якія прыходзілі ў адведкі, частавала брагай і не забывалася пра гаспадыню-парадзіху, што ляжала стомленая і здаволеная на тапчане: балазе, было за кім сёння паляжаць». Паводзіны вясковых жанчын цалкам адпавядаюць патрабаванням сітуацыі. Размовы таксама не выходзяць за межы адвеку распісаных ролей:
« – Дзякуй, Давыдаўна, што прыйшла, – сказала Сахвея.
– Каго ж ты еты раз – дачку ці сына? – спытала Марфа.
– Дачку!»[1]
I раптам размова крута паварочвае на тэму, якая больш за ўсё хвалюе герояў, вымушаючы іх забыцца на час пра звычай:
« – А што сыны! – азвалася з услона Гапка Сімукова. – Не паспее падрасці, як яго забіраюць ужо ад цябе.
– Праўду кажаш, – падтрымала яе Гануся Падзерына. – Вон у Круцяліхі ажно пяцёра было, а дзе яны цяпера? Ні слыху, ні дыху. А матка сядзі, чакай».
I зноў размова вяртаецца ў звыклае рэчышча:
« – А большы твой дзе? – спытала Сахвею Марфа.
– Недзе гуляе, – адказала парадзіха. – Можа, у суседзяў.
– Як жа ты пачуваеш?
– А-а-а, справа прывычная! Малое ў начоўкі, а сама была за рагач ужо да к печы. Але бабы во не падпускаюць.
– Нічога, паляжы, – сказала ў сваю чаргу і Марфа, – ёсць каму памагчы».
Пісьменнік дакладна перадае гэту пульсацыю настрояў і думак у душы герояў: агульнапрынятае, звыклае, традыцыйнае ўладна вяртае іх да сябе, супакойвае, адухаўляе, але і надзённае, трывожнае, вайна, хоць і ходзіць яшчэ наводдаль ад вёскі Верамейкі, дзе жывуць героі, увесь час нагадвае пра сябе, вырывае са стану заспакоенасці і самазабыцця:
« – Дак і я падумала, – усміхнулася Сахвея. – Але ж як… Як мне цяпера з імі адной? – I раптам яна зрабіла жадасны твар і пачала выціраць кулаком сухія вочы.
– Табе нельга хвалявацца, – паўшчувала яе бабка Ціткова Рыпіна, – а то малако перагарыць. Чым тады малое будзеш карміць? А мужык, дасць бог, вернецца. Усе вернуцца, каму богам намечана, дак і твой прыйдзе»[2].
Каб адцягнуць увагу ад страшных размоў пра вайну, жанчыны, зноў успомніўшы пра звычай, запрашаюць адна адну выпіць брагі, спяваюць адпаведныя абрадныя песні, расказваюць пра розныя цуды і чароўныя сны. Але расшыфроўваюць яны гэтыя цуды і вешчыя сны ў адпаведнасці з патрэбамі моманту. Сваё няведанне аб тым, што іх чакае, жанчыны разважваюць варажбой, нягледзячы на тое, што каляды – звычайны час варажбы – былі далёка, і вынікі варажбы ўспрымаюць усур’ёз:
« – Жывы твой Меляшонак, жывы!
– Праўда, Сахвея, жывы твой! – следам за Ганнай, нібыта ў вялікім здзіўленні, сказала і Роза Самусёва…
– Жывы! – сказала Сахвея: яна прытуліла да сябе малую і гэтак прайшлася па хаце. – Чуеш, жывы наш тата! – радасна сказала яна і хлопчыку, які пазіраў ужо з-за коміна»[3].
Старадаўні звычай адведак атрымлівае ў апавяданні Чыгрынава падкрэслена індывідуальную інтэрпрэтацыю і дапамагае стварыць духоўны вобраз народа ў самы грозны для яго час. Твор амаль без змен увайшоў у раман «Плач перапёлкі», у якім апісаны звычай набывае ўжо іншае гучанне: гэта толькі адзін з эпізодаў народнага жыцця ва ўмовах акупацыі. Але ў ім выразна выяўляецца духоўны стан жыхароў вёскі Верамейкі ў пачатку вайны, калі навокал была невядомасць і зноў былую правамоцнасць набылі міфалагічныя вераванні, прадчуванні, чарадзейства, калі ў людзях усплыло адвечнае, самае глыбіннае, анталагічнае, тое, што яднала іх ва ўсе часы перад тварам невядомасці і пагрозы. У новых, экстрэмальных умовах усё набывае сімвалічнае значэнне: плач перапёлкі, забойства лася, гістарычныя паданні пра асілкаў, што спяць у навакольных курганах-валатоўках, варажба, сны, чуткі, чары, кленічы, малітва. Цэлы народ апынуўся ў нязвыклых умовах акупацыі, у гэтых умовах ён вымушаны быў жыць і змагацца, і ўсё таму набывала асаблівы, надзвычайны сэнс. Міфалагічныя і гістарычныя ўспаміны сталі актыўнай глебай для пачуццяў патрыятызму як асноўнай крыніцы рашучасці і сілы савецкіх людзей у змаганні з фашызмам. У раманах «Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві», «Свае і чужынцы» замілаванне да «малой радзімы» перарастае ў вялікае, усвядомленае пачуццё любові да Радзімы і свайго народа. Гэта адна з самых задушэўных думак пісьменніка: у час вайны беларусы ўсвядомілі сябе як нацыю, якая ішла ў першых шэрагах змагароў з «карычневай чумой». У адчуванні сваёй злітнасці з радзімай чыгрынаўскія героі чэрпаюць сілу і мужнасць.
Галоўны герой трылогіі I. Чыгрынава – народ. Пісьменнік свядома ставіў перад сабой задачу шукаць у народзе носьбітаў мудрай народнай сталасці. У свядомасці якіх акумуліравалася ўсё найбольш чыстае, здаровае, сумленнае. Народ не маўчыць у гэтых творах, з яго меркаваннямі лічацца і народны правадыр Дзяніс Зазыба, і бяздумны выканаўца розных інструкцый, якія не ўлічваюць таго, што пад акупацыяй застаецца цэлы народ і што ў гэтых умовах ён вымушаны і жыць, і змагацца, Радзівон Чубар. Больш таго, думку народа не можа ігнараваць да пары да часу нават нямецкі камендант Гуфельд, з ёю вымушаны лічыцца і паліцэйскія, якія прыкідваюцца дбайнымі рупліўцамі пра законнасць і парадак, пра дабрабыт і душэўны настрой верамейкаўцаў, баючыся народнага гневу. А верамейкаўцы, «грамада», «талака», «народ», на ўсё маюць свой сталы погляд. Яны адкрыта, не баючыся пагроз і помсты, кпяць са «сваіх» паліцэйскіх, робяць усё па-свойму, не зважаючы на строгія загады і папярэджанні акупацыйных улад: на агульным, быццам у мірны час, сходзе вырашаюць падзяліць калгасную маёмасць, каб яна не трапіла ў рукі акупантаў, жнуць усім кагалам жыта, ідуць выручаць з палону родных і блізкіх, а, калі ўдасца, то і проста незнаёмых людзей, дапамагаюць тым, што хаваюцца ад ворагаў, урэшце ствараюць масавае падполле, звязваюцца з партызанамі і змагаюцца, хто як умее, са зброяй і без зброі, словам і справай, з ненавісным прышэльцам. Яны распачынаюць усенародную партызанскую вайну. Герой трылогіі – народ, і іменна таму аўтар імкнецца як мага шырэй ахапіць абсяг дзейнасці народа ў вайну, стварыць яго шматаблічны і складаны вобраз. «…Мне здаецца, – пісаў Чыгрынаў, – назіраецца такая з’ява, быццам недзе прытупляецца ў нашых творах пра вайну гэтая самая тамашнасць. Што я хачу сказаць? Ужо некаторыя творы падобны не на жыццё, а на літаратурныя творы. Няма ў іх таго моманту, таго сонца, той зямлі, таго голаду, таго страху, таго болю, той радасці, той барацьбы, – гэта ўжо нешта ад выдуманага. Гэта такі стан, калі яшчэ і вялікай выдумкі няма, але ўжо і жыцця няма. Дзіўна, што нават удзельнікі вайны пішуць так…» [4]
Жывое жыццё, жывыя людзі – гэта сказана нездарма. Такое перакананне пісьменніка: павінна быць дакладнасць ва ўсім, што паказваецца ў творы, павінна быць дакументальная, фактычная абгрунтаванасць матэрыялу, усебаковае даследаванне, апора на ўласную і ўсенародную памяць пра падзеі мінулага. Нездарма ён прайшоў пешшу ўсе шляхі, якімі ў свой час хадзілі яго героі, з картай у руках правяраў і пераправяраў факты, якія ўжо, здавалася, канчаткова сцвердзіліся ў свядомасці шматлікіх сведкаў, занава вывучаў раслінны і жывёльны свет і стварыў уласны «тлумачальны слоўнік», звярнуўся да міфалогіі і фальклору, творы якіх яшчэ жывуць ў наваколлі вёскі Верамейкі, дзе адбываюцца падзеі. Прырода і гісторыя – самы агульны фон, на які праецыруюцца падзеі трылогіі. Пасля «голай прозы», дзе ўсё паказана наогул, прыблізна, пісьменнік вяртае чытача да жыцця, у якім пахнуць трава і кветкі, спяваюць птушкі і гамоніць дзесяткамі галасоў лес, гавораць людзі, пераплятаючы ў гаворцы праўду з выдумкай, быль з небыліцамі. У такой паўнаце і першароднасці ўспрымаецца свет у дзяцінстве, калі казачнае і фантастычнае дапамагаюць эстэтычна асвойваць рэчаіснасць, вучаць бачыць у жыцці не толькі вонкавае і выпадковае, але і ўнутранае, векавечнае, анталагічнае. Пісьменнік імкнецца вярнуць у літаратуру свежасць і дзіцячую непасрэднасць светаадчування. Узнаўляючы «тамашнасць» жыцця, рэканструіруючы гісторыю, ён, здараецца, перабірае меру і нагрувашчвае факты, падрабязнасці, лічбы, якія народная памяць данесла да нашага часу. Прыроднае ў чалавеку і чалавечае ў прыродзе выявілі ў вайну свае жыццесцвярджальныя функцыі. У сузіранні роднай прыгажосці, у гістарычных успамінах, у багацці народнай душы чэрпаюць героі трылогіі жыццядайную сілу і вялікую прагу да супраціўлення ворагу.
Народны погляд на вайну ў раманах Чыгрынава найбольш поўна і паслядоўна выяўлены ў вобразе Дзяніса Зазыбы. Людзі накшталт гэтага чалавека, накшталт яго аднавяскоўцаў, «мудрацоў-самавукаў» Прыбыткова, Падзерына, Вяршкова, самім жыццём прывучаны дбаць не толькі пра сябе, але і пра ўсіх: лёс народа – гэта іх асабісты лёс. А народ і ва ўмовах акупацыі жыве не толькі злобаю дня, але і вечным, непераходзячым, бо яго гістарычны ўзрост налічвае стагоддзі і такія грозныя з’явы, як нават вайна, успрымаюцца ім як эпізод («Вялікі дзень» – так гэта адчуванне выявіў у назве аднаго з раманаў К. Чорны). Гэта асобны індызід або групка такіх індывідаў могуць на пэўны час уявіць сябе і вышэй і мудрэй маці-прыроды, а народ жыве на ўлонні роднай прыроды і не можа адносіцца да навакольнага асяроддзя легкадумна. Вось чаму пачуцці, думкі, учынкі «натуральнага чалавека», які цалкам падпарадкуецца ў сваім жыцці агульным законам народнага быцця ў гісторыі, вызначаюцца асаблівай сілай і грунтоўнасцю.
Дзяніс Зазыба якраз і нагадвае шмат якімі рысамі такога чалавека, які натуральна ўпісваецца ў наваколле, у групавы партрэт народа, якім яго бачыць пісьменнік: яго натуры ўласцівыя тыя ж мяккасць, плаўнасць пераходаў з настрою ў настрой, якія назіраюцца і ў беларускім ландшафце, у яго лагоднасці, няспешлівасці, роздумнасці ў канчатковым выглядзе адлюстроўваецца своеасаблівасць беларускай прыроды, пейзажу, клімату. У гэтых адносінах ён сапраўды народны, нацыянальны тып. Але тыповасць гэтага героя менш за ўсё суадносіцца з застыласцю, нерухомасцю, няздольнасцю да змен: Зазыба не толькі «натуральны», «прыродны», але і «гістарычны чалавек», сацыяльна акрэсленая асоба, якая мае свае карані ў мінулым і вытрымлівае націск бурнага веку. Ён патрыёт ужо па сваёй натуры, бо ён – селянін, мужык, араты, сейбіт, творца хлеба надзённага і хлеба духоўнага. Іменна яго мае на ўвазе Касьян Манько, адзін з тых кіраўнікоў, што цвяроза глядзіць на рэчы, калі разважае: «…селянін заўсёды загадкай быў. Не думаю, што дзесяць гадоў, якія давялося яму жыць і працаваць у калектыўнай гаспадарцы, назусім перайначылі яго псіхалогію. Выпрацоўвалася яна стагоддзямі. Затое селянін заўсёды быў патрыётам. Яму заўсёды было што бараніць – зямлю, дом. Значыць, з гэтага мы і павінны зыходзіць у сваёй рабоце па ўцягненню людзей у супраціўленне акупантам»[5].
У Радзівоне Чубары, які таксама, поруч з Зазыбам, знаходзіцца ў цэнтры ўвагі, «прыроднае» і «гістарычнае» значна паслаблена. Гэты герой цалкам захоплены грамадскімі справамі, але ўспрымае жыццё найчасцей чыста вонкава, бо міжволі аддзяляе ў сваім уяўленні паняцці «верамейкаўцы» і «народ». Усё, што ён робіць, ён робіць шчыра і з самааддачай, з клопатам пра народнае дабро, але пра сваіх калгаснікаў невысокай думкі і трымаецца з імі на адлегласці. Чубар не здольны бачыць гэтых людзей на ўсю глыбіню народнага лёсу, далёкай і блізкай гісторыі, успрымаць з аднолькавым разуменнем іх мудрасць і іх забабоны, іх праніклівасць і іх заблуджэнні. Гэта павярхоўнасць і просталінейнасць героя яскрава выяўляёцца ў спрэчках з Зазыбам, у якіх сцвярджаецца розны погляд на народ:
« – Адну спустошаную зямлю трэба пакідаць. Адну спустошаную зямлю!
– А людзей? – хмура запытаў Зазыба.
– Што людзей?
– А тое, што людзі ж застаюцца на гэтай зямлі. Ім жа есць патрэбна нешта будзе?
– А хто іх прымушае заставацца? Той, хто па-сапраўднаму любіў Савецкую ўладу, не будзе сядзець. Той ужо даўно зняўся з месца і паехаў.
– …А як, па-твойму, – нашы верамейкаўскія бабы не любілі яе, што нікуды не падаюцца?
– Я ім у душы не лазіў!
– А варта было б…»[6]
Гэта кардынальная спрэчка пра месца народа ў гісторыі, пра яго быццё ў вялікім часе, і ў ёй прымаюць удзел самыя розныя людзі і самым розным чынам. Асабліва ярасна і непрымірыма спрачаюцца Зазыба і Чубар.
« – Я ўжо табе не адзін раз казаў, – паморшчыўся Зазыба, – не трэба ўсё зводзіць да аднаго сэнсу – пакінуць хлеб ці знішчыць. Думаеш, Чырвоная Армія сюды вернецца і з хлебнымі абозамі, каб мужыкоў нашых накарміць?
– Перастань ты, Зазыба, гэтак пячыся пра мужыкоў! Ідзе вайна. I нам з табой трэба зусім пра другое думаць.
Ты нарэшце павінен зразумець, што на вайне трэба ваяваць.
– Дык ці я адмаўляю гэта? Але мы з табой хутчэй у вайне, чым на вайне.
– Значыць, неабходна і тут распаліць яе…
– Я не меншы патрыёт, чым хто іншы, і не менш за каго разумею, што трэба брацца за зброю. Але я таксама і за тое, каб было ўзважана і ўлічана ўсё як мае быць… I справа не ва мне. Я хоць зараз гатовы смерць прыняць, але каб ад гэтага карысць была. А то што з таго будзе, калі я ахвярую сабой, а справе не дапамагу…
– Але кроў герояў, Дзяніс Яўменавіч, памагае спець ідэям, – зусім не хвалюючыся, што сваёй жорсткасцю не толькі крыўдзіць, а і абражае Зазыбу, сказаў Чубар.
– Хапіла ўжо крыві і без май для ідэй, – спакойна адказаў на гэта Зазыба. – Кроў тут не паможа. Трэба зрабіць так, каб не мы немцаў баяліся, а каб яны нас. I не крывёй сваёй мы павінны напалохаць іх, а зброяй. Я вось так разумею справу і хачу, каб і ты нарэшце зразумеў гэта»[7].
Чубар усё ж паслухмяна выконвае загад аб «выпаленай тэрыторыі», якую павінны пакінуць ворагу. Аднак вельмі хутка пераконваецца ў адмоўных выніках свайго ўчынку, бо ён нашкодзіў не столькі ворагу, колькі людзям, якім жыць і змагацца ва ўмовах акупацыі. Змены ў яго адносінах да таго, што адбываецца, выявіліся ў эпізодзе выратавання ласяняці, дзеля чаго ён нават гатоў быў ахвяраваць сабой: «Яго зберагчы трэба. Вайне ж не вечна быць…» Наўрад ці здольны быў ранейшы Чубар на нечаканае жаданне пабачыць «крыніцу каля лазовага куста», адкуль бярэ свой выток Бесядзь. Яго ўжо цікавяць вытокі народнага жыцця і народнай мужнасці, наогул усё жывое і ў людзей, і ў прыродзе. «Дзіўна, але ад выгляду кволага пачатку знаёмай ракі, яе трапяткога імкнення ў свет з далёкага смаленскага балота раптам сціснулася Чубарава сэрца, быццам ён пражыў на ёй усё жыццё, з’явілася такое ўражанне, быццам яму выпала магчымасць – гэта па меншай меры – прысутнічаць пры нейкай таямнічасці, што мала паўтараецца на вяку. І яшчэ яго апанавала адно адчуванне – у гэтыя хвіліны ён усё роўна як знайшоў нарэшце сябе самога, які вельмі даўно недзе згубіўся паміж людзей і вось цяпер знайшоўся. Праўда, усвядоміў Чубар як след гэта трохі пазней, калі ўжо ішоў з вярхоўя Бесядзі ў Батаеўскія лясы, аднак у канцы дарогі ён дакладна ведаў, што вернецца калі-небудзь у свае Верамейкі, да тых людзей, якія, як аказалася напавер, сталі яму блізкімі».
Найбольш цікавыя старонкі трылогіі Чыгрынава якраз тыя, дзе паказваюцца вытокі ўсенароднага подзвігу. Ва ўмовах поўнай акупацыі, калі над Верамейкамі навісла злавеснае зацішша і «часам здавалася, што нават вайна перастала быць вайной, змяніла сваю сутнасць», у дзеянне ўступаюць глыбінныя сілы народа, уздымаецца дубіна ўсенароднай вайны. Сімвалічны малюнак, які назірае Чубар: крыніца, з якой пачынаецца Бесядзь, нягледзячы на мароз, бруіцца. «Яе так і не здолеў скаваць лёд, хоць маразы ўжо стаялі моцныя. Але далей, па рэчышчу, скрозь блішчэў лёд, і пад ім, як звілісты жолаб, абмазаны белым глеем, ледзь прыкметна пульсавала вузенькая Бесядзь, якая потым, праз многа кіламетраў, прымаючы да сябе шматлікія, часам зусім безназоўныя прытокі, рабілася паўнаводнай і ў меру, па тутэйшым разуменні, канечне, шырокай»[8].
Думка пра глыбінныя сілы народа, якія дапамаглі яму выстаяць ва ўмовах, калі была рэальнай пагроза ўсеагульнага знішчэння, уласціва многім сучасным творам. У аповесці Я. Носава «Усвяцкія шлеманосцы» ў барацьбу з ворагам уступаюць пачуцці і думкі, якія бяруць свой пачатак у старажытных часах, калі на абарону радзімы ўставалі ўсе ад малога да вялікага. «Э-э, малы! – затрымцеў нязгодным смяшком дзядуля Селіван. – Снег, братка, таксама па кроплі растае, а паводка збіраецца. Нас тут кропля, ды зірні туды, за раку, бачыш, народ па слупках ідзе? Вось і другая кропля. Ды вунь наперадзе, падзівіся, мосцік пераходзяць – трэцяя. Ды ўжо нікольскія прайшлі, размёцінскія… Гэта, лічы, па тутэйшых дарогах. А і па іншых дарогах, якіх мы з табой не бачым, мабыць, таксама ідуць, га? Па ўсёй маці-зямлі нашай! Вось табе і полая вада. Вось і галоўная армія!»[9]
Адна з прыкмет раманаў I. Чыгрынава – шматлюднасць. Яна не выпадковая, а канцэптуальная і выяўляе думку пісьменніка пра багацце і складанасць жыцця, пра веліч і хараство народнай душы. Больш за ўсё сярод яго герояў людзей звычайных, простых, тых, якія, паводле слоў раманіста, «ведаюць, як і сад пасадзіць, як і зямлю ўзараць, як і пасеяць, якія ўмеюць філасофстваваць у добрым сэнсе гэтага слова, якія могуць ахапіць свет сваім розумам, нават калі зменшаную мадэль яго створаць пры гэтым»[10]. Пісьменнік умее знаходзіць такіх людзей і ўмее пільна да іх прыглядацца, бачачы ў кожным выяўленне нацыянальнага характара. У яго творах гучыць шматгалоссе жывога жыцця і ствараецца ўражанне, што на іх старонках сышліся аратыя і сейбіты, кавалі і садоўнікі, вясковыя дзівакі і мудрацы, вясёлыя байдуны і апавядальнікі, каб хорам праспяваць гімн жыццю.
[1] Чыгрынаў І. Ішоў на вайну чалавек. Мн., 1973. С. 54, 56, 57.
[2] Там жа. С. 57.
[3] Там жа. С 66-67.
[4] Чыгрынаў І. Новае ў жыцці – новае ў літаратуры. Мн., 1983. С. 186-187.
[5] Чыгрынаў І. Апраўданне крыві. Мн., 1981. С. 112.
[6] Там жа. С. 114-115.
[7] Там жа. С. 115.
[8] Там жа. С. 10-11.
[9] Носов Е. Усвятские шлемоносцы. М., 1980. С. 111.
[10] Чыгрынаў І. Новае ў жыцці – новае ў літаратуры. С. 189.

КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 1

Г, Егоренкова

«СКРЫТАЯ ТЕПЛОТА ПАТРИОТИЗМА…»

Иван Чигринов известен всесоюзному читателю главным образом как автор трех крупных романов, посвященных событиям начала Великой Отечественной войны, – «Плач перепелки» (1970), «Оправдание крови» (1976), «Свои и чужие» (1983). Но между тем писателю, получившему заслуженное признание самой широкой читательской аудитории, писателю, как мы говорим, «военной темы», в 1941 году не было еще и семи лет. Иван Чигринов принадлежит к тому поколению белорусских прозаиков, которое принято сейчас называть «средним». Этот «возрастной» критерий носит одновременно и конкретно-временной, и исторический характер. Детство, годы воспитания души, исторически совпавшие с великой войной (а у Чигринова еще и с немецкой оккупацией), наложили свой неизгладимый отпечаток на всю последующую жизнь каждого советского человека, у художника – самым существенным образом сформировали его творческую индивидуальность. В 1975 году, отвечая на анкету журнала «Вопросы литературы» (№ 5), Иван Чигринов назвал войну «первым и главным событием» в его жизни. «Каждый из нас, – писал он, – будет привносить в изображение войны что-то свое, воссоздавая ее общую картину. О минувшей войне, на мой взгляд, еще не все сказано».
К большим эпическим произведениям Ивана Чигринова привел не только традиционный в литературе опыт писатели-рассказчика, но и отнюдь не традиционный опыт исторической жизни, выпавшей на долю его поколения. Много лет назад рассказ «За сто километров на обед» Чигринов начал таким, во многом полемическим зачином (который, кстати, в контексте литературного развития 60-х годов воспринимался как прямой и обоснованный выпад против определенного, известного в те годы настроения инфантилизма, выразившегося, в частности, в апологетике граждански незрелого героя): «Нам, детям войны, было в ту пору (речь идет о 1943 г. – Г. Е.) лет по десять – ну, кому-то больше, кому-то меньше. Но мы тогда уже всё знали, и мне иногда кажется, что знали гораздо больше, чем теперь, когда каждому из нас по тридцать лет».
Осмелюсь повторить старую, но не устаревшую мысль – лучшие произведения о войне носят отнюдь не только исторический характер, они всегда современны и по-своему доступны любому возрасту. Припоминаю случай из своей литературно-критической практики, случай, как раз связанный с именем Ивана Чигринова.
Дело было так. Предложили выступить перед школьниками и рассказать о творчестве Чигринова. Каково же было мое изумление, когда, переступив порог читального зала библиотеки, я увидела перед собой вместо ожидаемых девятиили десятиклассников – школьников семилетнего возраста. Признаться, я даже растерялась – ведь у Чигринова нет, ну, просто совсем нет произведений для ребят. И уже возникло было предательское намерение поменять предмет разговора, как вдруг вспомнился рассказ «За сто километров на обед». Последнее обстоятельство и решило исход нашей встречи, наверное, во многом уникальной встречи совсем еще маленьких граждан с большим, «взрослым» искусством писателя, который, скорее всего, никогда и не помышлял о столь юной аудитории. Прежде всего пришлось отважиться и задать самый простой и самый бытовой вопрос любопытному черноглазому мальчугану (правда, у меня мелькнула беспокойная мысль, что мальчуган этот не достиг даже семилетнего возраста, что и подтвердилось вскоре): «А далеко ли ты, малыш, ходишь на обед?» На что последовал незамедлительный ответ: «Из комнаты в кухню». Тут же подсчитали количество метров, при разных вариациях их получилось никак не больше пяти. Теперь можно было смело рассказывать о том, как дети сорок третьего года в только что освобожденной от фашистов восточной Белоруссии ходили за сто километров на обед в детский дом – из своей голодной деревни, где худо ли, бедно ли, но матери все-таки были – на обед – к государству, к советской власти. Ситуации в рассказах Чигринова (и смена ситуаций), как правило, построены на противоречивой и неожиданной психологической детали: при простоте и строгости стиля деталь эта вызывает всегда точный эмоциональный эффект, если можно так сказать, происходит прямое попадание. Есть такая деталь и в рассказе «За сто километров на обед». В своей дальней дороге дети встречают пленного немца, и у этого запуганного, тощего существа отбирают котомку со съестным (немцу подавали сердобольные белорусские бабы). Немец отдает свой скудный харч безропотно, а дети, распотрошив его торбу, возмущаются, ругают фрица за то, что тот насобирал так мало. Слушатели мои сидели, затаив дыхание. И лишь черноглазый мальчуган печально проронил: «Так ему и надо, фрицу, но фрица этого тоже жалко». Вот тутто и пришла моя очередь удивляться безошибочной детской интуиции и – мастерству писателя. Как ни малы дети, а писатель сумел вложить им в душу точное эмоциональное понимание сложной, даже трагической ситуации. Пусть они еще не знают, что такое трагедия войны, что такое гуманизм советского писателя, – они поняли, что есть на свете беда, есть горе, и в этой беде, в этом горе кто-то виновен.
Перечитывая сейчас рассказы Ивана Чигринова (а все они написаны в основном в шестидесятые годы), невольно воспринимаешь их (сквозь опыт уже написанных позднее и прочтенных романов) не только как самостоятельные произведения (а они, разумеется, вполне самостоятельны и закончены, со своим локальным сюжетом, со своим строго очерченным кругом характеров), но и как своеобразную «пробу пера», как подступ, как творческую лабораторию будущих романов. И дело тут не только в совпадении или даже в перенесении некоторых ситуаций, даже имен действующих лиц, но и в общей настроенности писателя на одну интонационную и тематическую волну – постижение психологии народа, жившего и сражавшегося в условиях оккупированной Белоруссии. Вспомним рассказ «Гадание на обручальных кольцах», в котором речь идет о родинах, сопровождающихся традиционными народными обрядами, песнями, гаданиями. Начало августа 1941 года. Немцы еще не вступили в Веремейки, но все последние дни, оставшиеся в деревне женщины и старики, живут в тягостном предчувствии надвигающихся грозных событий. И вдруг «такая радость – родился человек, пускай и в такое лихолетье, как: сейчас, в войну». Пожилая женщина, Зазыбова Марфа, отправляется на родины: «Там, в своей хате, она все время чувствовала гнет неизвестного. Того, что предстоит испытать, а здесь, на этой гриве, всего в полукилометре от дома, ничего похожего не переживала: достаточно было увидеть, что все в деревне оставалось нерушимым и что ничего страшного пока не случилось. И вот даже Сахвея Мелишонкова родила».
Потом, в романах, этот мотив, мотив нерушимости народной жизни станет одним из центральных. Истоки народного подвига, истоки советского патриотизма писатель ищет на большой исторической глубине – в привязанности человека к родной земле, политой кровью и потом многих поколений крестьян, трудившихся на ней и погибших за ее независимость. Иван Чигринов в изображении войны избирает свой угол зрения, – его как художника скорее интересует не результат, а процесс. Вот почему в его романах мы не найдем изображения крупных сражений, побед, партизанских диверсий, но зато очень пристально, с максимально близкой дистанции увидим человека, внутренние побуждения и движение его души, которые, в конечном итоге, и привели к великой победе.
Среди рассказов Чигринова встречаются и такие, что тематически связаны с современностью, с сегодняшним днем. Но их немного. Свою приверженность военной тематике писатель весьма интересно, в своеобразной метафорической форме объяснил в 1979 году, отвечая на вопросы корреспондента газеты «Літаратура і мастацтва»: «Современность… Все мы создаем ее… Но ощущение такое, что когда-то, давным-давно, я попал в большой дождь, он все идет, идет и идет и не прекращается, а на мне некая тяжелая ноша, и я, так сказать, не могу поднять головы и посмотреть, появилось ли уже солнце или нет. Посудите сами. Детство – война, сразу – война – и сразу боль и память, мы же хорошо помним, как рвались снаряды в поле, как люди помирали от ран, как приходили похоронки… Боль памяти породило время труда. А это значит, что я все время нахожусь на войне, живу с одними и теми же людьми, живу их психологией, их радостями, их горем, их борьбой. Словом, если некоторые писатели но многу раз отходили от войны, мне никак не удается уйти от нее. И недаром я сравнил это с положением человека, попавшего в большой и «длинный дождь» (1979, 29 июня).
Иногда говорят, что каждый писатель пишет всю жизнь свою единственную книгу. Если иметь в виду определенность и субъективность творческой индивидуальности, то мысль эта применима к любому художнику, к Ивану Чигринову – еще в большей степени, так как его идейные и эстетические интересы находятся в одной даже и тематической плоскости. Сегодня читателям знакомы уже три романа Ивана Чигринова, составившие трилогию, – «Плач перепелки», «Оправдание крови», «Свои и чужие».
События, изображенные в романах «Плач перепелки» и «Оправдание крови», происходят в течение краткого исторического времени и в ограниченном историческом пространстве. В сущности, все они «укладываются» в август – сентябрь 1941 года и совершаются, главным образом, в пределах вымышленной деревни Веремейки. Более того, из этих двух месяцев подробно изображены лишь несколько дней, самых значительных в жизни действующих лиц, и потому позволяющих рассмотреть характеры глубоко и внимательно.
Пожалуй, первое, что привлекает внимание в романах, можно определить как точность хронологических границ. От начала августа 1941 года и до исхода шестидесятого дня войны – таков временной отрезок действия в первом романе, с шестидесятого дня войны и до конца сентября 1941 года – во втором. Третий роман имеет также точно указанные временные границы: середина октября – конец де­кабря 1941 года. Историческая конкретность време­ни подчеркивается и скрупулезной географической точностью: юго-восток Белоруссии, река Беседь, де­ревня Веремейки…
Но роман не стал бы романом, если бы автор ограничился фактической достоверностью изображенных событий, если бы он не создал на основе исторической правды свою концепцию времени.
История, как правило, не поддается рационалис­тически выпрямленному изображению, а приобретает свою подлинную многозначность и многосодержательность лишь при метафорическом осмыслении.
Художественный мир романа един, но осуществляется в нескольких измерениях. «Все это – и стремительный марш отдельных полков кавалерийской группы Городовикова, и отступление 13-й армии – происходило в пределах одного календарного месяца, но почему-то казалось, что время тянулось необыкновенно долго, может, потому, что оно вдруг стало восприниматься как что-то почти неуловимое и тем более неопределенное…» Так возникает в романе параллелизм в изображении времени: точность и неуловимость, конкретность и неопределенность. Но в этом внешнем несоответствии нет надуманности художественного парадокса, несоответствие неизбежно, так как оно реально возникает на стыке объективного стремительного развития событий и несовпадающего с ним замедленного, в большой степени еще довоенного образа мыслей и быта героев романа, находившихся до августа 1941 года все еще в стороне от главных событий войны. Расположенная в глухомани деревня Веремейки еще не втянута в ее круговорот, но привычный ритм жизни уже нарушен. Вчерашним действием (привычные колхозные работы, наступившая страда) время уже не может быть заполнено, завтрашнее действие еще не родилось. Замедлившее свой темп время вызвало своеобразную остановку, пробудило в человеке рефлексию – мысль.
Под внимательным взором писателя краткое «сегодня» стало наполняться историческим опытом, который, может быть, объяснит и завтрашний день. Границы романа раздвигаются, и события двухсотлетней давности (основание Веремеек после восстания Василя Ващилы) естественно вписываются в его нарочито замедленный мир. Незаметно, исподволь замедленность оборачивается настороженностью, внутренней напряженностью. Активная работа мысли создает своеобразную атмосферу «накануне», «на пороге».
Но эстетика времени у И. Чигринова не исчерпывается параллелизмом: неопределенность – катастрофичность. Автор дополняет картину все новыми и новыми композиционными аналогиями.
«Сегодня перепелка не иначе как плакала. То ли гнездо ее разорили, то ли другая какая беда заставила оглашать тоскливым зовом окрестность… Зазыба почувствовал это и с грустью подумал: если птицы так плачут, то как же должны голосить люди, у которых горя несравненно больше, а теперь так его и вовсе через край?» Внешняя безыскусность сопоставления обманчива, ибо это сравнение только начинает собою длительный ряд вариаций, все более и более углубляющих первоначальный образ. Выстраивается своеобразная лирико-эпическая аналогия – человек и природа, природа и человек.
Во многих критических разборах и статьях, посвященных анализу романов Чигринова, звучала мысль о том, что эпическая, народная тема создается писателем из глубокого, пристального внимания к отдельной человеческой судьбе, к истории души. Менее широко исследован вопрос о лирических принципах раскрытия характера. А между тем эти принципы имеют свою богатую и древнюю традицию, истоки которой можно найти еще в литературе Киевской Руси, культура которой была, как известно, колыбелью трех современных культур – русской, украинской и белорусской. Как в «Слове о полку Игореве» «эпическая тема решается лирическими средствами» (Б. Курсов), так и в романах И. Чигринова весьма важную роль выполняют лирические средства изображения действительности и человека. Собственно говоря, лиризм пронизывает всю образную ткань романов, он как бы создает общий тон, мелодику прозаической речи.
Название первого романа – «Плач перепелки» – прямо указывает на связь с древней восточнославянской традицией. Вспомним символично-обобщенный плач Ярославны, которая горюет не только о своем муже, но и о судьбе родной земли: «Светлое и пресветлое солнце! Всем ты тепло и прекрасно, зачем же, владыко, простерло горячие свои лучи на воинов лады? В поле безводном жаждой им луки согнуло, горем им колчаны заткнуло». Эта ассоциация неизбежно всплывает при чтении сцены родии, а в более широком плане – при восприятии романа в целом. Конечно, тут весьма сильна фольклорная струя, но и книжная поэтика древности возникла из устного народного творчества. В «Слове о полку Игореве» вообще преобладает языческий элемент в художественном отражении действительности, в частности, весьма органично и емко анимистическое восприятие мира. В «Слове…» природа живет общей с человеком жизнью – она плачет, страдает и радуется вместе с ним.
Изображение одушевленной, страдающей вместе с человеком природы свойственно и романам Чигринова. Опираясь на известные слова К. Маркса, можно сказать, что фольклорная мифология – не почва, а только арсенал, откуда современный писатель черпает поэтические средства, но эта могучая и жизнедеятельная криница (фольклор в буквальном переводе с английского – народная мудрость) одухотворяет, поднимает повествование от страшной в своей будничной жестокости войны в сферу возвышенного, – речь идет уже о бессмертии природы и народа.
Романы Чигринова невозможно постигнуть без эпизодов, связанных с плачем перепелки, с судьбой маленького лосенка-сироты, с жизнью природы вообще: «Редкие, но крупные капли дождя падали на черную стежку, протоптанную вдоль заборов, лопотали на огородах по ботве, сбивали придорожную пыль с чистотела, этого чертова серебра, что не успело отцвести.
Гнездо аистов, возвышавшееся на березе возле кладбища, тоже было окутано тучами. Оно то выступало из них на короткое время, и тогда было видно, как стояла там на одной ноге старая аистиха, который год сиротливо прилетавшая сюда, то снова скрывалось». Живой кажется Чубарю трепещущая в затишье молодая осинка: «Казалось, на нее дует кто-то невидимый из огромной пасти, или, что еще хуже, поджигает огнем, или травит ядом ее корни в черной почве. И каждый раз, когда Чубарь видел эту непонятную лихорадку незадачливого дерева, ему становилось не по себе, хотелось подойти к осинке и, жалея, придержать руками, чтобы помочь успокоиться…»
С необъяснимым любопытством наблюдает председатель колхоза за «умными и самоотверженными» муравьями, которые, не обращая внимания на человека, заняты своим неутомимым трудом. «И уже второй раз за бесконечно долгий для него сегодняшний день Чубарь начал наблюдать за так называемыми низшими существами, жизнь которых, может быть, была не менее загадочна и полна невзгод, чем людская. Но теперь это непроизвольное сравнение приобрело у него почти законченную осмысленность, особенно после того, когда увидел, как по стволу березы ползла вверх рогатая гусеница, которая и не предполагала, что с соседнего дерева за ней жадно следил лесной жаворонок».
Думается, что в некотором смысле перерождение Чубаря, превращение его из «винтика» и «шестеренки» в свободную, сознательную личность, в подлинного и активного гуманиста (а именно таким предстает Чубарь в третьей части романного цикла), связано с приобщением его к естественной основе бытия человека – к природе. Не случайно, может быть, так настойчиво сталкивает писатель председателя колхоза с осиротелым, беззащитным лосенком: «По эту сторону канавы, всего в шагах шести, растопырив по-телячьи передние ноги, застыл лосенок. В темно-вишневых глазах его Чубарь ясно увидел что-то невыразимо трогательное и доверчивое, в грудь даже ударила горячая волна, которая возникает в минуту неожиданной, нежеланной нежности».
Природное и человеческое сплетается в нерасторжимый узел целостного бытия – не только природа приобщается к сиюминутности человека, но и человек приобщается к бесконечности, неистребимости природы.
«Оправдание крови» начинается непосредственно в лиро-эпическом ключе: «Маршевая немецкая колонна давно уже прошла мимо Кандрусевичевой хаты в Веремейки, а в деревне мало кто видел ее: почти все взрослое население было в Поддубище.
Первой углядела немцев старая аистиха, одиноко и беспомощно, словно подвешенная, маячившая над гнездом возле кладбища. Она была очень голодна, немощна и вообще этот год постоянно недоедала, редко когда, снимаясь с березы, чтобы поискать в траве на кладбище или на краю болота пищу, поэтому в голодном забытьи немецкая колонна внизу показалась ей вертлявым ужом».
Этот зачин сразу создает своеобразный эмоциональный настрой у читателя. Высвечиваются как бы две параллельные линии: факт – немецкая колонна – тут же переосмысляется в метафорическом плане – «вертлявый уж». И. Чигринов легко и незаметно умеет переключить повествование из бытового, эмпирического плана – в символический. Это связано с тем, что писатель идет к обобщениям не через широту и объемность картины, а через глубину – историческую, психологическую, а также и эмоциональную.
Зазыбе почудился плач перепелки, когда он стоял у окна своего дома, вслушиваясь в тревожную военную ночь: ожидал услышать грохот немецких танков и мотоциклов, но пока еще только плакала перепелка, – так в маленькие Веремейки врывается грозное время. Плач природы воспринимается как шквал всеобщего горя, беды. Силы природы выступают как бы вместе с человеком и – за человека. Вот почему так важна И. Чигринову сцена, где предатель Рахим убивает старого лося, – ею заканчивается первый роман и ею же начинается второй. Предатель стреляет не только в прекрасное животное – он стреляет и в то, что оно собою олицетворяет, – в гуманизм, добро, красоту, саму жизнь. А заканчивается «Оправдание крови» тем, что Чубарь ищет лосенка, находит его и спасает; «Без всякого опасения он подошел к лосенку. Увидев Чубаря, тот не вскочил и не кинулся прочь, наоборот, совсем свалился наземь, будто и вправду понял, что с человеком пришло спасение».
Есть в романах И. Чигринова и еще одна возможность лиризации эпоса, связанная с категорией художественного времени. Эпос (в традиционном понимании) рассказывает про то, что было и имело окончательное завершение, результат. Романы «Плач перепелки», «Оправдание крови», «Свои и чужие» – о прошлом, которое стало историей. Но И. Чигринов пишет о минувшем, как о сегодняшнем, как о том, что происходит и формируется сейчас, на наших глазах: отсюда, возможно, и отсутствие некоторой эпической дистанции, подчеркнуто детализированное видение, скрупулезное растягивание нескольких дней на часы, минуты, мгновения. Писатель изображает как бы не то, что было и прошло, а то, что происходит сегодня.
Такой способ изображения времени приводит к созданию иллюзии непосредственно эмоционального сопереживания. Когда человек поет песню, он страдает и радуется в момент исполнения, он переживает все те чувства, которые заключены в слове, в звуках, – в это, теперешнее, а не в прошедшее мгновение. Вот так и в романах И. Чигринова создается художественная иллюзия теперешнего осуществления событий, движения характеров, душевных импульсов. «Так это ж я на поминках его плясала!» – кричит Дуня Прокопкина, и кажется, что эта солдатская жена кричала не тогда, не сорок три года назад, а сегодня, теперь, рядом с нами.
Понимание образного мира И. Чигринова неизбежно включает в себя постижение той лирической стихии, что пронизывает его прозу. Думается, что и к философским обобщениям, в том числе к философскому диалогу, писатель приходит, в частности, и через лирическое самораскрытие положительных героев, через самообнажение эмоционального строя души.
Возможно, это связано с тем, что среди героев, близких писателю, нет или почти нет людей с рационалистическим складом ума, все они – «естественные люди», крестьяне, что привыкли иметь дело с самыми первозданными вещами и явлениями – землей, солнцем, дождем, снегом… Разумеется, это только часть той общей картины, что создается и эпическими средствами – через социальное самовыражение личности, воспитанной в условиях социализма. Особенно явственно ощущается этот сплав лиро-эпических принципов в изображении таких персонажей, как Зазыба, Чубарь, Парфен Вершков. Поистине художественным, а значит, правдивым, можно считать такое изображение человека, при котором индивидуальное, интимное выступает в органичном синтезе с социальным, с мировоззрением человека. Для этого и потребовалось писателю кропотливое исследование души человеческой. Индивидуальное и общее сливаются, становятся неразрывными. Поэтому в композиции романа встреча с полковым комиссаром так же важна для Чубаря, как и его приобщение к природе Белоруссии, – к ее красоте, которую растоптал фашизм. А сцена родин, созданная в духе народного образа, сопровождаемая лирической песней (в первой книге), композиционно перекликается с походом веремейковских женщин в Яшницы, в лагерь для военнопленных (во второй книге), где изображение поднимается до эпической высоты.
Столь же значительна параллель между разговором Зазыбы с секретарем подпольного райкома Манько о судьбах советского народа и постижением тем же Зазыбой прочности природного существования как символа устойчивости и неистребимости народной жизни (в третьей книге). Все эти эпизоды, отражаясь один в другом, взаимодействуя в художественном пространстве романа, и создают в совокупности полную картину жизни белорусской деревни в первый год войны.
В «Своих и чужих», как бы подводя своеобразный итог пережитому советскими людьми в первые полгода фашистской оккупации, И. Чигринов соединяет социально-природные связи в своих романах под единый свод (если воспользоваться известным выражением Л. Толстого) уже философского обобщения: от летнего до зимнего Николы, пишет он, теперь, в трагическом 1941-м, «уместилось» не полгода, как в мирное, обычное время, а, «кажется, уместилась целая вечность, а с ней и вся война».
Романы И. Чигринова написаны в строго объективной манере, окрашенной лиризмом. Лиризм привносит в объективное повествование новое эстетическое качество непосредственного свидетельства и глубоко искреннего эмоционального переживания. На наших глазах как бы творится таинственный эффект «соприсутствия» в войне, отодвинутой от нас временем и уже целым поколением людей, родившихся и духовно сформировавшихся после войны.
В сопоставимость природы и человека вписывается в романах сопоставимость человека и человека. При этом художественная правда вновь реализуется на нескольких уровнях изображения. В романах развиваются параллельно, почти нигде не смыкаясь событийно, две линии. Каждая из них сопряжена с одним характером. Первая связана с Денисом Зазыбой, вторая – с Родионом Чубарем. Зазыба, его заместитель, остается в деревне, Чубарь в пути: сначала на фронт, а затем – в Веремейки.
В свою очередь, лица, с которыми общаются тот и другой герой, также дифференцированы. Но смысл той и другой линии неодинаков. Если круг Зазыбы неизменен (односельчане), то встречи Чубаря случайны и, на первый взгляд, последовательность их неуловима.
Но подобное распределение материала кажется убедительным, так как преследует различные эстетические цели. Характер Зазыбы уже сформировался, и в романе лишь раскрывается его внутренний мир. Ни подавная личная беда (несправедливый арест сына), ни тем более война не могут поколебать внутренней убежденности Зазыбы в исторической справедливости советской власти. Вот почему вызывает сомнения иллюзия Зазыбы, пусть даже кратковременная, относительно немецкого коменданта Адольфа Гуфельда. Но, пожалуй, это единственная непоследовательность, нарушающая логику характера. Другое дело – медлительность и осторожность Зазыбы, здесь, безусловно, воплотились какие-то отнюдь не второстепенные черты крестьянской натуры. Надо отметить, что другие лица – Кузьма Прибытков, Иван Падерин и особенно Парфен Вершков – не дублируют Зазыбу, каждый из них – новая воплощенная индивидуальность, предстающая наиболее ярко в точных и выразительных диалогах.
Неторопливый ритм сельских, случайных и не случайных, сходок подчеркивает иллюзию устойчивости, якобы сохранившейся и в безвременье, но нервные всплески отдельных реплик создают ощущение тревоги. «Бессознательная круговая порука», существовавшая до сих пор в Веремейках, поколеблена: казалось бы, еще ничего не случилось, но, в сущности, уже все решено. Еще Парфен Вершков в состоянии относиться к Роману Семочкину как к «человеку», но слово «дезертир» уже произнесено, а на пороге слово еще более весомое – «предатель». Мораль веремейковцев, бесхитростно подразделявшая род человеческий па «своих» и «чужих», оказалась несостоятельной, ибо один из «своих» стал предателем.
Более того, он не вдруг оказался в своем новом качестве, а был таковым всегда. Роман Семочкин, в недавнем прошлом убивший беззащитную старуху, не мог им не стать. Человек, лишенный нравственного стержня, становится глухим к морали и к правде жизни. Недаром Зазыба в разговоре еще с одним предателем, Браво-Животовским, указывает прежде всего на его историческое невежество.
Особенно тщательно и психологически «внимательно» проблема «своих» и «чужих» освещена в третьем романе. Тщательность эта сказывается прежде всего в многоразличии ударных смысловых акцентов, как философско-социального, так и конкретно-исторического порядка; психологической же глубине, несомненно, способствует то обстоятельство, что И. Чигринов, как опытный мастер слова, не стал «рассредоточивать» проблему по разным персонажам, а, напротив, сконцентрировал ее главным образом в характере своего любимого героя – Дениса Зазыбы. Именно Зазыбе отдал он важные размышления о нравственном, о душевном состоянии веремейковцев в тот по-своему поворотный момент, когда война отодвинулась уже далеко на восток от родной деревни, когда в Веремейках наступило временное (и иллюзорное!) затишье – «иногда казалось, что даже война перестала быть войной, изменила свою сущность»; более того, замечает Зазыба, «Война грохотала уже где-то за Десной, постепенно становясь для местных жителей как будто не своей» (выделено мной. – Г. Е.).
Строгий п трезвый реалист, тонкий психолог, И. Чигринов не закрывает глаза на эту, так сказать, «первую», «шоковую» усталость оккупированных жителей от войны, но писатель прекрасно понимает и другое – это состояние усталости и мнимой успокоенности скоро, очень скоро минует, н прежде всего, конечно, у таких людей, как Зазыба, людей, преданных советской власти всей душой, всем сердцем: Денис Зазыба первым из веремейковцев понял, что «дальнейшая бездеятельность может иметь самые дурные последствия» и что настала пора от осмысления событий переходить к активному вмешательству в эти события.
Роман «Свои и чужие» широко показывает картину приобщения веремейковцев к общенародному делу борьбы с оккупантами, к делу, которое становится для них, и прежде всего для Зазыбы, – «своим». Активные поиски Денисом Зазыбой связи с подпольным райкомом партии приводят его в местный партизанский отряд под руководством Митрофана Нарчука, где он и становится вскоре незаменимым связным.
Но не только эти внешние, хотя и непременно обязательные признаки качественно нового поведения Зазыбы привлекают И. Чигринова. Не менее важным представляется прозаику изображение убеждений Зазыбы, его уверенности в правоте советской власти и в победе Красной Армии. В этом плане очень весомы в композиции романа идеологические сцены-«диспуты» Зазыбы с Кузьмой Прибытковым, Браво-Животовским и особенно с Алесем Острошубом. Последний, воодушевленный националистической утопией о независимости Белоруссии (независимости «от большевиков», разумеется, но с «доброго согласия» германских властей), выступая якобы от имени народа, даже не понимает, что тот самый народ, за который он так ратует, не нуждается в его сомнительных, смахивающих на предательство, хлопотах, а, напротив, упорно сопротивляется как «новому порядку», так и тем его прислужникам, которые пошли служить немцам во имя «возрождения Белоруссии».
В «Оправдании крови» появляется новый герой, в первой части только упомянутый. Это Масей, сын Дениса Зазыбы. Незадолго перед войной он был осужден. В суматохе первых дней войны ему удалось пробраться в Веремейки. Герой этот во второй части эпопеи еще не до конца ясен. И это не удивительно. Перу Ивана Чигринова вообще не свойственна торопливость: прежде чем делать какие-то определенные выводы, прежде чем дать герою возможность совершить какой-то окончательный поступок, писатель рисует обстоятельный и бытовой и психологический портрет. В «Оправдании крови» Масей Зазыба пока присматривается к жизни. Беседуя с отцом, матерью, Парфеном Вершковым, жителями деревни, Масей как бы ищет способ своего оптимального участия в войне. В «Своих и чужих» внутреннее лицо Масея становится более отчетливым и социально определенным. Идеологическим противником «национального защитника» (а на самом деле – фашистского прислужника) Алеся Острошуба оказывается не только Зазыба, но и его сын, характер которого в последнем романе постепенно проясняется для читателя, и уже не остается сомнений в том, что Зазыба (и он это сам понимает) «вернул» своего сына, что Масей «свой», а не «чужой».
Если в изображении нарушенного ритма деревенской жизни автор стремится к предельно объективному повествованию, то в линии Чубаря принята иная точка отсчета – субъективные впечатления героя. Но композиционно эта часть построена таким образом, что личное не мешает, а, напротив, способствует выявлению объективного. Здесь автор прибегает к любопытному приему, который, пожалуй, вообще редко встречается в художественной прозе. Чубарь живет сразу как бы в двух измерениях, двух плоскостях. Одна плоскость – быстро текущее время, связанное с появлением в жизни Чубаря все новых и новых людей. Другая – время замедленное, то самое, в котором живут земляки Чубаря, веремейковцы. Благодаря такому временному наслоению, создается впечатление, что председатель колхоза все еще не приобщился к чему-то главному, происходящему сейчас в стране, что он еще находится где-то в стороне от магистральных событий. Судьба оставила ему, как и жителям деревни, возможность осмыслить то, что было, есть и будет.
Таким образом создается естественная атмосфера для изображения эволюции характера. Недаром так часто повторяется слово «впервые»: «Кажется, впервые за свою сознательную жизнь Чубарь мог подумать о том, кто он, откуда пришел в этот мир и как жил»; «Сегодня Чубарь впервые своими глазами увидел войну с ее жертвами, так как до сих пор… он смотрел на нее будто издалека… Теперь она становилась для него и страшной явью, и тягостным воспоминанием»; возвращаясь в деревню, Чубарь «впервые» взволнован, увидев знакомые места.
И наконец, очень важным моментом в духовном становлении Чубаря является его «свидание» с криницей, откуда начинает свой путь река Беседь, в третьем романе «Свои и чужие». Здесь, также «впервые», Чубарь, видя истоки ставшей для него родной Беседа, думает о том, что ему довелось присутствовать при свершении некоей тайны, каких немного случается в человеческой жизни, – недаром эта тайна зарождения реки связывается для него с ощущением веремейковцев как людей дорогих и близких – одним словом, «своих».
Все эти «впервые» не равнозначны, а отмечают новые ступени развития характера. Важную роль, по мысли автора, играет встреча Чубаря с полковым комиссаром, который убедил председателя колхоза в важности н значительности в современной войне партизанского движения. Случайно оказавшись в деревне Ширяевка, Чубарь уже сам называет себя партизаном, как бы идет на сознательную «пробу», надеясь узнать, как отнесутся оставшиеся в оккупации люди к самой идее партизанской войны. «После разговора с ним (комиссаром. – Г. Е.), а еще больше – с ширяевскими мужиками, которым пришлось выдать себя за партизана, он уже по-другому и не назывался людям. Но зато начал ловить себя на мысли, что многое делал вопреки желанию. Теперь ему даже казалось, что вместо него действует какой-то механизм, вставленный и подменяющий его».
Слово «механизм» не случайное, не проходное, оно структурно и появляется как раз вовремя – через несколько минут в жизни Чубаря появится человек, благодаря которому Чубарь заглянет в бездны войны. Эпизод с военврачом оказывается одним из самых важных в трилогии, так как не только поднимает героя на новую ступень гражданской и социальной зрелости, но и во многом объясняет авторскую концепцию проблемы «человек на войне».
«– Вы командир? – спрашивает Чубарь.
– Нет, я военврач…
– А теперь что, из окружения выходите?
–  …Я из плена иду.
– Не рано ли? Обычно из плена возвращаются после войны.
– Меня отпустили.
– …Кто?
– Немцы.
– И куда вы теперь?
– В Свердловск».
Не сразу поймет Чубарь, что перед ним «живая реклама фашистских побед», человек-«механизм», сознательно или бессознательно ставший «пешкой», которую «умно использовал какой-то матерый фашист…». Но все-таки – сознательно или бессознательно? На этот вопрос автор не дает ответа. Судя по попытке человека бежать – сознательно; судя по тому, как называется поступок Чубаря («убийство», «трагедия»), а также принимая во внимание тот факт, что рассказ военврача передается не от первого лица, а от имени автора, – бессознательно. Но, оказывается, ответ этот и не нужен. «…Чубарь вскинул винтовку и выстрелил в спину беглецу: должно быть, и тут продолжал действовать механизм, который будто с недавнего времени находился внутри Чубаря». Война, в принципе, аморальна, говорит автор, закон войны жесток не только по отношению к убиваемому, но и по отношению к убивающему (вот откуда высокое слово – трагедия), как бы ни был последний внутренне прав. Ведь пройдет немного времени – и Чубарю придется определить свое отношение к Миките Дранице, на которого он еще предполагал опереться в борьбе, не подозревая, что тот из тайного доносчика превратился в явного прихлебателя новых властей. Совершенное Чубарем убийство (оставим все-таки это слово, оно принадлежит автору и по смыслу, связанному, как мы видели, с контекстом, чрезвычайно емко) также «накануне», но уже состояние переходности приблизилось к крайней точке. Недаром при виде веремейковцев «впервые» «неотступное воспоминание об убийстве военврача не заставляло содрогаться» Чубаря.
А вот Парфен Вершков раскрыт автором до конца уже во второй книге. Надо сказать, что это вообще одни из самых интересных своей жизненной подлинностью образов романа. Кульминационный поступок Парфена, поступок, который подвел черту под его жизнью и окончательно определил его как личность – решение принять на себя вину за смерть немецкого солдата, чтобы спасти Веремейки от погрома, – стал итогом его судьбы: через несколько дней Парфен умер.
Оказавшись в ситуации неминуемой гибели «ни за что», Парфен вблизи увидел фашистов и прочитал в их мертвых глазах полнейшее равнодушие к жизни и смерти человека, их нежелание даже разобраться в том, кто прав и кто виноват. Это потрясло старика, сломало его физически, но пробудило в нем чисто духовную потребность ответить на важнейший философский вопрос: в чем смысл человеческого бытия? Ответ на него, конечно, не в отвлеченных умозаключениях, а в конкретной практике войны, в столкновениях с ней «лицом к лицу», будут искать оставшиеся в живых герои романа.
И не случайно, видимо, в сюжетном развитии романа «Оправдание крови» тот факт, что последним человеком, с которым Парфен Вершков разговаривал перед смертью, был сын Зазыбы, Масей. Развернутый внутренний монолог Парфена не только предшествует его прощальному диалогу с Масеем (диалогу – прощанию с жизнью), но и связан с ним единой мыслью, мыслью о смысле жизни, и не в абстрактном понимании вечной проблемы, а в сугубо конкретном, данном, историческом, связанном именно с Парфеном, именно с Масеем, то есть с выбором единственно правильного пути в определенных обстоятельствах, в обстоятельствах войны. Размышляя над собственной жизнью, Парфен приходит к выводу, что жил он честно, но перед судом своей совести признается, что для жизни мало одной честности, «честность – еще не добро!». Свое недовольство собой (можно сказать– святое недовольство) Парфен Вершков передает Масею как своего рода завещание, как предупреждение о будущем.
И, конечно, недаром, буквально за несколько часов до встречи с Парфеном, Масей вдруг неожиданно по-новому увидел свою родную деревню – издали Веремейки были похожи на изогнутый лук. «Тетива итого своеобразного лука давно была туго натянута, даже слишком близко сводила оба конца дуги, а стрела все не вылетала. Не вылетала, может быть, потому что не имела перед собой верной цели. Пораженный своим открытием, Масей еще не думал, что она с равным успехом может пронзить и его, может, она вообще предназначалась для него с самого начала, как только прикоснулась одним концом к тетиве, а другим легла на самый изгиб древка: но вот он наконец представил это и почувствовал толчок в сердце, словно и вправду стрела догнала его».
Это метафорическое сравнение, рожденное, без сомнения, народной, фольклорной образностью, вызывает широкий и идейно точный круг ассоциаций, связанных не только с судьбой Масея, с его предстоящей борьбой против фашизма, и не только с судьбой жителей деревни Веремейки, но и с народным подвигом в Великой Отечественной войне. Состояние «накануне», «на пороге» приходит к своему логическому завершению, внутренне оно уже сгустилось, сконцентрировалось до возможности перехода в иное, новое качество – туго натянутая тетива вот-вот дрогнет, и стрела пронзит верную цель.
Своеобразие художественного метода Ивана Чигринова, в частности, видится и в исследовании психологии крестьянской души, в которой непосредственная действенность предваряется длительным и основательным раздумьем. Именно по этой причине несколько дней двух военных месяцев смогли стать благодатным материалом для трех крупных романов.
Наиболее подробно «носителем мудрого народного опыта» написан в романе Денис Зазыба. В критической литературе образ Зазыбы уже давно и заслуженно объявлен художественным открытием писателя. Парфен Вершков называет своего давнего друга «редким человеком»; определение это следует понимать не в смысле исключительности, а скорее в смысле сконцентрированности в личности Зазыбы самых лучших свойств сынов белорусского (и не только белорусского – советского!) народа. В своем слове, размышлении, поступке Зазыба необычно органичен, естественен, ибо исходит из самого главного критерия в народной морали – из заботы о людях. В этом смысле диалектическое мышление Зазыбы, рожденное отнюдь не образованностью, не теорией, а практикой народной жизни, контрастно догматическому, «директивному» мышлению Чубаря. Спор, начавшийся между председателем колхоза и его заместителем в первом романе, имеет свое продолжение и во втором, когда возвратившийся в Веремейки Чубарь предлагает Зазыбе действовать. Верно, и Чубарь не совсем тот, что месяц назад, приобретенный опыт, безусловно, раздвинул границы его понимания жизни вообще и военной ситуации в частности, но этот опыт не стал еще его осознанным действием, хотя и породил в нем внутреннее сопротивление самому себе, которое особенно явственно подчеркнуто после того, как он все же поджег колхозный хлеб, вопреки мнению Зазыбы сохранить хлеб во что бы то ни стало для своих людей, в том числе и для будущих партизан.
Тактическую ошибку Чубаря Зазыба видит ясно и отчетливо. Смысл ее сводится к тому, что Чубарь понимает войну изолированно от контекста народной жизни, непобедимой в своей сущности и имеющей свое неизбежное продолжение в будущем. Последнее же совершенно отчетливо видит Зазыба, потому он и смотрит на Чубаря, «человека, в чистоте намерений которого не приходилось сомневаться», «с каким-то острым, почти щемящим чувством, кажется, впервые четко осознав громадную разницу между своим и его возрастом», смотрит как на своего сына.
«Но кровь героев, – упрямо доказывает Зазыбе Чубарь, – помогает зреть идеям…
– Хватило уже крови и без моей для идей, – спокойно ответит на это Зазыба. – Кровь здесь не поможет. Надо сделать так, чтобы не мы немцев боялись, а они нас. И не кровью своей мы должны напугать их, а оружием. Я вот так понимаю дело и хочу, чтобы и ты наконец понял это».
Оправдание крови может быть только в борьбе, и в борьбе победной. «Я хоть сейчас готов смерть принять, но чтоб от этого польза была. А что с того будет, если я пожертвую собой, а делу не помогу?» – такова идея Зазыбы, совпадающая с авторской мыслью. А это значит – борьба должна быть расчетливой и разумной, и, следовательно, в борьбе надо беречь людей и народное богатство во имя людей, стало быть, допускать напрасные жертвы, слепое безумное пролитие крови – не только неумно, но и всегда преступно.
Если попытаться кратко сформулировать позицию Чубаря и позицию Зазыбы, то, видимо, это выглядело бы следующим образом: Чубарь – в войне надо погибнуть, но не сдаться; Зазыба – в войне надо не погибнуть и не сдаться, а победить. Как победить, как сохранить жизнь максимально возможному количеству людей (незаменимых, невосстановимых!) – об этом романы Ивана Чигринова. Именно здесь, на мой взгляд, надо искать сокровенные истоки подлинно народного гуманизма писателя, его стремление увидеть войну через душу отдельного, неповторимого человека, готовящего себя к великому подвигу борьбы и победы.
Когда читаешь романы Ивана Чигринова, невольно вспоминаешь толстовский образ, которым охарактеризовал великий писатель внутреннее состояние русских солдат накануне Бородинского сражения, – «скрытая теплота патриотизма». В «Плаче перепелки», в «Оправдании крови», в «Своих и чужих» нет описаний победоносного движения наших войск, которым закончится Великая Отечественная, но есть та «скрытая теплота патриотизма», которая и привела – сквозь поражения, сквозь неизбежные и трагические утраты – к 9 мая 1945 года.
В последней части трилогии Иван Чигринов, углубляя и развивая психологический анализ, по-прежнему поддерживая композиционную гармонию социально-эпического и предметно-лирического (поэтического) планов, органично связанных мыслью нравственной готовности народа к подвигу, в то же время показывает и качественно новую эпоху военной поры, главным событием которой стало зарождение в Белоруссии (а конкретнее, в Забеседье, в Крутогорском районе) партизанского движения.
Новая «сверхзадача», возникшая в «Своих и чужих» как отражение объективных событий осени – начала зимы 1941 года, потребовала введения в роман и целого ряда новых героев. Среди них особенно значительную роль играют такие персонажи, как командир Крутогорского партизанского отряда Митрофан Нарчук, комиссар Степан Баранов, секретарь подпольного райкома Манько, партизаны Павел Черногузов, Данило Афонченко, бывший военнопленный танкист Андрей Марухин.
В психологическом отношении наиболее тщательно показан характер Митрофана Нарчука. К тому же герой этот песет огромную идейную нагрузку в романе. Смысл ее одновременно и драматичен, и оптимистичен. Ставя перед собой цель показать самое начало партизанского движения, Иван Чигринов остается верен конкретно-исторической правде. А правда, как теперь уже известно, была часто трагична. Партизанское движение зарождалось не по указке «сверху», а по инициативе самого народа, народа мирного, специально не обученного «науке войны». Вот эту «науку» и пришлось народным мстителям осваивать заново, и осваивать не в «спецшколах», а на собственном, часто горьком, опыте. Рассказывая об отряде Нарчука, о том, как и почему он почти распался (большая часть отряда перешла линию фронта, чтобы сражаться в регулярных частях Красной Армии), И. Чигринов как бы говорит о том, что не все, даже мужественные и сознательные люди, поняли сразу нравственное и политическое значение борьбы в тылу врага. Нужно было время, чтобы не только пришло к человеку это осознание необходимости их нелегкого дела, но чтобы они и просто «технически» научились сами создавать для своей борьбы и «условия», и «материальную базу», не надеясь, как говорит Нарчук, на немедленную помощь с Большой земли.
Первые шаги партизанской деятельности, показывает И. Чигринов, были и не всегда верны, и не всегда масштабны, ибо народные защитники только учились воевать с фашистами. Писатель, как видим, избирает для себя материал не вполне благодатный, напротив, его влечет самое трудное, самое тяжелое время войны. И это лишний раз доказывает, что И. Чигринов смотрит глубоко, в корень явлений, не избегает трудностей. Не случайно Митрофан Нарчук произносит п эти слова, адресованные партизану Афонченко, недовольному отсутствием «великих» подвигов в отряде: «Все встанет на свои места, все постепенно наладится. Главное – терпение и работа. Кропотливая, беспокойная. И все – наперекор фашистам. Во всем – в большом и в малом. Жаль, конечно, что до больших дел у нас не дошло. Но будь уверен, дойдет. Дай только справиться с малыми делами, от которых зависят большие». Да, кропотливая работа (война – тоже работа, это ведь и крестьянское, чисто народное восприятие), да, терпение, да, отсутствие легкомысленного оптимизма, да, внимание к мелочам, ибо на войне нет «малых дел», ибо из них созидаются «дела большие». И сам писатель, и дорогие для него герои предельно, «кропотливо» внимательны к так называемым «мелочам», идет ли речь о добывании пищи для отряда, об организации партизанской базы или о шантаже немцев (партизанские семьи, объявили фашисты, в случае жертв со стороны немецкой армии, будут уничтожены)…
Но эта предельная, можно сказать, даже насыщенная обстоятельность не мешает, а скорее способствует перспективному, масштабному взгляду Ивана Чигринова и на сами события, и на человека, вершителя событий. Я бы добавила лишь, что в масштабность писательского видения веришь потому, что она зиждется на вполне земной, реальной основе. В этом плане очень важное, быть может, кульминационное значение приобретает в романе «Свои и чужие» диалог Зазыбы и секретаря подпольного райкома Манько. Позднее, вспоминая об этом разговоре, Зазыба извлек из него главный для себя (и для остальных людей, как для жителей Веремеек, так и для партизан) урок – Манько «рассуждал обо всем так, словно не только собирался бороться с врагом, но и вполне уверенно готовился жить и работать в Крутогорье после войны».
Так могут рассуждать только истинные, действительно вечные хозяева земли – эта мысль подлинно народная, рожденная не только «скрытой теплотой патриотизма», но и «скрытым», но оттого еще более мощным и реальным оптимизмом народа, который не надеется на легкие победы, а готовит себя к трудной и тяжкой работе войны.
Диалог Зазыбы и Манько перекликается в романе «Свои и чужие» с разговором Зазыбы с Андреем Марухиным о доверии к человеку. И здесь особенно важна позиция Дениса Зазыбы, совпадающая, как очевидно, с позицией автора. Настаивая на революционной бдительности, Зазыба тем не менее верит, что большинство народа – «свои» люди, что людям этим надо верить, что перед лицом врага лишняя подозрительность к «своим» может пойти на пользу только врагу. Одним словом, вера в народ для Зазыбы равнозначна вере в свою землю, в свою Родину, а значит, и в то, что для Крутогорья настанут дни мирной работы, о чем так настойчиво говорил в свое время и секретарь райкома.
Роман «Свои и чужие» заканчивается изображением событий декабря 1941 года. Отзвуки победного наступления советских войск под Москвой донеслись и до наших героев. Мы оставляем их на пороге новых испытаний и непременных (мысль эта, хоть и подспудно, но все более настойчиво начинает звучать в романе) побед. Перспективность придает роману и «Эпилог», оригинально решенный Иваном Чигриновым исключительно на документальной основе: в нем идет речь об огромном размахе партизанского движе­ния в первой половине 1942 года.
Осенью 1978 года Иван Чигринов почти три месяца работал на XXXIII сессии Генеральной Ассамблеи ООН. Выступая в Нью-Йоркском университете с лекцией о современной советской литературе, писатель ответил на вопрос, почему в Советском Союзе так много пишут о войне. «Опыт минувшей войны, – сказал он, – не только пережитый опыт. Это и наука на будущее».
Один из героев трилогии старик Кузьма Прибытков ведет свою затейливую и в то же время горестную (как это, кстати, в народном духе!) речь о судьбе Белоруссии в войнах: «Москва, она как приманка. С войной на Москву ходили и в старину. Да все через нас, все через Беларусь… Я так вот думаю иногда, что очень уж чудно размещена эта Беларусь наша, будто господь бог с умыслом ее положил так. Все через нас с войной на Москву, все через нас. Кажется, кабы кто перенес ее в другое место, так и нам бы лучше зажилось в одночасье. А земля хорошая, может, даже лучше, чем тот рай».
Белорусская земля… Немыслимыми, нечеловеческими страданиями заплатила она за наше сегодня, которое в 1941 году было далеким и неизвестным будущим. Оправдание крови и в том, что сейчас, спустя десятилетия, живет и созидает белорусский народ, живет и духовная память народа в его культуре, в его литературе. Белорусская проза давно перешагнула границы не только своей республики, но и Советского Союза. Имена белорусских прозаиков – Василя Быкова, Ивана Мележа, Алеся Адамовича, Ивана Шемякина, – прозаиков, на протяжении многих лет неизменно верных военной теме, известны во всем мире. Свое достойное и оригинальное место занимают в советской белорусской литературе и романы Ивана Чигринова, которому, по его собственному признанию, не уйти от войны. Как не уйти от нее и памяти народа, сыном которого является каждый подлинный художник.
1981, 1984

КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 1

Александр Овчаренко

ЭПИЧЕСКОЕ ПОВЕСТВОВАНИЕ О ПАРТИЗАНСКОЙ ВОЙНЕ

Первые десять лет своей литературной деятельности, начавшейся в 1960 году, Иван Чигринов писал преимущественно рассказы. Они сделали его имя известным сначала в Белоруссии, а затем и за ее пределами. Но настоящее признание его таланта и интерес к нему читателей принес роман «Плач перепелки» (1972). Последовавший за ним роман «Оправдание крови» (1977) закрепил успех художника.
В центре большинства произведений Ивана Чигринова – простой советский человек, оказавшийся в условиях немецко-фашистской оккупации, участвующий в партизанской борьбе. К нему, своему современнику, солдату, партизану, писатель прикипел сердцем. Ему посвящены и названные выше романы, и прямо их продолжающее произведение, только что прочитанное тобою, мой дорогой соотечественник.
Пока шли затянувшиеся на несколько лет переговоры с нашими союзниками по антигитлеровской коалиции об открытии второго фронта, он, этот фронт, создавался народами, чьи земли топтал фашистский сапог. Прежде всего – народами Советского Союза. То был именно второй фронт. На нем фашисты потеряли людей и техники не меньше, нежели в последующих сражениях с англо-американскими войсками на Западном фронте. Как это случилось – и рассказывается в эпопее, издаваемой Иваном Чигриновым.
Испытав в начале литературного пути заметное влияние творчества Кузьмы Чорного, Ивана Мележа и Василя Быкова, плодотворно учась у Михаила Шолохова и Леонида Леонова, автор «Плача перепелки», «Оправдания крови», «Своих и чужих», оставаясь верным психологическому направлению, существующему в белорусской литературе, нашел свой «звук», как сказал бы Иван Бунин, свою мелодию, свою манеру повествования, близкую в русской литературе манере Валентина Распутина, но отнюдь не повторяющую ее. В романах Ивана Чигринова, изображающих простых людей как решающую народную силу, значительнее элемент интриги, углубленного размышления над ходом событий, а в неторопливости, раздумчивости повествования есть нечто от специфики белорусского характера. Избранный темп повествования, демонстративно неспешный, то и дело еще больше замедляющийся, призван также сам собою породить у читателя ощущение времени, почти остановившегося для большинства людей, оказавшихся под пятой фашистского владычества.
В «Своих и чужих» продолжается повествования о жизни Веремеек – шире: всего Забеседья – осенью и зимой 1941 года, когда фронт приближался к Сухиничам и Юхнову, а затем произошла битва за Москву. Фашистские оккупанты пытаются наладить управление захваченной территорией, опирались и на «пособников изнутри», на гальванизируемые националистические элементы. В романе последние представлены Алесем Острашабом, тешащим себя идеей «обновления» Белоруссии. В это время и появляются первые партизанские отряды, как забрасываемые из Москвы, так и составленные заранее из местных активистов. В подавляющем большинстве своем жители захваченных фашистами районов не мыслят существования в подневолье, в примирении с ним и, в общем, знают, что будут делать в будущем. Но не все они сразу и без колебаний проявляют активность.
Автора трилогии интересует сама сложность процесса вызревания в глубинах народа и в душе каждого отдельного частного советского человека решения вступить в беспощадную борьбу с оккупантами. Писатель обнажает сложнейшую гамму почти несоединимых чувств, мыслей, переживаемых людьми на оккупированной территории. Несмотря на то, что с самого начала оккупации они, как сказано, не мыслят своего существования «под немцем» и, не сомневаясь в скором восстановлении Советской власти, даже распределяют между собой колхозный инвентарь, взяв его «на сохранение до возвращения Красной Армии», писатель не перепрыгивает через психологические барьеры, не умалчивает о колебаниях, испытанных и пережитых людьми, прежде чем они перешли от пассивного к активному сопротивлению захватчикам.
Не менее трудной была организация партизанского движения. Упорно работая над созданием разветвленной подпольной сети, представленной в романе «Свои и чужие» такими запоминающимися людьми, как Карханов, Денис Зазыба, Сидор Ровнягин, Поцюпа, дед Калистрат Шандов, Касьян Манько, Шарейка, зачинатели не сразу догадаются, что несколько недооценили необходимость соответствующего толчка. Они были уверены, что «в Забеседье вот-вот всколыхнется народная война, что и здесь люди возьмутся за оружие». Может, оно так и случилось бы, если б, с одной стороны, не выдача предателями подпольщиков и жестокие расправы с ними фашистов (убийство членов подпольного райкома Пантелеймона Рыгайлы и Ефрема Ефременко, а позднее  и Касьяна Манько вместе с Андреем Тищенко и Соломоном Якубовским), с другой – не фашистская пропаганда, лживо заявлявшая о взятии Москвы. Многих это привело в растерянность. Люди стали опасаться друг друга, таиться друг от друга. «От боязни мало приязни», – говорит Денис Зазыба чудом спасенному бывшему танкисту Андрею Марухину, ставшему на время кузнецом и с благословения Дениса, решающему походить по Забеседью, чтобы установить связь с надежными людьми. Трудная это была миссия.
Дело в том, что перед каждым советским человеком, оказавшимся в условиях фашистской оккупации, встал столь же неожиданный, сколь и трудный вопрос, от решения которого зависит быть человеку или не быть, жить или погибнуть. Решение его определяет, естественно, и дальнейшее повествование в эпопее, выдвигается на первый план и дает название третьему роману ее. Вопрос этот возникал и раньше. В нем – открываемая писателем предельно критическая ситуация, совмещающая проблему выбора с проблемой проверки человека на прочность самым беспощадными средствами.
Казалось бы, все обстоит просто: партизанский отряд должен сформироваться из местных жителей и повести упорную борьбу в своем районе с оккупантами. На деле же оказывается, что это необычно тяжкая ситуация, поскольку каждого из партизан, их семьи знает всякий, начиная от начальника полиции, и поэтому в любую минуту фашистами могут быть вырезаны десятки людей только за то, что находятся в родстве с партизанами. Ситуация эта осложняется еще больше тем, что в условиях фашистской оккупации каждый заново проходит проверку-испытание: свой или чужой? Кто тебе поможет разведать силы элементарные права людей, и еще в большей мере потому, что ни в чем не совмещался с духовным и душевным строем, с образом жизни, нравами, обычаями народа. Поднималось как средство самозащиты, отстаивания людьми чувства собственного человеческого достоинства, независимости, исторически завоеванного права самостоятельно распоряжаться своей судьбой и всего другого, чем обогатил советских людей Октябрь, сделав из хозяевами жизни. Обладая несомненными художественными достоинствами, романы Ивана Чигринова приносят большую пользу в познании одного из величественных явлений человеческой истории. Теперь – уже истории.

КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 2

Алесь Кучар

РОЗДУМ НАД СТАРОНКАМІ ТВОРАЎ

Некаторыя асаблівасці раманаў І. Чыгрынава «Плач перапёлкі», «Апраўданні крыві», «Свае i чужынцы»

1
«Плач перапёлкі», першы раман з трылогіі I. Чыгрынава, быў, можна сказаць, нечаканасцю. Ранейшыя шматлікія апавяданні гэтага пісьменніка не давалі асаблівых падстаў чакаць твора такой маштабнай задумы. Ды і тэматыка «Плачу перапёлкі» была зусім новая для літаратуры, хаця і ўсесаюзная, і беларуская проза мела ўжо не адзін твор пра Айчынную вайну, пра якую напісаны і раман I. Чыгрынава. Але пра якую вайну апавядае нам Чыгрынаў? Пра народную. I глядзіць на яе з невялікай вёсачкі Верамейкі, што на ўсходзе Беларусі» ў Забяседдзі.
Некалі Дастаеўскі лічыў самым істотным у творчасці Някрасава «пашану да народнай праўды». Дык вось, з гэтага невядомага кутка, з вёскі, позірк I. Чыгрынава сягнуў на такое ўзвышша, з якога ён убачыў увесь свой край у вялікіх пакутах і незвычайным харастве.
Сягае пісьменнік і ў глыбіню гісторыі. З болем і захопленасцю разважаюць. пра сваю «Беларусю» жыхары малых Верамеек. «Дзіўна размешчана ета Беларуся наша, бытта гасподзь знарок яе паклаў так. Усё праз нас з вайной ходзяць, усё праз нас. Здаецца, каб хто перанёс яе ў другое месца, дык і нам бы па-другому жылося. А зямля харошая, можа, нават лепшая за рай той. Ета ж падумаць толькі – у другіх голад… а ў нас… ні кара – дык ягада, ні ягада – дык грыб, а тама ўжо бульба пойдзе, жыта, але чалавек неяк выб’ецца з бяды».
А стары Парфен Вяршкоў сягае глыбей, настойліва дапытваецца ў сына Зазыбы – паэта Масея пра мінулае краю, пра радзімічаў. У Масея асобныя старонкі гісторыі Беларусі запісаны на скрыжалях сэрца, і ён іх цытуе па памяці. Бязмежна любячы свой край, Масей помніць, што ў яго назве толькі першы склад – Бела, а другі – Русь… I не цураецца такога сваяцтва. Глыбокая мяжа аддзеліць Масея ад былога сябра – разумнага, але нахабнага палітыкана Астрашаба, нянавісць якога да Русі штурхае яго ў абдымкі гітлераўскай Германіі. Служачы ёй, ён, аднак, узважвае, каму наступнаму прадаць сваю Белую Русь, можа, Англіі, абы далей ад Расіі.
Не нацыяналіст Астрашаб, не паліцай Брава-Жыватоўскі са сваёй кампаніяй характарызуюць аблічча беларускага народа ў творы I. Чыгрынава. Яго характарызуе ўся вёска Верамейкі, усе яе жыхары.
Народ – гэта з’ява, якая вызначаецца не толькі сваім адзінствам, але і шматаблічнасцю. Але бываюць вырашальныя хвіліны, калі ён паўстае як адзіны.
Уся першая кніга трылогіі – «Плач перапёлкі» – у сэнсе інтрыгі трымаецца на страху, які вісіць над Верамейкамі і наваколлем: ідуць фашысты, што яны нясуць з сабой? Але вось яны прыйшлі. Так пачынаецца другая кніга трылогіі – «Апраўданне крыві». «Першая згледзела немцаў старая бусліха, што адзінока і бездапаможна, нібы падвешаная, стаяла на гняздзе, каля могілак. Яна была галодная, і… таму ў глыбокім трызненні нямецкая калона ўнізе яшчэ здалёку здалася ёй зварушлівай вужакай».
Гэтая бусліха, якая засталася адна з тае прычыны, што неразумны Аляксейчыкаў зяць забіў яе бусла, як бы сімвалізуе тысячы жанчын, многія з якіх ужо назаўсёды страцілі сваіх гаспадароў. I спакуслівая вужака не можа прымусіць асірацелую бусліху скрануцца з месца: яна вартуе сваё гняздо.
Сучаснаму чытачу, які шмат ведае пра вайну з уласнага вопыту ці з кніг, не цяжка ўявіць, з чаго пачнуць, ступіўшы на беларускую зямлю, фашысты: грабяжы, забойствы.
У I. Чыгрынава іншае, хоць і не менш страшнае. Найперш, без усялякіх тлумачэнняў, пастаўлена як заложніца пад прыцэл аўтаматаў уся вёска. Знік невядома куды нямецкі салдат, і павінны адказваць усе. Нельга сказаць, каб старэйшае пакаленне Верамеек не ведала, што такое вайна, што такое жорсткасць. Былі імперыялістычная і грамадзянская войны, была нямецкая і белапольская ж навала. Але вось так ўсіх адразу, без следства і тлумачэння, пад кулі?! Як бы гэта не чалавечыя істоты, пра іх душу ўжо і гаварыць, і знаць не хацеў нічога вораг. Нарэшце фашысты прыцягнулі дурнаватага хворага Ціму і абвясцілі, што гэта ён забіў немца, і паставілі яго пад расстрэл. I вось тут выйшаў стары Парфен Вяршкоў і смела ўзяў пад абарону няшчаснага Ціму. Немец загадаў Вяршкову стаць побач з Цімам.
Вось яно, аблічча народа… Парфен Вяршкоў, стаўшы пад кулі разам з хворым Цімам, сцвердзіў сваю высокую чалавечую годнасць. Перад праявай мужнасці і адзінства нават здраднікі, якія стаялі разам з усімі жыхарамі, пабаяліся адкрыта здабыць сабе ратунак праз паклёп ці хлусню.
Зрэшты, гэта звязана з тым, што разумнейшы сярод іх – Брава-Жыватоўскі – баяўся канчаткова спальваць масты, якія некалі, у крытычны для фашыстаў час, маглі б спатрэбіцца яму. На шчасце, гісторыя скончылася без ахвяр. Выявілася, што немец не перасцярогся каля калодзежа і сам утапіўся ў ім.
Пазней, перад смерцю, Парфен Вяршкоў усё будзе дапытвацца ў Масея: у чым сэнс існавання чалавека, нашто ён нараджаецца. Масей апошні чалавек, які бачыў Парфена Вяршкова перад самай яго смерцю.
Пасля пакутлівых хвілін, калі Вяршкоў стаяў пад нямецкімі кулямі, нешта нядобрае сталася з ім. Слабасць, спіць блага, сны цяжкія, такія, напрыклад: сядзіць і закручвае на нагу калючыя анучы, вялікія боты стаяць побач; дарога… але ці пайшоў па ёй, не памятае; памірае бацька і грозіць яму пальцам; і, самае страшнае, зноў пра тое ж: ён стаіць побач з Цімам, а цыбаты жандарскі афіцэр кажа як бы казань да натоўпу.
Сон, прыкмета, прытчавая казка – элементы мастацкага ўвасаблення, якімі I. Чыгрынаў карыстаецца так часта, як імі карысталіся ў народзе, асабліва ў часе вайны. Яны даюць яму мажлівасць глыбей пранікнуць у псіхалагічны стан чалавека і адначасна засцерагаюць ад містычных перабольшванняў.
Масей абрадаваўся, сустрэўшы Парфена, і Парфен яму абрадаваўся. Парфен безупынна думае: ці трэба чалавеку доўга жыць на свеце? Масей адказаў яму, што «ўсе мы створаны для жыцця». «У гэтым вось – каб жыць – бадай, і мудрасць уся закладзена». Масея не было тады, калі немцы трымалі пад прыцэлам сяло і калі Парфен смела пачаў абараняць хворага Ціму. Ён мог бы адказаць Парфену, што чалавек нараджаецца для гэтай хвіліны самаахвярнасці і дабрыні.
Такія ж рысы самаахвярнасці ўласцівыя і калгасніку Пранягіну, і краўцу Шаройку, якому разам з Зазыбам ваенная разведка даручыла ўладкаваць у мястэчку Бабінавічы разведчыцу Марылю. Калі б была раскрыта іх сувязь з Марыляй, дык расплочвацца ім давялося б жыццём. А што сказаць пра самую разведчыцу, якая добраахвотна пайшла ў самае фашысцкае пекла, нікога не выдала і мужна загінула?
Вось яно, аблічча народа, які некалі «ў вялікай такой грамадзе» ішоў шукаць права «людзьмі звацца», здабыў гэтае права і з гонарам беражэ яго. Гэта і ёсць народная праўда!
Вайна абудзіла чалавечую спагаду і нават надала ёй новы сэнс, тое, што Маякоўскі назваў «даже общие слезы из глаз». Лепшым пацвярджэннем гэтай думкі можа быць цудоўная сцэна адведзін парадзіхі Сахвеі Меляшонкавай верамейкаўскімі жанчынамі. Найперш прыйшлі тыя, чые мужыкі гэтаксама, як і мужык Сахвеі, былі ўжо мабілізаваны. I гэта зразумела. Салідарнасць звяла разам салдатак Дуню Пракопкіну, Гэлю Шарахоўскую, Розу Самусёву і гаспадыню дома. Былі тут і старэйшыя: Куліна Вяршкова, Гануся Падзерына, Рыпіна Ціткова, Гапка Сімукова, Марфа Зазыбава. Апошняй увалілася ў хату, ужо на добрым падпітку, Ганна Карпілава. Тут былі і гамана, і слёзы, і крыўда: некаторыя мужыкі дома, а нашы галовы кладуць.
– Каго ж ты еты раз – дачку ці сына? – спытала Марфа.
– Дачку.
– А што сыны! – азвалася з услона Гапка Сімукова. – Не паспее падрасці, як яго забіраюць ужо ад цябе.
– Праўду кажаш, – падтрымала яе Гануся Падзерына. – Вон у Круціліхі ажно пяцера было, а дзе яны цяпер? Ні слыху ні дыху. А матка сядзі, чакай».
Брага стаяла на стале. Спявалі, галасілі і суцяшалі адна адну, і варажылі: чый з іх мабілізаваных мужыкоў жывы.
Але адчуванне трывогі ўласцівае кожнай з жанчын, што сабраліся тут. Яны розныя, а клопат у іх адзін – вайна пагражае ўсім. Хоць муж старой Куліны Вяршковай Парфен і не ў арміі, але і яму давядзецца стаяць пад дулам фашыстаў; муж Марфы Зазыбы таксама дома, але яна пэўна ведае, што і яму пагражае вялікая небяспека. А каб вясёлая, бесклапотная Ганна здагадвалася, што яе чакае! Трывога, боль, весялосць, журба – усё разам перамяшалася. А ў канцы над шклянкай з вадой, у якую быў кінуты пярсцёнак, схіліліся постаці чатырох салдатак. I з імі Ганна, якой, праўда, не было на каго загадваць.
«З дзіцем на руках нясмела падышла гаспадыня. Яна стала ўпрытык да стала, выцягнуўшы шыю і чырванеючы ад хвалявання, таксама ўтаропіла вочы на шклянку. У хаце запанавала цішыня. Толькі чуваць было, як дыхала на тапчане Ціткова Рыпіна. Але вось жанчыны заварушыліся, і Ганна Карпілава, уздыхнуўшы з палёгкай, усклікнула:
– Жывы твой Меляшонак, жывы!
– Праўда, Сахвея, жывы твой! – следам за Ганнай, нібыта ў вялікім здзіўленні, сказала і Роза Самусёва.
…- Жывы! – сказала Сахвея, яна прытуліла да сябе малую і гэтак прайшлася па хаце. – Чуеш, жывы наш тата!
…Тады папрасіла паваражыць на свайго Дуня Пракопкіна. I на яе мужа пярсцёнак у шклянку кідала Гэля Шарахоўская.
Жанчыны зноў ссунулі галовы над сталом. Але ў сярэбраным кружочку на дне шклянкі ўзнік ледзь прыкметны цень, які нечым нагадваў скрыню.
– Глянь, труна! – шапнула Розе Самусёвай Ганна Карпілава.
Дуня пры гэтым сцепанулася ўся, спалохана крыкнула:
– Дак ета ж я на хаўтурах ягоных скакала!»
Тут усё знаёмае, народнае. Не містычнасць ці нават забабоннасць кіруе тут жанчынамі, а пошук у бязвыхадным становішчы якога-небудзь паратунку, хаця б якой-небудзь весткі пра сваіх мужыкоў.
У саракавыя гады ўжо даволі пашыранай і дакладнай была інфармацыйная служба, пастаўленая на патрэбу людзям. Жудасна-цяжка пачатая вайна раптам спыніла ўсялякую надзею на верагодную інфармацыю – ліст – не, нават вестку праз жывога чалавека рэдка калі можна было здабыць. Тады паўстаў адвечны ў такім стане сродак: самадзейная «пошта». Часта карысталіся ёю прымхлівыя людзі. З’явіліся «святыя лісты», напісаныя ад рукі і пасланыя з просьбай: перапісаць і пашырыць. Шырока было распаўсюджана тлумачэнне сноў, варажба.
У сцэне варажбы салдатак кожная з жанчын можа знайсці суцяшэнне, нават калі ў шклянцы з’явіцца падабенства труны. Даволі паваражыць іншым спосабам раз і другі і «вырваць» у сляпога лёсу патрэбны, жаданы адказ.
Нас тут зачароўваюць самі абліччы жанчын, натуральнасць іх пастаў, адвечны жаночы іх смутак па сваіх «воях», вытокі якога недзе аж у галашэнні Яраслаўны. Але кранае не толькі смутак жанчын, а і іх весялосць, і матчына пяшчота да дзяцей, і пачуццё таварыскасці, і чалавечая годнасць.
Мы яшчэ сустрэнемся з некаторымі з гэтых жанчын-салдатак. У другой кнізе – «Апраўданне крыві» – яны ідуць шукаць лагер ваеннапалонных, дзе маглі апынуцца іх мужыкі. I тут, як у першай сустрэчы верамейкаўцаў з фашыстамі, усё нечакана. Тое, што сустрэла жанчын у дарозе, не вычытана з кніг, не запазычана з іншых твораў. Такое можа сустрэцца толькі ў жыцці. Тут Палага Хахлова не толькі не спалохалася паліцая, які затрымаў іх, але крыкнула яму:
«– Сыдзі з дарогі.
– Ах, так? – паліцэйскі паспрабаваў зайсці ёй ззаду.
Але дзе там! Палага раптам крутнулася і тыцнула хатыльком проста ў вусаты твар яму».
Так адбылася сустрэча жанчын з экіпажам нямецкага бамбардзіроўшчыка, які зрабіў вымушаную пасадку. Малюючы немцаў, аўтар абыходзіцца без «хэндэ хох» і да таго падобных стандартных зваротаў. У мове немцаў адчуваюцца пагардлівыя адносіны да тубыльцаў, хоць спажыць іх мёд, яйкі, сала – тое, што ўсё ж адабраў у жанчын паліцай, – яны не адмовіліся. Паліцая, які паскардзіўся на непакорную Палагу, немец прагнаў і дазволіў жанчынам ісці далей. Больш нешчаслівай для нашых кабет была сустрэча з салдатамі роты аўтатранспартнага батальёна. Салдаты таксама пачалі з жартаў, а далей справа займела сур’ёзны кірунак. Адзін з немцаў, відаць, заядлы фашыст, западозрыў, што чарнявая Роза Самусёва яўрэйка. Адважная Дуня Пракопкіна кінулася ратаваць Розу, яе ўратавала, але сама трапіла ў бяду… Фашыст пачаў чапляцца да яе. «Тыя ж закасаныя рукі, што не дацягнуліся да Розы… не мяняючы напрамку, тыцнуліся Дуні ў грудзі, і Дуня адчула, як учэпістыя пальцы пачалі сціскаць шаўковую блузку, загаляючы і здзіраючы яе са спіны… У момант яна напружылася і моцна ўхапіла немца за запясці коўзкіх рук… Тады… Штуршком адарвала ад сябе… Ды дзе там!.. Праз нейкі момант ён ужо пачаў выпростваць да яе свае… рукі, наважваючыся ўхапіцца за расхрыстаныя грудзі… Тады Дуня… раптам з агідай плюнула гвалтаўніку ў твар».
«…Фэстнэмэн!» (Узяць!) – пачулася каманда, і Дуню павезлі немцы на грузавіку.
Жанчыны-салдаткі, хаця між іх былі і смялейшыя, і зусім не смелыя, усё ж не пакінулі ў бядзе Дуню Пракопкіну. Тутэйшы чалавек, яго імя – Піліп, дапамог схавацца Розе, ён жа выбавіў з бяды Дуню Пракопкіну. Так паводзілі сябе пры першай сустрэчы з фашыстамі беларускія жанчыны.
Да чаго вядзе аўтар артыкула? Што ж, яны героі? Не. Хоць Роза Самусёва і Дуня Пракопкіна маглі загінуць. Кожная з іх паводзіла сябе паводле сваіх характараў, з якімі мы пазнаёміліся ў сцэне адведзін парадзіхі. А ўратаваліся яны выпадкова.
Але бывае інакш. Аўтар добра ведае, што такое незвычайная сітуацыя, калі ўсё, гэтаксама як у жыцці, адбываецца як бы заканамерна, а канчаецца нечакана, часамі нечакана жудасна. Такое здарылася з самай незалежнай і смелай сярод жанчын Ганнай Карпілавай. Вясёлая Ганна, якая на адведзінах адна была і за музыку, і за кавалера, і спявала, і кружылася ў танцы, і разам з маладымі салдаткамі варажыла, старалася ўсім добрае наваражыць, сабе наваражыла страшнае. Вобраз Ганны адзін з самых цікавых вобразаў, асветлены з вялікай псіхалагічна глыбінёй. Фарбы суровыя. Пачынае аўтар з гісторыі яе бацькі, тутэйшага Карпілы Самбука, і маці, якая паходзіла з мяшаных «чарнігаўскіх хахлоў». Напісаны тыя старонкі сухаватай, крыху афіцыйнай мовай. Так пішуць у следчай справе ці, можа, у нарысе. Вось ён, Карпіла, на будаўніцтве чыгункі Унеча–Орша, «якая павінна была найкарацей злучыць вугальны поўдзень краіны з другой сталіцай». Як землякоп ён працуе, аж пакуль не было, у сувязі з вайной 1914 года, спынена будаўніцтва. Прыйшлося падацца да бацькоў жонкі, дзе і нарадзілася дачка Ганначка. Голад вярнуў яго за Бесядзь ужо ў трыццатыя гады. Але і тут, цяпер ужо, можна сказаць, чужому, прышламу чалавеку, не было на што абаперціся. Паспрабаваў мяняць рэчы на ежу, але каля Прусінскай буды яго знялі нежывога з бярозы. Перад гэтым абвінавацілі ў крадзяжы і вадзілі ў Крутагор’е ў міліцыю. Выклікалі жонку, яна прыехала з сямнаццацігадовай дачкой Ганнай і пахавала мужыка. Тады «прывёз Дзяніс Зазыба з Бялынкавіч у Верамейкі дзвюх незнаёмых жанчын, якіх падабраў нядужых на чыгуначнай станцыі», і пасяліў іх у пустой хаце. «Але на гэтым пакуты не скончыліся», – піша аўтар.
I сапраўды.
Палявы вартаўнік Пахом Палабок абяцаў сямнаццацігадовай Ганне даць хатомку бульбы з калгаснага кагату (капца). На ёй адной ляжаў клопат пракарміць дзве душы – сябе і хворую матку. «I яна, дурніца, пайшла па ломкаму лядку да кагату, бо не здагадвалася, чым павінна была заплаціць за бульбу…» Як дарэчы тут гэты «ломкі лядок». Як абуджае ён у душы чытача трывогу за дзяўчыну! «…Калі ўжо Ганна зацяжарала, Палабок спалохаўся, што ўсё можа высветліцца і наўрад ці даруюць тады яму ў вёсцы гвалт над дзяўчынай, таму завербаваўся кудысьці на шахты і перавёз туды сям’ю.
Але Ганна не выдала, хто бацька яе большага, дарэчы, як не гаварыла таксама пазней, ад каго ў яе быў і меншы сын».
Натуральна, што пра Ганну кожны мог думаць што хацеў, з посмехам да яе пасылалі на кватэру розных упаўнаважаных. Калі настала абыдзённасць фашысцкай акупацыі, юрлівы паліцай спакусіўся сілай завалодаць прыгожай жанчынай. Гэта быў пачвара. З бязлітаснай выяўленчай сілай малюе яго аўтар. Зусім цвярозы, ён ні на хвіліну не выпускаў з рук карабін; калі слухаў, дык «па-ваўчынаму настаўляў вуха». «Ад яго рэзка патыхнула ў твар ёй гнілым і зусім не мужчынскім пахам, быццам чалавека толькі што выпусцілі з мышынай саламарэзкі». Тое, што Раман Сёмачкін уздумаў прывесці да Ганны на кватараванне паліцая Рахіма, было праявай жорсткасці неверагоднай. Не ўпершыню Сёмачкіну было быць такім жорсткім: некалі ён з малодшым братам Паўлам задушыў у Кульгіеўцы старую Домну Вароніну, абвінаваціўшы яе ў чараўніцтве.
Ці мажліва знайсці якія-небудзь паралелі або вытокі для вобраза Ганны? Адкуль яна – ад Ядвісі з «На ростанях» ці ад Аўгінні з «Дрыгвы» Коласа, а можа, ад Зосі ці Аміліі Снацкай Чорнага? Не! Ні Ганна Мележа, ні нават Аксіння Шолахава не паўплывалі на I. Чыгрынава пры стварэнні гэтага вобраза. Зрэшты, можа, усе разам паўплывалі, але вобраз выявіўся непаўторным.
Няшчасце, якое абрынулася на паланёную зямлю, спарадзіла, побач са згуртаванасцю, спачуваннем, спагадай, і нялюдскія адносіны паміж некаторымі людзьмі. Увасабленнем гэтай нялюдскасці стаў Раман Сёмачкін.
Раман Сёмачкін – зласлівы тып, але ён не адзін год у сваёй вёсцы і добра ведае, што хоць рэпутацыя Ганны не вызначаецца асаблівай цнатлівасцю, але паводзіць яна сябе прыстойна. I ў калгасе ёй даверылі кладавую, і суседзі на яе не крыўдуюць, і дваіх малых дзяцей гадуе. I кампанейская яна, і вясёлая. I нават п’яны Сёмачкін здагадваўся, што ёй будзе ненавісны гэты паліцай, што «нагадваў здурнелага сабаку, які ганяў на полі ад пячуркі да пячуркі мышэй». Ды адразу загадала Ганна Сёмачкіну:
«Ты от што, – тупнула яна ў раптоўнай злосці, – забірай свайго паліцая да!..» Ганна не баялася паліцая, не спалохалася і яго вінтоўкі, а калі ён пачаў нахабна наступаць, штурханула яго так, што ён «адляцеў аж да сцяны, выцяўся там аб нешта хрыбцінай»…
Заплакала хворае дзіця.
«Бог ты мой, што ета сянні на мяне наважджэнне такое? – жахнулася Ганна».
«Лёс да яе чамусьці быў вельмі ж нялітасцівы… і кожны, каму не бракавала сэрца і розуму, мог паспагадаць, што жыццё ў маладой кабеты сапраўды не склалася па-людску, адно што бог даў (калі гэта сапраўды неяк ад яго залежала) не апошнюю зусім прыгажосць… ды лагодную, быццам бы назнарок выхаваную душу…»
Літаратура ведае не адну жаночую трагедыю…
Трагедыя Ганны з бязлітаснага і жорсткага XX веку. I. Чыгрынаў асэнсоўвае яго як час, калі пачварныя цемрашальскія сілы імкнуліся адабраць душу і цэлых народаў, і кожнага чалавека паасобку.
Ганна знойдзе ў сабе сілы вярнуцца да жыцця, да людзей, усю сваю пяшчоту скіраваць на сваіх дзетак, якія намагаюцца пакарміць хлебам адзінокую пакінутую бусліху, а клопат – на «акружэнца», якога Палага Хахлова выкупіла з лагера.
Хаця ў цэнтры раманаў вайна, узятая нават лакальна на прасторах Забяседдзя, але цэнтрабежныя сілы кідаюць сюжэт і ў няблізкае мінулае, і ў перадваеннае жыццё. Канфліктна разгорнутае і крытычна пераацэненае ў святле вялікіх выпрабаванняў, якія выпалі на долю краіны, яно дае магчымасць лепш зразумець вытокі як заканамерных з’яў ваеннай пары, так часам і нечаканых. Аналітычна раскрываючы глыбінны характар працэсаў, якія адбываліся ў перадваенны час, аўтар ідзе і далей, сягае аж у перыяд грамадзянскай вайны і ў час калектывізацыі, там шукаючы вытокі.

2
Для здзяйснення задумы I. Чыгрынаў паставіў у цэнтр свайго твора фігуры Дзяніса Зазыбы і Радзівона Чубара.
Зазыба і Чубар – вось тыя полюсы, на якіх будаваліся крытычныя выступленні пасля з’яўлення першай кнігі трылогіі. Зазыба, непаспешлівы, абачлівы, думае пра людзей, дбае пра іх, распазнае хітрую тактыку немцаў і супрацьпастаўляе ёй сваю. Адкрытую барацьбу супраць акупантаў не спяшаецца пачынаць: узважвае, мяркуе, каб, шкодзячы ворагу, рабіць карысць сваім людзям.
Іншы Чубар – прагматычны, прамалінейны. Пачатак вайны прывёў яго да разгубленасці, ён блукае, нідзе не знаходзячы прыстанішча, ды яшчэ і шкодзіць людзям.
Высновы рабіліся амаль заўсёды адназначныя: Зазыба сапраўдны народны мудрэц, літаратурны станоўчы вобраз. Чубар, як яго антыпод, не адчувае роднасці са сваёй зямлёй, безумоўна, адмоўны вобраз. А між тым, малюючы вобразы Зазыбы і Чубара, I. Чыгрынаў, не схільны рабіць скараспелыя высновы. Ён даследаваў рэчаіснасць і не выносіў дачасна прысуд ні Зазыбу, ні Чубару.
Інтэлект аўтара і глыбейшы, і шырэйшы, і ён бадай з аднолькавай аб’ектыўнасцю ставіцца да сваіх герояў, бо абодва яны толькі адлюстроўваюць неверагодна складаную сітуацыю, якая ўзнікла разам з пачаткам вайны.
Вось сустрэча Зазыбы з Чубарам пасля таго, як Зазыба, які эвакуіраваў далей ад фронту жывёлу, вярнуўся ў Верамейкі.
«– Ну, як там? – пытае Чубар.
– Кароў здалі. Распіска з пячаткай во-он на стале…»
Яшчэ некалькі нязначных пытанняў Чубара, кароткіх адказаў Зазыбы, і Чубар, паціснуўшы плячыма, выказаў сваё недаўменне:
«Не разумею… чаму ты не застаўся там? Усе бягуць, як падалей адсюль, у тыл, а ты раптам?»
Што меў на ўвазе Чубар пад словамі «не застаўся там?», нам не зусім ясна. Чаму не пайшоў у ваенкамат? Дык жа, здаецца, такога ўзросту людзей яшчэ не бралі тады ў армію? А можа: чаму не эвакуіраваўся? Дык жа тут жонка Зазыбы засталася. Калі эвакуіравацца, дык яе трэба забраць з сабою. Вядома, слова застаўся не дарэчы і сведчыць аб тым, што Чубар чалавек неглыбокі. Але тое, што адказаў яму Зазыба, здзівіла б тады, на пачатку вайны, не аднаго Чубара.
«Я, Антонавіч, за гэты час, – гаворыць Зазыба, – як ішоў сюды, паглядзеў трохі і на людзей, і на свет. Дак адны і праўда, як ты кажаш, бягуць, а другія дак і не думаюць. Так яно і з Верамеек, здаецца ж, ніхто не пабег?»
Гэта праўда – «ніхто не пабег», гэта ведае і сам Чубар.
«– Але ты калгаснікаў не раўняй з намі, – гаворыць ён. – Калгасам жа кіравалі мы з табой. Ці, можа, забыўся?
– Не, я пра гэта не забыўся, – усміхнуўся Зазыба.
– Дык няма чаго тады пустое гаварыць!» – паспрабаваў прымірэнча завяршыць гаворку Чубар. Але потым, як бы нешта ўспомніўшы, ляпнуў:
«– А можа, ты спадзяешся і з новай уладай паладзіць? Што ні кажы, і сам як бы пацярпеў, і сын твой…
Зазыба пасунуў да сцяны падушку, сеў: ён раптам адчуў, як пачало не хапаць яму паветра.
– Ну, от што!.. Ты гэта!.. – адно і здолеў вымавіць ён».
Зазыба добра помніў, што яго сын Масей арыштаваны, што з ім, Зазыбам, абышліся не дужа крута: не даў у крыўду сакратар райкама Маштакоў. Але грубы і прамалінейны Чубар і раней папракаў Зазыбу сынам. I як ён, Зазыба, член партыі, асмеліўся цяпер так адкрыта гаварыць Чубару, што не збіраецца эвакуіравацца. Чытачу магло нават здацца, што Зазыба ўжо атрымаў заданне застацца на акупіраванай тэрыторыі. Але такога задання ў яго не было. Праўда, Зазыба ведаў, што Чубар хоць і грубы, але з даносам не пабяжыць, і міралюбіва сказаў яму:
«Яшчэ зарана нам чубы дзяліць, старшыня».
I Чубар таксама міралюбіва адказаў:
«Ты, Зазыба, паляжы трохі, раз ужо так выйшла, а тады ўставай. А то я адзін збіўся з ног».
Але Зазыба на гэтым не спыніўся, а сам перайшоў у наступ на Чубара: чаму ўсіх астатніх кароў пагналі, чаму не памянялі на лепшых кароў тым калгаснікам, у каго каровы старыя?
I ўжо Чубар, як някемлівага вучня, ушчувае Зазыбу:
«Ты быццам забыў, што ўжо амаль два месяцы вайна ідзе. Ці ты, можа, назнарок усё гэта гаворыш? Таго і глядзі, што заўтра фашысты тут будуць. А ты пра карову. Яшчэ невядома, каму яна дастанецца. Хто мне гарантыю дасць, што да немцаў у кацёл не трапіць? – Чубар крутнуў галавой. – Урэшце, я выконваю дырэктыву… Там чорным па беламу сказана… пры вымушаным адыходзе часцей Чырвонай Арміі трэба не пакідаць праціўніку нічога…»
Сапраўды, чаго хоча Зазыба ад Чубара: каб ён насуперак дырэктыве аддаў калгаснікам лепшых кароў, а на ўсход пагнаў горшых? Ды ён, Чубар, яшчэ не выканаў цалкам дырэктыву: «…Тая маёмасць, якую нельга вывезці, павінна, безумоўна, знішчацца» – сказана ў ёй. Дырэктыва мае агульны характар, бо датычыць не толькі раёнаў Беларусі, якім непасрэдна пагражала фашысцкая акупацыя, але і раёнаў Украіны з яе велізарнымі багаццямі металу і хлеба, над якімі таксама навісла такая пагроза.
Глыбакадумны Зазыба не горш за Чубара разумеў, што даволі рызыкоўна было б дапусціць нейкія выключэнні ў такой дырэктыве: вывезці, а калі няможна вывезці, знішчыць – катэгарычна сказана. Радзіма патрабавала ў грозны час не шкадаваць жыцця, а не толькі маёмасці.
Але Зазыба, які ўжо прайшоў, эвакуіруючы калгасных кароў, сотні кіламетраў, напэўна, бачыў на свае вочьі, як радзеў статак, бачыў уздоўж дарогі скалелыя трупы жывёлін… Ды і вывезці ўсё багацце ці нават знішчыць бяскрайнія палі збажыны ці магчыма?!
Вайна – гэта ненармальны стан. I знайсці адназначнае выйсце са становішча не заўсёды можна. Стары калгасны «мудрэц» Панаська наогул гаварыў: «Хто з роднай зямлі ўцякае, той ворага не перамагае». Не такі ўжо прымхлівы Зазыба, каб згаджацца цалкам з гэтым Панаськам. Зазыба добра разумее, што родную зямлю можна абараняць не толькі ў лясах Беларусі, але і пад Масквой ці на Украіне, як ён гэта рабіў у грамадзянскую вайну. Але цяпер яго абавязак заставацца тут. Тут яму будзе зручней ваяваць разам з людзьмі, з якімі зжыўся, якіх вёў у калгас. Тут ён можа быць карысны больш, чым дзе-небудзь у іншым месцы. Як былы вопытны шчорсаўскі партызан, ужо здагадваўся, што змаганне з ворагам будзе цяжкім і весціся будзе на шмат якіх узроўнях. Не толькі адкрыта, зброяй, а, напэўна, і метадамі падпольнымі; трэба будзе знаходзіць магчымасць выклікаць давер ворага, каб шкодзіць яму. I тут, мажліва, нават у яго мільганула думка, што ён, Зазыба, як бацька «пакрыўджанага» Саветамі сына, зможа быць скарыстаны для падпольнай работы. Усё гэта тлумачыць Чубару было, бадай, дачасна і складана. Таму Зазыба абышоўся згадкай Панаські пра ўцёкі з роднай зямлі.
«Чубар разумеў, што Зазыба гэтым вінаваціў не асабіста яго, таму зноў стаў пярэчыць:
– Гэта ўжо не тваёй галавы справа. Мы з табой людзі маленькія.
– Але ж думаць нікому не забаронена.
– Чым глупства гаварыць, дык лепей ужо не думаць, – як адсек Чубар».
Ён, Чубар, відаць, і не збіраўся думаць. Для яго было ясна: трэба «дырэктыву выконваць» і ісці ваяваць. А Зазыба таксама думаў аб тым, як «выканаць дырэктыву». На акупіраванай тэрыторыі застаюцца мільёны людзей, і ім трэба жыць. Дык ці не лепш, каб яны спажылі, што нельга вывезці? Можа, цяпер ужо ён хоць няпэўна, але думаў пра план, які суджана яму будзе здзейсніць потым: раздаць сялянам калгасную маёмасць на захаванне «да прыходу Чырвонай Арміі». Ён разумеў, што дастаць яе з сялянскіх спратаў ворагу будзе значна цяжэй.
Так да часу разышліся шляхі Зазыбы і Чубара.
Зазыбу неўзабаве паклікалі ў Кулігаеўку, у дом Сідара Раўнягіна, да сакратара райкама Маштакова, каб даць першае, вельмі адказнае, сур’ёзнае падпольнае даручэнне, а Чубар пайшоў сваім шляхам, каб урэшце абодвум уліцца ў партызанскі атрад.
Нельга сказаць, чый шлях быў больш цяжкі. Зазыба на пэўны час застаўся зусім адзін супраць грознай варожай сілы, якая набліжалася да Верамеек. Чырвоная Армія пакідала тэрыторыю раёна; сувязі з партыйным падполлем, якое недзе пакінута, у Зазыбы не было.
Ніхто не бачыў яшчэ ў Верамейках ніводнага фашыста, а ў вёсцы ўжо з’явіліся паліцаі. З некаторым здзіўленнем даведваецца Зазыба, што жыхар Верамеек Брава-Жыватоўскі пабываў ужо ў мястэчку, у Бабінавічах, і здабыў сабе пасаду старшага паліцэйскага, з ім з’явіўся ў вёсцы і другі паліцэйскі, Рахім.
Вось тут і паўстала задача: абясшкодзіць іх намаганні рабаваць разам з акупантамі народ, засцерагчы людзей ад фашысцкіх карнікаў. І Зазыба без ніякіх паўнамоцтваў узяў на сябе адказнасць за лёс вёскі. Гэтага хацелі жыхары, да гэтага змушала яго ўласнае партыйнае сумленне. Разгадаўшы тактыку нямецкага каменданта, які вырашыў часова захаваць ранейшую форму землекарыстання, каб больш лёгка было рабаваць насельніцтва, Зазыба, нягледзячы на пагрозу паліцая Брава-Жыватоўскага, вырашыў аддаць маёмасць калгаса на захаванне сялянам аж «да прыходу Чырвонай Арміі».
Трэба сказаць, што Зазыба смела, нават залішне смела, пайшоў на рызыкоўную справу. Смялей ужо нельга было, бо наважыў, каб іменна такая фармуліроўка: «да прыходу Чырвонай Арміі» – была запісана ў пратакол. Хаця Зазыбу пры новай уладзе ніхто не выбіраў ні старастам, ні кіраўніком гаспадаркі, ён палічыў, што былая пасада намесніка старшыні калгаса дае яму права з’явіцца, па выкліку нямецкага каменданта, на нараду ў якасці адказнага за гаспадарку сваёй вёскі. I тут было больш смеласці, чым абачлівасці. Але Зазыба правільна зразумеў, што не дурны нямецкі камендант Гуфельд захоча мець справу з аўтарытэтным у вачах сялян Зазыбам, ніж з якім-небудзь Брава-Жыватоўскім. I хоць Брава-Жыватоўскі ўжо, напэўна, увёў у вушы каменданта, што Зазыба і былы чырвонаармеец, і меў ордэн, але, напэўна, не ўтаіў ад каменданта і тое, што Зазыбаў сын арыштаваны бальшавікамі. А гэта ў вачах разумнага каменданта важыла больш, чым мінулае Зазыбы. Зрэшты, Зазыба такі аўтарытэт у вачах аднавяскоўцаў, што і Брава-Жыватоўскі не хоча канчаткова псаваць з ім адносін і нават не выдаў на нарадзе ў каменданта.
Зазыба яшчэ не раз апынаўся над прорвай, такой сур’ёзнай была небяспека, якая яму пагражала ці ў часе прыезду каменданта ў Верамейкі, ці пасля правалу разведчыцы Марылі. Але сапраўдная бяда, можна сказаць, прыйшла разам з вялікай радасцю: вярнуўся з турмы сын – Масей… Радасць-то радасць, але вярнуўся ён адпушчаны канвоем, а не апраўданы… Для такога адданага партыі і савецкаму ладу чалавека, як Зазыба, тут нямала прычын для засмучэння. А яшчэ горш… Зазыба не ведае, якім стаў сам Масей, траўміраваны незаслужанай крыўдай… I ўжо зусім дрэнна: фашысты, напэўна, і самі не пакінуць Масея ў спакоі, пачнуць правакаваць, каб ён «адпомсціў» сваім крыўдзіцелям. Незвычайная была тая ноч, калі Масей вярнуўся.
Для Зазыбы яна пачалася болем сэрца, які пісьменнік выявіў такой няпростай метафарай: «як лёг… дык тануў ужо на нейкай густой, акурат зацукраванай альбо засоленай вадзе. то выныраючы на кароткі час прыглушанай, але яшчэ пакуль жывой рыбінай».
Стан Зазыбы можна зразумець. Яго точаць згрызоты. Ён злуецца на дурнаватага Ціму з Прудкоў. Ён, Ціма, мог сам загінуць, ды Парфен Вяршкоў разам з ім. I на сябе самога злосць. Калі Вяршкоў ішоў, каб стаць пад кулі разам з Цімам, Зазыба інтуітыўна прапусціў наперад Вяршкова, а сам не зрабіў і кроку, каб стаць побач з Цімам.
Так бязлітасна караў сябе ў тую ноч Зазыба.
Яшчэ не ачнуўшыся, ён адчуў, а потым і пачуў прысутнасць на дварэ чалавека. Спачатку ён падумаў, што гэта той жа Ціма. Але Зазыба ўбачыў… самога сябе на ганку. «Няхай збоку, але ж такога, які бываў сам, гэта значыць у знаёмым яму душэўным і фізічным стане». Можа, здалося таму, што Зазыба заўсёды «лічыў, што Масей цалкам падобны на яго, бацьку, што ў ягоным абліччы нават і знаку не было нічога матчынага».
Першая радасць у хаце Зазыбаў мінула, і хутка паўсталі праблемы вялікай складанасці.
«– А што гэта за чалавек быў, што адпусціў цябе, як ты кажаш? – праз нейкі момант спытаў Зазыба.
– Канвойны.
– Значыць, ты не па чыстай прыйшоў?
– Не.
Моцна ўражаны, Зазыба апусціў галаву».
Па-рознаму рэагуюць на становішча ўсе трое – Зазыба, маці, Масей. Ранак… Масей яшчэ не можа надыхацца паветрам роднай хаты, засынае, пакуль бацька ідзе паліць лазню. На падворку Зазыба ўпершыню адчуў пах нейкай позняй восеньскай расліны, падумаў: «Нялёгка, вельмі нялёгка гаварыць нам будзе аднаму з адным…»
Лазня… Гэтая вялікая сцэна дае як бы разрадку ў драматычнай сітуацыі, якая склалася. Масей, які трошкі дапамог ладзіць лазню, адчуў сябе дома яшчэ шчаслівейшым, хоць бацькавы трывогі яму зразумелыя. Ён і сам лічыць: тое, што ён адпушчаны з-пад варты, не развязвае «вузельчыкаў, што хітрым канцом завязаў на яго лёсе д’ябал». «Няхай бы ўжо не вяртаўся Масей дамоў, раз незаконна», – прыходзіць жорсткая думка да Зазыбы.
У маці іншыя законы… Яна поўная пяшчоты да сына, а калі ў яе з’явілася такое адчуванне, быццам бацька хацеў сыну нядобрага», дык «яна ўнутрана ў пачуццях сваіх апынулася раптам на мяжы, калі недалёка і не цяжка ўзненавідзець блізкага чалавека», гэта значыць мужа. Яна нікому не дасць сына ў крыўду. Як яна раўнуе сына да ўсіх! Як яна ўстрывожылася, заўважыўшы яго пяшчотны позірк, кінуты на Ганну Карпілаву! А які шчаслівы ён сам, калі ідзе разам з маці ў Паддубішча жаць жыта! Ён сябе адчувае «застуджаным птушанём», якое «адагрэлі ў аўчыне». Ён бярэцца зноў за вершы. I тут з’явіўся ў яго цудоўны вобраз свайго краю, сваіх Верамеек. Вось як глыбока ён гэта выказаў:
«Раней яму чамусьці і ў голаў не прыходзіла, што Верамейкі падобны знешне на сагнуты лук, дзе цецівой была сцяна лесу за возерам, стралой – кароткая вуліца, якая завецца Падліпкамі, а пруткай дугой – сама вёска, якая агінала возера. Цеціва гэтага своеасаблівага лука даўно была туга напята, адно залішне сціскала ў абодвух канцах дугу, а страла ўсё не вылятала. Не вылятала, можа, таму, што не мела пакуль перад сабой пэўнай мэты. Уражаны сваім адкрыццём, Масей яшчэ нейкі час не думаў, што яна з аднолькавым поспехам здольна працяць і яго… Але вось ён нарэшце ўявіў гэта і раптам адчуў штуршок сэрца, нібы сапраўды страла дастала яго».
Як гэта прыемна ўявіць, што сэрца паэта працінае страла лука, які асацыіруецца з вуліцай яго роднай вёскі, а дугой лука з’яўляецца сама вёска, якая агінала возера.
Псіхалагічную атмасферу, якая склалася ў сям’і Зазыбы ў сувязі са з’яўленнем Масея, аўтар даследуе тонка, аж да нюансаў. Масей думае пра бацьку: «Адкуль гэтая неўтаймаванасць, гэтая непрымальнасць чужога, гэтая фанатычная адданасць ідэям і людзям?» Зазыбу не дае спакою думка: што далей будзе з Масеем? Як устрывожыўся стары, калі да сына прыехаў у госці на брычцы нямецкага каменданта былы сябар – Алесь Астрашаб. Зазыба разумеў, што Масей знаходзіцца яшчэ на раздарожжы, і гэта, напэўна, скарыстае яго сябар, якому ўслугоўвае сам нямецкі камендант. Яшчэ больш занепакоіўся стары, калі Астрашаб пачаў апеляваць да такіх святых паняццяў, як «бацькаўшчына», «незалежнасць», да якіх неабыякавы і Масей. I калі Астрашаб пачаў выкладаць сваю «нацыянальную» ідэю, як варыць сваё «беларускае піва», скарыстаць вайну «немцаў з бальшавікамі», каб ратаваць «бацькаўшчыну», стары Зазыба смела, залішне нават смела, умяшаўся ў гаворку: «Якраз бальшавікі ў трыццаць дзявятым сабралі яе, нашу Беларусь, у адно, далучыўшы заходнія землі да ўсходніх». Пазней Зазыба не пасаромеўся нават падслухаць размову Масея з Астрашабам, і спакайней забілася яго сэрца, калі сын, знешне матывуючы гэта сваёй хваробай, даволі ясна даў зразумець, што яму не па дарозе з нацыяналістам Астрашабам.
Зазыба вярнуў сабе сына.

3
А шлях Чубара, які пакінуў Верамейкі, адразу стаўся шляхам пакут.
Калі пачалася вайна, Чубару здавалася, што яго месца ў ёй пэўнае, яно вызначана і яго ўзростам, і тым, што ён член партыі, нядрэнна валодае зброяй, і што мясцовасць, верагодна, будзе занята немцамі. I хоць ён не трапіў на райкамаўскую нараду, дзе ствараўся партызанскі атрад, аднак лічыў, што заўсёды зможа ўліцца ў рады Чырвонай Арміі, якая адступае. Праўда, напачатку Чубар, пераклаўшы клопат пра калгас на Зазыбу, пайшоў шукаць райкамаўцаў, але дайшоў толькі да Белай Гліны і даведаўся, што ў Крутагор’і ўжо немцы.
Блукаючы па раёне ў пошуках знішчальнага батальёна, да якога ён быў прыпісаны, Чубар адчуў увесь маштаб няшчасця. Ён, старшыня тутэйшага калгаса, блукае ўздоўж Бесядзі, як чужы, не раз вяртаючыся на тое месца, адкуль прыйшоў. І выглядае як пакалечаны бусел, які не можа паляцець у вырай.
Сустрэча з байцамі Шпакевічам і Халадзілавым таксама не дадала Чубару аптымізму. Мост на шляху нямецкага наступу, які даручана ім знішчыць, яны не могуць узарваць. Затое паблізу ўзрываецца наш самалёт, збіты фашыстамі. Спроба здабыць саломы, каб спаліць мост, прывяла іх да безразважнага намеру скарыстаць на гэта дзясятак снапоў, якія на сваёй дзялцы нажала мнагадзетная жанчына, муж якой пайшоў на вайну. Разам са Шпакевічам і Халадзілавым трапляе Чубар на зборны пункт тых, хто выходзіць з акружэння, але ў армію яго не бяруць, вінтоўку адабралі. I толькі сустрэча з палкавым камісарам скіравала яго думкі на партызанскую барацьбу. Усё ж адзінокі, без сувязі і падтрымкі, блукае ён зноў, натрапляе на бой нашых з нямецкімі танкамі; як чужога з выгляду (не салдат і не тутэйшы цывільны чалавек) яго не хочуць нават пакарміць у вёсцы. I тут з’яўляецца перад ім звычайная, грэшная, але са святой душой жанчына, якая накарміла яго і пайшла б за ім хоць на край свету, калі б не абавязак даглядаць невылечна хворага мужа, які памірае ў цяжкіх пакутах. З гэтай сцэны больш яскрава раскрываецца перад намі сюжэтны прынцып рамана Чыгрынава.
Вельмі лёгка заўважыць, што аўтар упарта прытрымліваецца сваёй асноўнай канцэпцыі: даваць жыццё з пункту гледжання Зазыбы і – з другога боку – жыццё з пункту гледжання Чубара. Блуканні Чубара давалі аўтару выдатныя мажлівасці сюжэтнай дынамікі.
Кампазіцыя трылогіі Чыгрынава нагадвае мора. Працяглы час штылю – і нечаканы, як маланка, выбух буры. I вось першай праявай такой буры з’явілася сціплая, ціхая, ледзьве не біблейская па настроі сцэна: святая грэшніца пакарміла вандроўніка. Вось яна адкрывае акно і пачынае сарамаціць мужчын за тое, што яны не хочуць накарміць падарожнага:
«I не сорамна вам, мужыкі?»
Але перш чым Палага, так завуць гэтую жанчьшу, запрасіла Чубара да сябе на полудзень, ідзе некалькі старонак рэагавання мужыкоў на яе заўвагу. На гэтых старонках – бытавая гісторыя пра старога лгуна Пшэкіна, які некалі запрасіў людзей да сябе на зайчаціну, а сам лёг спаць, ды і заяц яшчэ бегаў па лесе. Праўда, тут гэтая гісторыя мае сэнс, бо як бы зводзіць на жарт тое, за што сарамаціла людзей Палага. Але ва ўсіх трох раманах мы маем безліч бытавых гісторый, характарыстык старонніх людзей.
Нашто патрэбны аўтару шматлікія падрабязнасці, мноства дэталяў, нават гісторый старонніх людзей? Гэтая празмернасць не толькі пашырае нашы ўяўленні ў прасторы і часе, але з’яўляецца прыёмам сюжэтнага тармажэння.
А падзеі сапраўды настолькі важныя, напружаныя, што нельга расказваць пра іх спехам. На моры, хоць неба і ўкрыта хмарамі, часцей бывае ўсё ж штыль, а буры толькі зрэдку. Так бытавыя падрабязнасці і ствараюць гэтае сюжэтнае тармажэнне перад выбухам.
Бытавую празмернасць мы маем не толькі ў I. Чыгрынава, а і ў некаторых іншых вядомых беларускіх пісьменнікаў – I. Пташнікава, В. Адамчыка, хоць творчасць кожнага з іх своеасаблівая. Няправільна было б тлумачыць гэтую барочную празмернасць уплывам чужых літаратурных школ. У нас яна мае сваю нацыянальную глебу і даўнюю традыцыю. I не толькі ў нас. Пра празмернасць у дэталях, вобразах, мове некалі пісаў Леў Талстой:
«Я пачаў чытаць, і мне вельмі спадабаўся тон і незвычайнае майстэрства мовы, але… потым выявіўся ваш асаблівы недахоп, ад якога так лёгка, здавалася б, пазбавіцца і які ёсць сам па сабе якасць, а не недахоп – празмернасць вобразаў, фарбаў, характэрных выразаў, якая вас ап’яняе і захапляе. Шмат лішняга, несуразмернага, але захапленне і тон здзіўляюць. Казка ўсё-такі вельмі добрая, але шкада, што яна, каб не залішне таленту, была б яшчэ лепшай» (з ліста Л.М. Талстога да М.С. Ляскова ад 3 снежня 1890 г. – «Л.М. Талстой пра літаратуру», стар. 249).
Як бачым, Талстой лічыць такія празмерцасці празмернасцю таленту, а не абы-чым, але ўсё ж шкадуе нават і аб празмернасці таленту. I хоць ён жа пісаў, што любіць «тое, што называюць няправільнасцю, што з’яўляецца характэрнасцю» (з ліста да Ф.Ф. Цішчанкі ад 8 красавіка 1887 г. – «Л.М. Талстой пра літаратуру», стар. 220), але празмернасці прымаў з неахвотай.
Нельга сказаць, каб і ў нас падобная празмернасць садзейнічала большаму поспеху такіх твораў у чытача. Наадварот, «чыстыя сюжэтчыкі», аматары імклівага разгортвання падзей заваёўваюць большую чытацкую аўдыторыю. Але ў сэнсе глыбіні выяўлення майстры заглыбленага псіхалагізму і падрабязных бытавых абставін ідуць далёка наперадзе. Ёсць, праўда, выдатныя прыклады, калі сюжэтная вастрыня гарманічна спалучаецца і з псіхалагічнай глыбінёй, і з бытавой канкрэтнасцю. Але нават і ў такіх творах адхіленне ў адзін або другі бок павялічвае або, наадварот, памяншае колькасць чытачоў.
А між тым, пакуль I. Чыгрынаў акунаецца ў бытавыя падрабязнасці, пакуль успамінае пра «досціп» старога лгуна, маючы на ўвазе, што па кантрасту гэта можа яшчэ больш падкрэсліць абставіны, жанчына стаіць каля акна. Чубар разглядае яе:
«Яна аблакацілася на падаконнік, высунулася па грудзі на вуліцу. У яе былі надзіва рыжыя, ажно як медныя, валасы на галаве. У цёмных вачах хавалася прыемная ўсмешка, што заходзіла па нейкіх сваіх шляхах нават у куточкі губастага, выразна акрэсленага рота».
I нарэшце яна кажа:
«…Заходзьце тады да нас».
Усё далейшае ў сцэне шматзначнае і ўсё вялікая праўда. У хаце хворы муж, нейкія кабалістычныя знакі, выразаныя на бервяне, – «чысліннік» завецца. Яна расказвае Чубару, як выходзіла замуж, як бацька напіўся на вяселлі і пабіў акно. Вельмі натуральна пераходзіць з Чубарам на «ты» і кажа яму: «Жыццё такое… Што кожны дзень не дае, а забірае нешта ад душы».
Шмат страшнага яшчэ пабачыць Чубар на сваім шляху, і гэтая мімалётная сустрэча з жанчынай будзе ўспамінацца як незабыўная хвіліна шчасця. Ён яшчэ сустрэнецца з асірацелымі бабамі, якія сталі самі гаспадарыць у калгасе – мужыкі іх ужо там, на фронце. Яны з зайздрасцю будуць пазіраць на яго, прасіць застацца. Жанчына – старшыня калгаса рада аддаць яму сваё старшынёўства, ён, Чубар, яшчэ будзе разам з баязлівым селянінам хаваць забітага чырвонаармейца, на якога выпадкова натрапіў; яшчэ сустрэнецца з жудасным месцам, дзе была аперацыйная палявога шпіталя; ён яшчэ зноў пабачыць Шпакевіча і даведаецца пра смерць яго таварыша Халадзілава; з партызанскім атрадам вайскоўцаў Чубар будзе ўдзельнічаць у аперацыі ў Машавой, якая прычынілася да трагічных няшчасцяў; ён з болем і прымхлівай апантанасцю будзе наглядаць, як стары, ужо нямоглы воўк сіліцца дабрацца да маленькага ласяняці і не можа адолець некалькі метраў. Пра гэтую сцэну крытык А. Бачароў скажа:
«Гэтае супрацьстаянне безабароннага жыцця, якое ледзьве тлее, і зла, якое не мае патрэбнай сілы, і з’яўляецца філасофскім зместам рамана».
Вандраванне Чубара дало яму мажлівасць падумаць «пра тое, хто ён, адкуль прыйшоў у гэты свет і як жыў».
«Чалавек заўсёды ўдзячны таму, хто рабіў яму дабро. Ад Чубара таксама, – разважае аўтар, – людзі мелі падставу чакаць такой удзячнасці. Але ў ягонай душы яна трансфарміравалася з нейкага часу ў адно, і ён жыў з удзячнасцю да той рэвалюцыі, якая не дала яму прапасці ў вялікім брудзе лахманоў».
Адпачываючы, наглядае Чубар за разумнай мітуснёй у мурашніку. Пасміхаючыся сам сабе, ён заўважае, што калі паклаў перашкоду на іх дарозе, дык яны адразу абышлі яе. Не такі Чубар, ён «пачаў лавіць сябе на думцы, што багата чаго рабіў быццам наперакор сабе. Цяпер яму нават здавалася, што замест яго дзейнічае нейкі механізм, які ўстаўлены ўсярэдзіну». Так адпачынкам Чубара пачынаецца дзясяты раздзел «Плачу перапёлкі». Аб тым, аб сім, аб сваім жыцці, аб маладосці думае Чубар, лежачы на ўскраі лесу.
I, быццам аблачынка на небе, узнікае ўдалечыні, спачатку маленькая, як кропка, постаць чалавека. Чубару «было цікава адгадаць наперад, каго раптам вывеў клопат за вёску». Ён разумеў, што кожная новая сустрэча дадасць яму ведання абставін, аднак можа пагражаць і небяспекай. А між тым набліжэнне чалавека прынесла сапраўдную буру. Але I. Чыгрынаў, які вельмі добра ўмее тармазіць здзяйсненне жаданняў чытача, тут на дзіва непаспешлівы. Узнікаюць шматлікія падрабязнасці, дэталі. Чалавек, які ішоў, асцерагаўся ступаць усёй «падэшвай правай нагі», «як бы падлічваў крокі, якія рабіў». Нарэшце, падышоў. Ён сівы. Але зноў ідзе дэталізацыя: «пасівеласць, дакладней, ужо, бадай, цалкам сівізна». Здзівілі Чубара і вочы: «здавалася, што яны не прымалі ніякага ўдзелу ў тым, што рабіў ён сам».
Так пачынаецца псіхалагічна неверагодная сустрэча Чубара з ваенурачом другога рангу Скварцовым. Кароткі энергічны дыялог напачатку:
«– Я з палону іду… Мяне адпусцілі…
… – Хто?
– Немцы.
– I куды вы цяпер?
– У Свярдлоўск».
Чубар страшэнна ўражаны тым, што пачуў. I хаця ён і пастрашыў ваенурача, але вельмі хутка зразумеў, што чалавек не ў сваім розуме. Праўда, гэтага не ўтойвае і сам ваенурач, калі кажа:
«А я ўжо каторы дзень баюся на сябе глядзець не толькі ў люстэрка, а і ў вадзе, калі, бывае, нахілюся ды п’ю».
Чубар спакойна растлумачвае ваенурачу, што «сур’ёзная справа вяртае чалавеку яго сапраўдны воблік», і прапануе яму адпачыць і стаць доктарам у партызан, ад імя якіх ён, Чубар, і гаворыць з ім. Аднак ваенурач перакананы, што Чубар не верыць яму. I, каб Чубар зразумеў яго стан і паверыў у яго хваробу, вырашыў расказаць пра страшнае, што здарылася ў першы дзень вайны і што прычынілася да яго хваробы.
Гаворачы пра гэты расказ, мы мімаволі мусім закрануць праблему апавядальніка ў прозе I. Чыгрынава.
Хто ён? Сам аўтар? Ну, вядома, аўтар заўсёды прысутнічае ў сваім творы.
Але ж можа весці апавяданне сам герой, бо ён быў сведкам падзей. Так і пачынаецца расказ. Ваенурач гаворыць Чубару:
«Тады паслухайце!»
I ўсё ж апавяданне вядзецца не ад самога ваенурача.
«…На тую ноч, як выбухнуць вайне, ваенурач паехаў на чыгуначную станцыю», – чытаем на старонцы 215 «Плачу перапёлкі». Ды і не мог ваенурач сам пра сябе гаварыць: «Тады ваенурач ад жаху схапіўся за галаву і закрычаў на ўвесь голас…» Значыць, апавядае не ён, а аўтар, але ад імя ваенурача, дзе-нідзе ствараючы ілюзію, што гэта гаворыць ваенурач, карэкціруючы яго расказ, дзе-нідзе нават устаўляючы простанародныя выразы, не ўласцівыя гэтаму чалавеку: «за кампанію і цыган павесіўся», «хвацілі шылам патакі». Але нас не пакідае адчуванне, што ёсць і трэці апавядальнік, можа, вайсковы чалавек, больш дасведчаны, чым ваенурач, які лепш арыентуецца ў абставінах, ведае, дзе на той час знаходзіўся штаб 10-й арміі, 3-й арміі, 28-мы стралковы корпус і што пёрад вайной была спроба налёту нямецкіх самалётаў на Баранавічы.
Да пытання аб асобе апавядальніка ў прозе I. Чыгрынава мы яшчэ вернемся. А цяпер мусім сказаць: пра тое, што такім страшэнным чынам паўплывала на ваенурача, нельга чытаць без нязмернага хвалявання. Гэта гісторыя, як у самым пачатку вайны тры малодшыя лейтэнанты з аднымі наганамі ў руках пайшлі на нямецкія танкі і былі растаптаны імі.
Стан ваенурача Скварцова такі, што ён сапраўды не асабліва клапоціцца, каб яго правільна зразумелі. Ён прайшоў праз пекла і як бы паставіў крыж на сваёй асобе, і яму ўсё роўна, што пра яго падумаюць.
Але і Чубар, які самавольна выдаў сябе за стваральніка партызанскай групы, гэтым самым як бы ўзяў на сябе адказнасць за ўсё, што робіцца ў раёне будучай дзейнасці гэтай групы. Тым больш, што іншага якога-небудзь прадстаўніка ўлады тут няма.
Нягледзячы на тое, што Чубар няблага разабраўся, з якой правакацыйнай мэтай фашысты выдалі ваенурачу пропуск аж да Свярдлоўска, ён усё ж не хацеў даводзіць канфлікт з ваенурачом да крайняй мяжы, а раіў яму выкінуць з галавы ідэю «дайсці да Свярдлоўска», «пасмяяцца з яе»…
Аднак хворая псіхіка ваенурача дыктавала яму выключную агрэсіўнасць, страту веры ў сябе, у справу, якой служыў, і засяроджанасць на нейкай сваёй, яму аднаму вядомай ідэі. «Здавалася, – піша аўтар, – нішто не пагражала гаворцы, якая ўжо колькі часу вялася паміж Чубарам і ваенурачом, перайсці ў трагедыю».
I гэта сапраўды так.
Чубар канчаткова пераканаўся, што ваенурач Скварцоў належыць да тых «спустошаных і захварэлых душой, што наўмысна павыпусканы з канцлагераў… Немагчыма было… дакладна меркаваць, якую шкоду нанеслі яны справе вызвалення краіны». I далей: «- Чубар быў адказны за яго».
Тут і прычына трагедыі. Тое, што нельга было прадбачыць паводзін ваенурача, таксама прычынілася да яе. «…Ваенурач раптам зварухнуўся ўвесь», «позірк ашклянелых вачэй таксама пачаў блукаць» і спыніўся на вінтоўцы Чубара… Так Чубар вымушаны быў пакласці руку на вінтоўку. I калі ўрач раптам адкінуўся на спіну, перакуліўся і пачаў уцякаць, гэта было так нечакана, што Чубар напачатку сам «адшаснуўся». Потым крык Чубара: «Стой!» I стрэл. Трагедыя адбылася. I зноў перад намі Чубар, які «кінуўся ў роспачы» «на край схону», «лучыў як далей адбегчыся ад таго месца, дзе адбылося забойства». …«Выбраўся Чубар з копанкі спалатнелы і абыякавы да ўсяго ад унутранай спустошанасці, акурат звер пасля хваробы ці залечвання ран».
Такіх моцных усплёскаў буры, як сустрэча Чубара з ваенурачом, не шмат у творы. Гэтую сцэну нават нельга было прадбачыць, такая яна нечаканая, неверагодная, але настолькі арганічная духу твора, так па-філасофску глыбока раскрывае драматызм часу, што без яе абысціся нельга было. Чубар сам зжахнуўся з таго, што здарылася. Праўда, так мог загінуць і сам Чубар, калі яго затрымалі нашы салдаты. У гэтым, на жаль, праўда сорак першага. З праблем цяжкага сорак першага Чыгрынаў закранае некаторыя іншыя, на якія аўтары, што пісалі пра вайну, не звярталі ўвагі.
Кампазіцыя ад Чубаравых нягод пераносіць нас да «клопатаў Зазыбавых». Сяло рыхтуецца дзяліць палосы саспелай збажыны паміж калгаснікамі. Тут вырашаецца важная праблема: як жыць вёсцы далей, калгасам ці аднаасобна. Зазыба заклапочаны тым, каб калгаснае дабро не трапіла ў рукі немцаў. Ён ужо разумее, што ў максімалісцкай пазіцыі Чубара, які наважваўся «любым коштам пазбавіцца ў калгасе ад усяго», што можа трапіць у рукі ворага, была свая праўда.
Зазыба шукае Чубара, а сустрэўшыся, спрачаецца з им. Спрачаецца, але і шукае міру.
«Нечакана для сябе Зазыба адкрыў, што цяпер ён рады ў душы неспадзяванаму Чубараваму з’яўленню», бо з ім можна будзе «свядома вызначыць багата якія варункі». Пасля здарэння з ваенурачом Чубар ужо надломлены, але лічыць, што перажытае не адабрала ў яго права судзіць строга іншых. Падкрэслівае, што не памыліўся ў ацэнцы падзей, а вось Зазыба, лічыць ён, немаведама што нарабіў у Верамейках. Зазыбу, які «пячэцца» пра мужыкоў, ён назваў «народнікам» – словам, якое перайшло ў яго лексікон з яшчэ не забытай палітвучобы. Чубар не можа дапусціць, каб Зазыба, ардэнаносец, камуніст, паехаў аднаўляць для немцаў масты, якія пры адступленні спаліла Чырвоная Армія. Ён не можа зразумець характар падпольнай дзейнасці, калі часамі даводзіцца ісці ў самую пастку да ворага, прыкідвацца яго прыяцелем і нават працаваць на яго.
Зазыба стараўся спакойна давесці, як важна, каб усё «было ўзважана і ўлічана».
Яшчэ шмат чаго пабачыць Чубар, вандруючы па Забяседдзі, усё часцей і часцей пачынае выплываць з туману «кашчавая постаць» ваенурача. Трагедыя, што адбылася, не прайшла дарма для Чубара. Няма ўжо былой звышактыўнасці, ён слухмяна падпарадкоўваецца ці то Шпакевічу, ці іншаму камандзіру. Сапраўды, яму цяпер здавалася, што замест яго «дзейнічае нейкі механізм, які ўнутры яго». Гэты механізм падштурхнуў яшчэ Чубара на непатрэбнае спальванне збажыны, падзеленай паміж калгаснікамі.
Калі Зазыба даведаўся пра гэты падпал, «ён не асудзіў яго»… «толькі скалануўся ў душы, быццам у нейкім утрапёным неўразуменні, быццам усё яшчэ да канца не верачы, што такое наогул можна рабіць на самай справе».
Зазыба скалануўся душой не толькі як селянін, для якога такі здзек з набытага цяжкай працай невыносны, а і з таго, што Чубар нічога не зразумеў з размовы з ім. Праўда, Зазыба помніў, што Чубар нашмат маладзейшы за яго, мог быць яго сынам, можа, таму «не асудзіў». А можа, таму, што Зазыба зразумеў, што ў максімалісцкай пазіцыі Чубара ёсць свая праўда. Ды не толькі таму. Можа, максімалізм Чубара ўласцівы ў нейкай меры і самому Зазыбу? Як у яго магла ўзнікнуць думка аб тым, што лепш бы Масей не з’яўляўся дадому, калі ён не законна вызвалены, а адпушчаны канваірам?
Пасля падпалу збажыны спаў Чубар «усё-такі дрэнна». Сніліся пачвары – палявыя мышы з чалавечымі галовамі, якія з-пад палаючых коп разбягаліся па ржэўніку.
Часовае вяртанне Чубара ў Мамонаўку пасля ўсяго таго жахлівага, што перажыў, прымусіла яго па-іншаму зірнуць на наваколле. Да яго як бы вяртаюцца звыклыя чалавечыя пачуцці і адчуванні. Ён адчувае востры пах жывіцы, «хоць падсочка на соснах засохла». Праз успрыняцце самога Чубара аўтар дае невымернага хараства карціну восені: «На пачатку восені, дарэчы, як і ў самую восень, з прыродай наогул адбываецца нібыта прасвятленне. Тады і вада ў рэках робіцца гусцейшай, і пахі навокал чуюцца больш выразна, нават паветра і тое, здаецца, праглядваецца наскрозь зусім не замглёнае. Зразумела, што смольны пах перш за ўсё і адчуў цяпер Чубар, бо той панаваў тут, бадай, адзін. Верас у разлік не ішоў».
Чубар захапляецца адзінокай магутнай елкай. «Убачыўшы ацалелае дрэва, Чубар нечакана аж тварам прасвятлеў, нібы сустрэў даўняга знаёмага». Ён прыходзіць да балючай высновы: «Дрэвы – тыя ж людзі, дарма што няздольныя думаць, хадзіць ды шкадаваць, усведамляючы сваё часовае знаходжанне на гэтым свеце, А лёс у іх, бадай, аднолькавы з чалавекам. Пастаяць, пашумяць, і годзе!.. На дрэва знойдзецца чалавек з сякерай, а на чалавека свая трасца, а то, глядзіш, і сам чалавек пойдзе на чалавека, як і ў гэтую вось вайну!..»
Дзіўныя, нечаканыя развагі ў вуснах чалавека, унутры якога механізм. Ён хоча падараваць ласяня хлопчыку Міхалку, і гэты хлопчык і ласяня самае дарагое, што ёсць цяпер у яго жыцці.
Неправамерна супрацьпастаўляць фігуры Зазыбы і Чубара. Іх трэба разглядаць як людзей аднаго часу, з вартасцямі і хібамі той пары. Вядома, яны розныя жыццёвым вопытам, характарам, тэмпераментам, інтэлектуальным узроўнем – спасціжэннем жыццёвай мудрасці. Гэтае спасціжэнне ў Зазыбы глыбейшае, і вопыт жыццёвы куды большы; безумоўна, Чубар больш павярхоўны і «экстрэмальны». I усё ж аўтар настойліва вядзе справу з’яднання зазыбаўскай абачлівасці і грунтоўнасці з чубараўскім імпэтам. З’яднання не на падставе аднолькавых адносін да кожнага з іх. Калі Чубар у канцы трэцяй кнігі ідзе ў Верамейкі, ён ужо шмат што зразумеў і не адчувае сябе чужым чалавекам у Забяседдзі.
«У гэтыя хвіліны ён усё роўна як знайшоў нарэшце самога сябе, які вельмі даўно недзе згубіўся паміж людзей». Яго чаруе Бесядзь, уздоўж якой, як каля чужой, ён так шмат блукаў, а цяпер адчуў каля Верамеек «пах роднага дома». I ён добра ведаў, што першы чалавек, яні дапаможа яму выканаць заданне камандзіра, будзе Дзяніс Зазыба.
У трэцяй кнізе – «Свае і чужынцы» – аўтар робіць больш рашучыя высновы пра дзейнасць Чубара і Зазыбы. «Аказваецца, – піша I. Чыгрынаў, – ні максімаліст Чубар, які гатовы быў хоць зараз ламаць ды крышыць усё навокал, абы хоць чым нашкодзіць ворагу, няхай гэта спалучана будзе з вялікімі, нераўназначнымі ахвярамі, але і з самазгубай, ні разважлівы, таму, можа, залішне абачлівы Зазыба, які хацеў увесці ў арганізацыю супраціўлення больш разумны пачатак, не мелі рацыі. У выніку адбывалася марная трата часу. Прынамсі, абодва яны не ў стане былі зрабіць першыя крокі ў належным напрамку, і абодва яны адзін перад адным жаданае выдавалі за сапраўднае».

4
У асобе апавядальніка ў трылогіі I. Чыгрынава вельмі ўдала, не парушаючы стылю і характару твора, спалучыліся рысы адукаванага сучаснага інтэлігента, схільнага да вялікіх абагульненняў, як ідэйных, так і філасофскіх, з рысамі разумнага, назіральнага чалавека з вёскі; дзе-нідзе ён паўстае як гісторык і географ усходняй часткі Беларусі. Асабліва рызыкоўна было паўстаць перад чытачом ледзь не ўдзельнікам ваенных падзей, ды яшчэ калі ўлічыць, што ў часе вайны аўтару было 6–10 гадоў.
Боязь аказалася дарэмнай. Вельмі арганічная пастава ў апавядальніка, і не выклікае яна ніякіх сумненняў, калі ён сведка падзей або іх гісторык. Ну, вядома, тут трэба сказаць, што аўтар не піша ўспамінаў пра вайну, не стварае гісторыі яе. Ён стварае мастацкі твор, але стылістыка яго мае шмат адценняў, застаючыся ў аснове сваёй эпічна-псіхалагічнай. Раман уключае і дакументальныя старонкі, і гістарычныя экскурсы, і сацыяльныя і філасофскія развагі.
Ужо ў пачатку твора яскрава выяўляецца шматаблічнасць апавядальніка, «Астаткі 55-й дывізіі, якая ўваходзіла тады ў 13-ю армію, што абаранялася на Сажы паміж Прапойскам і Крычавам, без баёў пераправіліся цераз Бесядзь… I адступілі на Стругаўскую Буду. У тым баку падрыхтаваны быў новы абараняльны рубеж», – так напісана на першай старонцы «Плачу перапёлкі». Гэты інфармацыйна-гістарычны пачатак дасведчанага ваеннага чалавека раптам непрыкметна і вельмі натуральна мяняецца, мяняецца нават рытм, і перад намі развагі вясковых кабет, хоць, як і раней, гэта аўтарская мова:
«Спярша было пачалі вазіць акопнікаў да Латокі… – піша I. Чыгрынаў, –але прыехалі аднекуль вайскоўцы і загадалі спыніць работы. Тады акопнікаў… перавезлі за Стругаўскую Буду… Бабы хваліліся, што калі на Сажы нашы і не затрымаюць немца, то ўжо далёка за Іпуць… ён няйначай не пройдзе: там столькі наварочана аднае зямлі ды бярвення ў пясок пакладзена, што нават чорт сабе нагу пакалечыць».
Не лішне будзе адзначыць, і гэта вельмі характэрна для стылёвай манеры Чыгрынава, наяўнасць ледзь улоўнай іроніі. I тут яна ёсць, у развагах аб непрыступнасці гэтага абарончага рубяжа. Але апавядальнік, як я ўжо сказаў, дасведчаны не толькі ў ваенных падзеях, няблага ён гаворыць і мовай вясковых жанчын. Ён яшчэ выглядае як бы гісторыкам свайго краю. Пра бабінавіцкую царкву і гісторыю яе стварэння, пра будаўніцтва чыгункі з Унечы да Оршы, пра росквіт, а потым заняпад сплаву лесу на Бесядзі, пра масты і пераправы на ёй, пра міграцыю ласёў, пра курганне і валатоўкі расказана ў творы падрабязна, з дасведчанасцю ў архітэктуры, эканоміцы, лясной справе і геалогіі.
А вось апавядальнік зноў «ваенны гісторык». «З Крутагор’я немцы рухаліся па двух напрамках – уздоўж чыгункі на Унечу і па вялікай дарозе, што вяла праз мястэчка Бабінавічы да Паповай Гары і далей, абмінаючы… амаль усё лясное Забяседдзе. 24-ты матарызаваны корпус быў павернут гітлераўскім камандаваннем з цэнтральнага напрамку і сумесна з 2-й танкавай групай кінуты на разгром адыходзячых армій толькі што створанага Бранскага фронту…»
I разам з тым у апавядальніка такія класічна сялянскія інтанацыі. Гаворка ва ўрыўку, які я ніжэй прывяду, пойдзе пра здарэнне, якое прычынілася да вялікай бяды ў Верамейках: знік нямецкі салдат.
«Льга было меркаваць, вядома, па-ўсякаму: і што ён, будучы запасным, недзе адарваўся, адлучыўся ў шкоду, і што… Хоць з другога боку падобныя здагадкі не маглі мець падставы ўжо нават з тае прычыны, што конь усё-такі быў кавалерыйскі, значыць, прывучаны да пэўнага парадку. Ды і губляцца доўга ў такіх развагах не варта было, бо далей здарылася якраз тое, што само ўжо наводзіла на пэўную яснасць. Няйначай, штосьці здарылася з салдатам».
Я сказаў, што тут класічна сялянскія інтанацыі? Не зусім дакладна. Дзе мы іх чулі раней? У Кузьмы Чорнага ў «Трэцім пакаленні»: «Адным словам, шмат гаварылі і пераказвалі. Чалавек жа, аднак, той, што нібыта спаткаў там быў чалавека, падобнага да Стафана Седаса, ніадкуль не з’яўляўся і, значыцца, пацвердзіць нічога не мог. А хто ён такі і адкуль, выразна ніхто не гаварыў… так што гэты момант мог быць проста выдумкай. Так яно, пэўна, і магло быць. У кожным разе, верагоднасці тут не знайшлі ніякай».
Кузьма Чорны, а да яго Янка Купала ў «Раскіданым гняздзе» пры мастацкім увасабленні народнага характару развагу чалавека з самім сабой умелі даць амаль як дыялог.
I сапраўды, згаданую вытрымку з рамана І. Чыгрынава можна падаць і ў дыялагічнай форме, дзе пісьменнік дапускае меркаванне, што нямецкі кавалерыйскі конь без седака адарваўся і ўбіўся ў шкоду. I сам сабе як бы пярэчыць: конь кавалерыйскі, значыць, прывучаны да пэўнага парадку і не мог адбіцца. I тады аўтар робіць трэцюю, ужо вырашальную выснову: значыць, штосьці здарылася з седаком.
Тое самае і ў вытрымцы з «Трэцяга пакалення» Кузьмы Чорнага. Нехта гаварыў, што знойдзены труп чалавека, падобнага на былога кулака Седаса. Але таго чалавека, хто гэта гаварыў, няма, хто ён і адкуль, ніхто не сказаў. Дык гэта проста выдумка. Значыць, гэта мог быць і не Седас.
Я прывёў гэтыя дзве вытрымкі не для таго, каб сцвердзіць, што Чыгрынаў механічна наследуе чорнаўскую манеру апавядання. I. Чыгрынаў самастойны мастак, але ёсць агульнае ў яго з такім майстрам, як Чорны, у стылі апавядальнай манеры. Часцей за ўсё яна мае дыялектычны характар: сцверджанне – адмаўленне – на новай падставе выснова. Імкненне дайсці да самай сутнасці з’явы ці падзеі нават у адным сказе, напрыклад, характэрнае для аўтара ў такім выразе: «Нарэшце ўсё аціхла, дакладней, спярша сапраўды аціхла, а затым і зусім зрабілася ціха».
Зрэшты, гаворачы пра вытокі апавядальнай манеры самога Кузьмы Чорнага, нельга не прыйсці да такой высновы: яе трэба шукаць у творчасці Дастаеўскага. Як выдатна Дастаеўскі сваёй апавядальнай манерай увесь час настройваў чытача на даверлівасць, імкнучыся ледзь не завязаць з ім дыялог! Пісьменнік нярэдка імітаваў нават, што ўся гісторыя героя яшчэ быццам дасканала невядомая самому аўтару, і заклікаў чытачоў быць не толькі сведкамі, а ўдзельнікамі яе даследавання разам з пісьменнікам.
Таму характэрныя ў яго такія выразы: «Впрочем, я не спорю, что был он и тогда уж очень странен… Кстати, я уже упоминал про него… Какое это было дело, читатель вполне узнает в свое время в подробности. Тем не менее даже тогда, когда я уже знал про это особенное обстоятельство, мне Иван Федорович все казался загадочным, а приезд его к нам все-таки необъяснимым».
Можна думаць, што такой стылістыкай Дастаеўскі імітаваў стыль прыгодніцкіх раманаў, маючы на ўвазе, што ў яго творы – прыгоды, праўда, прыгоды, якія дапамагаюць дайсці да вытокаў існага, раскрыць філасофію чалавечай душы. Усё гэта вынікае з дыялагічнасці творчасці Дастаеўскага.
У Дастаеўскага «кожнае перажыванне, кожная думка героя ўнутрана дыялагічныя, палемічна афарбаваныя… суправаджаюцца вечнай аглядкай на другога чалавека». Праблема дыялога – гэта філасофская праблема. З філасофскага пункту гледжання яе аналізаваў выдатны літаратуразнаўца М.М. Бахцін, раскрываючы поліфанічнасць твораў Дастаеўскага. «Тут патрэбна адкрыццё асобы… – пісаў М. М. Бахцін. – Пытанне задаецца тут тым. Хто пазнае, не сабе самому і не трэцяму… а самому таму, каго пазнаюць. Крытэрый тут не дакладнасць пазнання, а глыбіня пранікнення. Вызнанне тут накіравана на індывідуальнае. Гэта галіна адкрыццяў, пазнавання, паведамленняў. Тут істотная нясціпласць і знявага…
Складанасць двухбаковага акта пазнання-пранікнення. Актыўнасць таго, хто пазнае, і актыўнасць таго, хто адкрываецца (дыялагічнасць). Уменне пазнаць і ўменне выказаць сябе… Складаная дыялектыка знешняга і ўнутранага» (М.М. Бахцін). Такая складаная дыялектыка ўласцівая творам Кузьмы Чорнага. I ў раманах I. Чыгрынава ёсць імкненне да поліфанічнасці, калі ўвесь твор гучыць як дыялог, як узаемадзеянне некалькіх свядомасцей, бо «дыялагічныя адносіны – з’ява куды больш шырокая, чым адносіны паміж рэплікамі кампазіцыйна выяўленага дыялога, гэта – амаль універсальная з’ява, якая пранізвае ўсю чалавечую мову і ўсе адносіны і праявы чалавечага жыцця, наогул усё, што мае сэнс і значэнне…» (М.М. Бахцій).
Сапраўды, возьмем двух галоўных герояў гэтых твораў – Зазыбу і Чубара. Яны ўнутрана палемічныя, часам нават выглядаюць непрымірымымі антыподамі. I хоць, зрэшты, аўтар прысвойвае сабе права выказаць сваю думку наконт іх, яна гучыць не як ў маналагічным творы – прысудам апошняй інстанцыі, а, можна сказаць, яшчэ адным меркаваннем. Абодвух герояў, і Зазыбу, і Чубара, выпрабоўвае само жыццё. Для Зазыбы ўсё – выпрабаванне. Не эвакуіраваўся, як належала яму – ардэнацосцу і камуністу, не маючы ніякіх дырэктыў, узяў адказнасць перад аднасяльчанамі і нават немцамі за былы калгас на сябе, не пабаяўся распусціць яго, аддаўшы маёмасць калгаснікам на захаванне «да прыходу Чырвонай Арміі». Калі з’явіўся сын Масей, адпушчаны канвойным, дык яшчэ больш ускладнілася становішча Зазыбы. Сын – не апраўданы, а адпушчаны! З кім ён пойдзе: з ім ці з ворагамі? А калі з’явіўся хітры Астрашаб, некалі сябар і аднадумца сына?! Быў момант, калі Зазыба нават падумаў, што лепш бы сын заставаўся за кратамі… Жонка, адчуўшы настрой Зазыбы, гатова была праклясці мужа.
А дагматык Чубар заве яго не інакш як народнік і сарамаціць за тое, што ён, ардэнаносец і камуніст, паедзе з сялянамі аднаўляць для немцаў мост.
А адказнасць не толькі за жыццё сваёй сям’і, а і за жыццё гэтай дзяўчынкі Марылі, якую райкам даручыў Зазыбу ўладкаваць у мястэчку?!
А як выпрабоўвае жыццё антыпода Зазыбы – Чубара, таго дагматыка Чубара, якому, здаецца, усё ясна з самага пачатку: і што трэба рабіць, і як трэба сябе паводзіць. Ён спрабаваў нават вучыць Зазыбу… Але… раней чым стаць чалавекам, Чубару прыйшлося прайсці пакутны шлях. Хадзіў па Забяседдзі, як сляпы, і не мог знайсці дарогі… ні ў партызаны, ні ў войска… Хацеў дапамагчы байцам Шпакевічу і Халадзіліну ўзарваць мост, але нічога з гэтага не выйшла; ні разумення, ні спагады людзей у часе сваіх блуканняў Чубар не знаходзіў; каб не накарміла яго тая добрая жанчына, так і хадзіў бы галодны; Чубар мусіў адольваць «механізм», які сядзеў унутры яго, каб стаць чалавекам і знайсці сваё месца ў жыцці. Гэты механізм штурхаў яго на ўжо не патрэбнае спальванне збожжа, а то і на яшчэ страшнейшае – забойства ваенурача. Спустошаны, ён пакорна падпарадкоўваўся іншым камандзірам. I толькі пасля трагедыі ў Машавой, пасля пахавання забітага чырвонаармейца, пасля таго, як пах жывіцы вывеў яго ў сасновы бор, нешта новае з’явілася ў яго душы – ласянё, якое ён выратаваў, усцешыла яго.
Мы ўжо гаварылі аб тым, што твор Чыгрынава пабудаваны ў рэчышчы адной канцэпцыі, эпізоды ў асноўным групуюцца вакол двух асяродкаў: Зазыба (у гэтых эпізодах ён або сам удзельнічае, або яму ўдаецца даведацца пра іх з пэўных крыніц) і Чўбар (гэтаксама эпізоды, дзе ён сам удзельнічае або даведваецца пра ўсё ад сваіх паплечнікаў, спадарожнікаў). Зрэдку толькі маем нязначныя адступленні, калі дзеянне пераносіцца да вайскоўцаў ці ў атрады Карханава і Нарчука. Прычым ад першай кнігі – «Плач перапёлкі» – да апошняй – «Свае і чужынцы» – такая тэндэнцыя: ад сюжэтнай, незвычайнай падзеі (з яскравымі дзейнымі асобамі, вострай сутычкай характараў) да ўласна-аўтарскага апавядання з акцэнтам на глыбокім асвятленні псіхалогіі героя, а часамі публіцыстычным вытлумачэнні падзей.
Немалую ролю адыгрывае тут і імкненне аўтара да дакументалізму; ёсць, праўда, і стылістычная імітацыя дакументальнасці, але часам прыводзяцца і сапраўдныя дакументы.
Вытлумачэнне характару твораў I. Чыгрынава немажлівае без разумення таго, што аўтар імкнецца да эпапеі і што твор гэты з поўным правам можна было б назваць раманам палітычным.
І. Чыгрынаў даследуе, як ідэя народнай вайны паступова авалодвае свядомасцю людзей, як у цяжкасцях і пакутах нараджаюцца найбольш мэтазгодныя формы народнага супраціўлення і барацьбы.
Два партызанскія атрады – Нарчука і Карханава – з памылкамі і няўдачамі шукаюць спосабу нанесці па фашыстах найбольш адчувальныя ўдары.
Народная вайна! Для выяўлення яе магчымасцей паслаў І. Чыгрынаў яшчэ ў пачатку першай кнігі ў падарожжа па Забяседдзі Чубара, які вандруе спачатку самастойна, а потым і з атрадам Карханава. Гэтае вандраванне патрэбна, каб карціна вайны паўстала больш аб’ёмна, каб раскрыць перад намі людзей з рознымі характарамі. Акрамя гэтага, цэнтрабежныя сілы «пагналі» аўтара аж у перыяд калектывізацыі і нават грамадзянскай вайны, каб лепш вытлумачыць вытокі тых з’яў, якія выявіліся ў вайну.
Ва ўспамінах герояў, адступленнях прыводзіцца вялікая колькасць гісторый мінулых і цяперашніх часоў. Хоць гэта і запавольвае плынь апавядання, але, як ужо я казаў, пашырае ўяўленне чытача аб падзеях у прасторы і часе, дае жывы і аб’ёмны вобраз рэчаіснасці.
У трэцяй кнізе – «Свае і чужынцы» – галоўная ўвага пісьменніка – да стратэгіі партызанскай вайны захадаў ворага не даць ёй шырока разгарнуцца.
Усё меней у трэцяй кнізе сюжэтна завершаных, з разгорнутымі вобразамі карцін, больш апавядальнасці, больш расказу, чым паказу. Уласна кажучы, у творы «Свае і чужынцы» толькі дзве вялікія сюжэтныя гісторыі: трагедыя ў Машавой і гібель разведчыцы Марылі. Аўтар і тут не змяншае складанасць і суровасць умоў, у якіх апынуліся толькі што створаныя партызанскія атрады: халодная зіма, адсутнасць баз, патрэбнай колькасці зброі і харчу. Нельга забыць выпадак, пгго здарыўся ў самым пачатку стварэння атрада Мітрафана Нарчука з камісарам Сцяпанам Баранавым, які пайшоў да свайго роднага брата Архіпа, каб разжыцца харчу.
«Той адно расчыніў дзверы перад ім ды груба сказаў праз парог:
– Хочаш наклікаць бяду на мяне і маю сям’ю? Ідзі прэч… Хацеў жыць вялікім начальнікам, дык цяпера…
– Мне харчу патрэбна.
– Няхай лепш пададуць у другім месцы. Кажу, ідзі прэч!»
«Можна ўявіць, што адчуў пасля гэтага камісар…
Ён выцер слёзы на братавым двары, павярнуў назад.
У канцавой хаце з акна на вуліцу выглянула старая жанчына.
– Ты што ета, Паўлавіч, ходзіш сабе, бытта непрыкаяны, і не баішся? – спытала яна.
– Есці хачу, – сказаў ён, як бывала ў дзяцінстве, калі не адкідваліся і не браліся ў разлік больш сур’ёзныя акалічнасці.
– А што ў брата? Нікога няма?
– Так, – няпраўду сказаў ён.
– Ну, тады заходзь да мяне. Я пакармлю».
Трэба сказаць, што братава асцярожнасць не ўратавала яго ад смерці, ён быў забіты фашыстамі.
Трэцяя кніга рамана канчаецца снежнем 1941 года. Гэта быў самы драматычны перыяд у гісторыі нядаўна створаных партызанскіх атрадаў – неўладкаванасць, адсутнасць надзейнай сувязі з людзьмі па-за атрадам, слабая канспірацыя. Мітрафану Нарчуку давялося набываць вопыт партызанскай вайны на практыцы. Былі ў яго горкія хвіліны, калі ён сам моцна захварэў, а частка людзей на чале з былым пракурорам Шашкіным пакінула яго і пайшла на ўсход, каб перайсці лінію фронту. А няшчасце ў Машавой, да якога прычыніліся партызаны з атрада Карханава?! Там безразважны ўчынак нейкага Патолі, які забіў тапаром жонку бургамістра Зімарова, прывёў да таго, што спачатку былі схоплены два падпольшчыкі, Яфрэменка і Рыгайла, а потым выданы і арыштаваны сакратар райкама партыі Касьян Манько і другія члены падпольнага райкама. Гэты ўдар пазбавіў партызан надзейнай арганізацыі, якая мела сваёй задачай садзейнічаць з’яднанню партызанскіх сіл.
Немалое гора для Нарчука і некаторых яго паплечнікаў і тое, што іх сем’і, якія адправіліся ў эвакуацыю, не здолелі ўцячы ад нямецкага наступу і вярнуліся назад. Цяпер фашысты вырашылі трымаць сем’і як заложнікаў, каб не даць мажлівасці дзейнічаць партызанам.
Горкія думкі прыходзілі ў талаву Нарчука: «У кожным разе, пакуль што партызаны бачылі вакол сябе адны страты. Страты і страты. Іншы раз нават здавалася, што іх не ў стане змясціць тым справам, тым поспехам, якія былі ўжо на рахунку атрада».
Хоць партызаны і правялі паспяховую аперацыю па знішчэнні нямецкага аўтапарка ў былой канторы лесасплаву, але шмат заставалася неспрыяльнага і балючага. Па слядах ішлі карнікі…
Засталася з Нарчуком невялікая група партызан – бясстрашны Даніла Афончанка, Павел Чарнагузаў, камісар Сцяпан Баранаў са сваёй групай. А ўсё ж сем’і ў небяспецы, павешана разведчыца Марыля, заставацца далей побач з мястэчкам у часовых, халодных буданах нельга… Ды і сніцца Нарчуку дурное –  «ён еў самога сябе… Быццам раз’юшаны звер, ірваў зубамі на сабе мяса і давіўся ім». Агіднае адчуванне доўга не пакідала яго… А тут яшчэ адзін з самых верных – Даніла Афончанка – зноў пачынае пра тое, пра што некалі гаварыў і што здзейсніў пракурор Шашкін – ісці праз лінію фронту.
Мітрафан Нарчук на гэты раз трымаецца цвёрда: «Больш я такой заразы не дапушчу ў атрадзе, як тады».
І яшчэ ясней: «Сама наша прысутнасць тут… ужо з’яўляецца адным з актыўных відаў барацьбы з акупантамі».
Канцэпцыя пісьменніка – гаварыць пра тое, у чым самі ўдзельнічалі, – сведкамі чаго з’яўляліся альбо пра што пэўна ведалі Зазыба і Чубар, – прывяла да надзвычай жорсткай кампазіцыі, ад якой аўтар не дазваляе сабе адступіцца.
Па-рознаму можна было б вырашыць такую трагічную сцэну, як смерць разведчыцы Марылі. Паколькі ніхто з дзейных асоб рамана не прысутнічаў пры яе гібелі, а партызанскі атрад Нарчука знаходзіўся ў лесе каля самых Бабінавіч, партызаны ўбачылі яе павешанай у мястэчку на плошчы праз артылерыйскую бусоль, якую знайшлі недзе пакінутай на полі бою. I тут гэта заканамерна, і трагізм сцэны не змяншаецца…
Самаахвярна ідуць уначы ў мястэчка камандзір атрада Нарчук, Зазыба і  Пракоп Абабурка, каб зняць з пятлі гераічную дзяўчыну, з пашанай пахаваць у лесе.
Але калі мець на ўвазе дзейнасць бясстрашнай партызанкі Марылі, дык жорсткая канцэпцыя аўтара прывяла да пэўных страт…
Мала, вельмі мала ўведае чытач, як удалося Марылі заслужыць давер у фашыстаў, дабрацца да іх сакрэтных дакументаў, а галоўнае: што яна думала, што адчувала адна ў асяроддзі ворагаў? Мы помнім толькі хвалюючую сцэну, калі пры выездзе з дома Зазыбы яна, развітваючыся, прыпала да грудзей чужой ёй жанчыны, Марфы Зазыбы; мы бачым, як ідзе яна пад руку з нямецкім афіцэрам насустрач Зазыбу па мястэчку; мы даведваемся, як выпадкова і недарэчна яна не ўсцерагла ад чужых вачэй радыёпрыёмнік, – усё з расказу, і нідзе няма паказу. Такія законы ў гэтай жорсткай канструкцыі. Гэтая жорсткая канцэпцыя прычынілася і да паказу другой падзеі: трагедыі ў Машавой, калі быў арыштаваны фашыстамі падпольны райкам партыі на чале з сакратаром Касьянам Манько. Аб гэтым партызаны і мы, чытачы, даведаліся з нямецкай лістоўкі, а вось аб уратаванні Манько сказана ў адным радку: «Нейкім чынам пашанцавала выратавацца ў Крутагор’і з былой гарадской гасцініцы, а цяпер палявой жандармерыі».
Скупыя, вельмі скупыя радкі. А з другога боку, з кожнай наступнай кнігай аўтар робіцца ўсё больш падрабязным у абмалёўцы якой-небудзь з’явы прыроды, расліны, знешняга выгляду чалавека; назваўшы населены пункт, I. Чыгрынаў можа раптам спыніць плынь твора, яго сюжэт, каб расказаць пра падзеі або проста смешныя гісторыі, якія адбываліся тут нядаўна, а то і вельмі даўно. Празмернасці спарадзілі вялікае адступленне пра былога камісара, цяпер лесніка Алейнікава, пра бандыта Кутузава, які выдаваў сябе за рэвалюцыянера, пра бабінавіцкіх эсэраў і іх бабінавіцкую «рэспубліку». Гэта ўсё, можа, і цікава, але нязмерна запавольваюць дзеянне і гісторыя з «каровіным доктарам», і з «гогалевай нівай», і да таго падобнае.
Было б вялікай няпраўдай сцвердзіць, што ўсе староннія ў дачыненні сюжэта гісторыі, якія расказвае пісьменнік, з’яўляюцца ў яго заўсёды адвольна, без усялякай сувязі з ідэйна-мастацкай задачай, якую ён паставіў сабе.
Вось, напрыклад, Зазыба ідзе на спатканне з сакратаром райкама і дзеля маскіроўкі ўзяў з сабой кошык, быццам грыбы збіраць. I тут аўтар з такім зрокава выразным паэтычным запалам дае на дзве старонкі оду грыбам-рыжыкам, якіх поўна ў лесе. Зазыба ўспамінае, якім майстрам саліць іх быў яго цесць – Сяголетка. I як дарэчы гэта ўсё, як выяўляе псіхалагічны стан самога Зазыбы, зачараванага лесам, і напружанасць моманту – нядаўна былі арыштаваны два члены падпольнага райкама. А грыбы тут – і тармажэнне, і разрадка напружанасці. I мы даруем аўтару і Зазыбу ўсё, нават тое, што Зазыба, ідучы каля двара стрыечнай сястры, прыгадаў, што некалі яе мужа Івана Пармена забіла маланка. Да сюжэта як бы не мае адносін, а да псіхалагічнага стану Зазыбы мае.
Шырыня задумы не давала мажлівасці аўтару спыніцца на адным ваенным сюжэце. Так узніклі празмернасці, празмернасці зразумелыя і празмернасці неапраўданыя. Неапраўданыя празмернасці выклікаюць пэўную сюжэтную «эрозію». Твор усё больш і больш робіцца «безразмерным», ператвараецца ў адлюстраванне плыні жыцця ваеннай пары.
Плынь жыцця! Літаратура стварыла ў гэтым рэчышчы не адзін твор. Сваё месца зоймуць сярод іх і раманы I. Чыгрынава.
Выкажу парадаксальнае сцверджанне: кожны з трох раманаў I. Чыгрынава паасобку і нават усе разам можна з пэўным правам разглядаць як залішне разгорнутую экспазіцыю да нейкага неабдымна-вялікага твора. Сапраўды, з асноўнымі героямі твора, Зазыбам, Чубарам, Нарчуком, Карханавым, Масеем, Марухіным, нягледзячы на драматычныя падзеі, якія ім давялося перажыць, яшчэ нічога вырашальнага, таго вырашальнага, што прыносіць вайна, не адбылося. Гэта стасуецца і да варожага лагера. Не раскрыў яшчэ сваёй сутнасці фашыст Гуфельд, яшчэ не запэцкалі свае рукі ў крыві яго слугі – Брава-Жыватоўскі і яго кампанія.
Але што нам не дае права лічыць гэтыя тры раманы вялізнай экспазіцыяй да яшчэ больш вялікага твора?
Справа ў тым, што кожная кніга рамана друкавалася асобна, і мы яе чыталі як самастойны твор са сваёй экспазіцыяй і кульмінацыяй. Нідзе, праўда, пры выпуску кніг не было сказана, што «працяг будзе». I мы, чытачы, з поўным правам заканчэнне кожнага твора маглі ўспрымаць як яго завяршэнне.
Першая кніга – «Плач перапёлкі» – наогул напісана на адным дыханні і прагучала як чароўная трывожная песня зямлі перад вялікай бядой. Абраўшы для свайго сюжэта апошнія імгненні перад паланеннем краю, аўтар змог раскрыць высакародную душу народа, якому ненавісная чужацкая навала, і з ёй ён будзе змагацца з яшчэ большай адвагай, чым змагаліся некалі продкі…
Увесь твор пранізаны пачуццём трывогі перад гэтай бітвай.
У кнізе «Плач перапёлкі» канец твора арганічна звязаны з забойствам паліцаем Рахімам лася і з уступленнем перадавога раз’езда нямецкай вайсковай часці ў Верамейкі. Трывогі верамейкаўцаў скончыліся, настае час пакуты і помсты.
Аднак I. Чыгрынаў дадае ў першай кнізе яшчэ адзін, апошні радок: «Канчаўся ўсяго толькі другі месяц вайны…» I здагадлівыя зразумелі – працяг будзе, бо аўтару для выяўлення ідэйна-філасофскай думкі патрэбен не лакальны ваенны сюжэт, а шырокае поле вайны. Тое, што выплакана перапёлчынымі слязьмі, – гэта толькі паэтычная прэлюдыя да народнай трагедыі.
Больш рашуча, здаецца, ставіць аўтар кропку ў канцы друтога рамана – «Апраўданне крыві» – Чубар засланіў ласяня ад старога, ужо нямоглага воўка і тым выратаваў ласяня. Тут і філасофскае завяршэнне праблемы. I ўсё ж мажлівасць працягу як бы не адмаўляецца. I хоць у трэцяй кнізе – «Свае і чужынцы» – у канцы Чубар зноў чуе выццё ўсё таго ж старога воўка, але, відаць, не, апошняя кропка не пастаўлена, бо Чубар, каб выканаць заданне камандзіра атрада, мусіць будзе звярнуцца да Дзяніса Зазыбы. Зноў абяцанне працягу.
Можна і так меркаваць. Хаця ў канцы аўтар дае падагульняльны агляд развіцця партызанскага руху начальнікам палявой паліцыі пры галоўным камандаванні сухапутных сіл вермахта. Значыць, кропка як бы пастаўлена? А можа, і не. У зносцы аўтар гаворыць, што агляд зроблены «тэндэнцыйна, без ведання, дакладней, без уліку багата якіх акалічнасцей»… Значыць, у пісьменніка іншыя, больш аб’ектыўныя звесткі? Няўжо ён ад нас іх утоіць? Значыць, працяг усё ж будзе?!
Нельга сказаць упэўнена, якімі шляхамі пойдзе I. Чыгрынаў. Хоць нельга змяншаць і цяжкасці пры завяршэнні так шырока экспазіраванага складанага твора.
Зробленае дае падставы спадзявацца на лепшае. Твор калі не знайшоў, дык знойдзе годнае завяршэнне.

Валентин Оскоцкий

ОБРЕТЕНИЕ ЖАНРА

О прозе Ивана Чигринова

История литературы знает немало произведений, на создание которых писатель как бы обречен изначально. «Плач перепелки» (1972), «Оправдание крови» (1977), «Свои и чужие» (1983) Ивана Чигринова из их числа. Как бы ни заверял сегодня автор читателей и критиков, а больше всего, наверное, самого себя, что ни цикла, ни серии романов о Великой Отечественной войне заранее не замышлял, что и по сей день не ведает, «чем все это кончится», к своей партизанской трилогии – пока что трилогии – он был, можно сказать, приговорен. И не из задуманной поначалу, а после отложенной «зимней повести о военном времени» проросла она, а из предшествовавших романам или писавшихся одновременно с ними рассказов и повестей, которые сложили ранние и позднейшие новеллистические сборники на белорусском и русском языках: «Птицы летят на волю» (1965), «Самый счастливый человек» (1967), «Шел на войну человек» (1973), «В тихом тумане» (М., «Молодая гвардия», 1970), «За сто километров на обед…» (М., «Советский писатель», 1983). Многие тематические мотивы, иногда даже отдельные сюжетные ситуации трилогии предвосхищены этими сборниками.
«Они шли к станции, но не по дороге, а через сосновый лесок, который островком разделял местечко и станцию. Повсюду здесь были окопы, окопы. На брустверах, присыпанных хвоей, ржавели винтовочные гильзы. Их можно было сгребать – так густо лежали. И стволы деревьев кругом были посечены осколками» – таким израненным, разоренным встречает родной край солдата-победителя в рассказе «Дорога домой». И даже песня, далеко где-то затеянная девичьими голосами, не радует, а печалит: фронтовику ли не знать, что поют «дочери солдаток, дочери вдов».
Явственная печать поиска лежит на этом и некоторых других ранних рассказах Ивана Чигринова. Опробуя себя в разных интонациях, манерах, стилях, он искал и находил свое в отталкивании от чужого. Чужой оказалась вскоре намеренная настроенность на сельскую элегию, на лирическую ностальгию по деревенскому житью-бытью, как ни обидно бывало герою-горожанину за родную соломенную веску, что в укор городу, залитому электрическим светом, «лежала еще в потемках» («Чайки на волнах»). Действительная, неприкрашенная жизнь деревни противилась элегической ориентации повествования, ностальгический настрой, «мечтательный тон» не выдерживали соприкосновения с прожитым и пережитым в военное лихолетье, которое то и дело вторгается в мироощущение современного героя, каким бы молодым по годам он ни был. Иногда – всего лишь проходной, но многозначительной репликой, чутко уловленной в разговоре, беглой, но выразительной бытовой или психологической деталью, зорко увиденной в потоке послевоенного повседневья. Чаще за поворотом или исходом судьбы, которую предопределили война, партизанщина. Оттого так всепроникающа в новеллистической прозе Ивана Чигринова «память сердца», что ведет людей по большим и малым, дальним и близким дорогам мира.
Неизбывная эта память объемна и многомерна, действенна и деятельна. Спустя годы и годы настигает она человека заслуженной наградой за геройский подвиг: «…думали обыкновенная женщина, покалеченная, а теперь, как сама признается, героиня по всему. Партизанка. Лично взорвала немецкую комендатуру. Считали, что погибла. А она живая» («Народный комиссар»). Или подступает непрощающим вдовьим, молящим материнским плачем, который возвращает женщин к неотвязному видению сорок второго года, когда односельчанин «в чужой военной форме, с черепом на рукаве, налетел на деревню вместе с карательным отрядом. И стоял он рядом с немецким офицером на высоком крыльце бывшей колхозной конторы, и злорадно наблюдал, как солдаты сгоняли на деревенский плац боровских людей. Там, на плацу, возвышалась виселица… В этот же день сгорела вся Боровка. Рейда первый поднес чадящее смолистое корневище под соломенную стреху, потом немецкие солдаты подожгли еще несколько хат, и ветер понес живое пламя с одной стрехи на другую». Снова не один год минул с той роковой поры, но и теперь «никто… не покажет» могилу предателя, казненного партизанами, как ни просит об этом былых соседей его одинокая и старая, непритульная мать, проклятая на «горячих пепелищах» за злодеяние сына. «И тогда Рейдиха залилась тихими слезами, и слепая от слез протянула руки вперед, уже как бы моля о пощаде, а Ганна отвернулась от нее, чтобы не плакать с нею вместе, потому что плакали они каждая о своем» («В тихом тумане»).
От рассказа к рассказу все жарче разгорается пламя войны. Едва ли не первые сполохи его – густая автоматная пальба в приграничном лесу: «Немцы шли навстречу и строчили из автоматов. Они даже не целились, просто строчили перед собой и шли во весь рост». Взаправдашняя война являет свой не киношный лик, которого так (и не успевает распознать «Алексей Балаш, красноармеец второго батальона триста сорок четвертого полка», честно принявший первое – и последнее! – «боевое крещение» в наивной убежденности, что «воевать придется только пограничникам и за какой-нибудь день-два они разобьют немцев, а там подымится рабочий класс в самой Германии» («Первый день войны»). Иное дело Игнат из рассказа «Шел на войну человек», духовный побратим «усвятских шлемоносцев» Евгения Носова, степенный труженик, рачительный хозяин земли, он покидает деревню с достоинством ратника, твердо знающего, что «этой войны хватит на всех». Или командир роты, капитан Кожанов, вдоволь хлебнувший окруженческого лиха и горечи отступления: глухая лесная поляна для него как край ночной черной бездны, но участие и забота незнакомых людей, согревших последние часы воина, укрепляют в нем веру в победу. Вполне могло статься, что от этого рассказа «В стороне от дороги» протянулась нить к одной из глав романа «Плач перепелки», начатой эпизодом, который оседает в памяти неразгаданной драмой. За деревней в ельнике «нашли убитого человека» и погребли, не ведая, кто он и откуда. «А где-то ведь беспокоятся о нем, надеются, должно быть, что вернется… И что это война делает с людьми? Живет человек и знать не знает, где ему уготовано голову сложить», – судачат, толкуют люди, проникаясь тревожным предощущением общей беды, которая вряд ли обойдет кого из них, наверняка опалит всех и каждого.
Что в сравнении с этими тревогой, болью, бедой олитературенное солнце, как ни поэтичны его блики, искрящиеся на отточенных остриях кос: «Косцы несли на плечах косы. На косах было солнце… Косцы несли на луг это солнце…» («Солнце на косах»). Не до радужных переливов света и красок в предощущении гибели, перед лицом смерти, неотвратимо надвигающейся с багровым заревом пожаров над заживо сжигаемыми деревнями. Они «горели не в один день. И потому клубы желто-белого дыма, мало когда черневшего, долго висели над заснеженными полями и притаившимися лесами. И все время в воздухе стоял запах горелого человеческого мяса» («Плывун»).
Никаким солнечным красотам не оставлено места в рассказах, прорывающихся к суровой и жестокой правде войны. Форсированный лиризм расслабленного, все и вся поэтизирующего стиля отступает перед упругой энергией скупого, сдержанного повествования, чья поэтика опирается на напряженный драматизм эпического сюжета. Это и стало для Ивана Чигринова тем своим, что найдено и закреплено его новеллистической прозой. Зерна эпики, рассредоточенные по лучшим рассказам, шли в бурный рост, и «малая» форма стесняла художественную мысль, все полнее и глубже погружавшуюся в стихию народного бытия, в многотрудный и трагедийный опыт народной истории. «Память народная лежит огромной тяжестью на каждом из писателей, кто возвращается в прошлое, связанное с военной порой. И от этого никуда не денешься. Другое дело, как эту тяжесть переложить на язык искусства», – размышляет Иван Чигринов о годах оккупации, когда ему самому доводилось «видеть и как партизан вешали, и как пленных травили овчарками, и как мужиков сжигали в гумнах». Что с того, если очевидцу было всего семь-девять лет? «По сегодняшнему своему разумению и опыту, должен сказать – очень уж она цепкая, эта память детства. Я позабыл многое, что было в моей взрослой жизни, а из той, детской, жизни мало что забывается. Словно отпечаталось на фотопленке. Отпечаталось и не засвечивается ни временем, ни чем другим». Такая память войны, такое знание военного и партизанского прошлого настоятельно требовали не эмоциональных выплесков, но психологического анализа и социальных обобщений. И чем, если не ближайшим подступом к ним, был, например, рассказ «Сквозь годы», который и тематически и сюжетно воспринимается не иначе, как прелюдией к романам.
Случай, воспроизведенный в рассказе, восходит к прототипическим реалиям первых месяцев оккупации, когда «печать обреченности» на лицах растерянных, смятенных людей выступала такой же метой времени, как и настороженное недоверие друг к другу. Нелегко и непросто, преодолев его, заново узнать, кто есть кто и чего стоит, обрести взаимное понимание и то безотказное чувство локтя, из которого произрастет потом боевое побратимство. Перепроверка человека на надежность и прочность нередко давалась неоплатной ценой отчаянного самопожертвования. Об этом вспоминает герой-повествователь, запоздало казнясь невольной виной перед безымянным учителем, заслонившим его собою на кромке партизанского леса. «И мы все отступали и отступали на край ольшаника, не переставая стрелять. И рядом с нами был учитель. И тогда, в ту страшную и тяжелую для нас минуту, на меня неожиданно нахлынуло теплое, до боли щемящее чувство к этому человеку, который ничего не хотел для себя, который по дороге сюда, возможно, навстречу смерти, молча терпел и недоверие к себе, и наше оскорбительное великодушие».
Своего рода прелюдия и рассказ «Солдат бронеотряда». Не связанный ни с одним из романов, он тем не менее плотно стыкуется с ними. Кажется, впервые для себя писатель разрабатывает здесь повествовательный прием развернутого ретроспективного воспоминания, которое ведет в глубь советской истории, к ее начальным истокам – боевым эпизодам гражданской войны в Белоруссии. В партизанской трилогии Ивана Чигринова подобные ретроспекции станут неотъемлемым звеном духовной предыстории многих и разных, как главных, так и эпизодических персонажей, средством воссоздания их характеров, объяснения поступков и действий, социальных и психологических мотивировок выбора, который неминуемо возникает перед каждым из них. Именно с ретроспективными отступлениями в давнее прошлое свяжет писатель такой ведущий мотив повествования, как утверждение революционной родословной общенародного партизанского движения в героических традициях борьбы за Советскую власть в первые послеоктябрьские годы.
И, наконец, «Гадание на обручальных кольцах» – новеллистический шедевр, который полностью вошел в роман «Плач перепелки» как одна из кульминационных глав. Такое органичное включение рассказа в роман наглядно свидетельствует не просто о заложенных, но реализованных возможностях эпического повествования и на плацдармах «малой» прозы.
Новеллистичны по существу и некоторые другие главы романов. В «Плаче перепелки» – рассказ военврача, «ровным и глухим голосом» поведавшего Родиону Чубарю о первых днях войны под приграничными Барановичами и гибели жизнерадостных, по-студенчески беззаботных младших политруков только что состоявшегося выпуска сорок первого года: «…имея в наганах по одному барабанчику, они жаждали боя с врагом». Не безумство, а безрассудство храбрых, до наивности ослепленное незнание, непонимание происходящего ведет их «по дороге во весь рост» навстречу наступающей танковой колонне. «Самопожертвование и очевидная нелепость этого героического поступка – броситься на вражеские танки с одними наганами! – должно быть, и привели в смятение всех, кто способен был наблюдать теперь за ними, даже фашистов, которые перестали стрелять из пулеметов». Есть от чего поседеть, увидев собственными глазами, как «вместо младших политруков, так же как и вместо других бойцов и командиров, что не успели отбежать за придорожную канаву, остались лишь кровавые пятна»! И трудно, почти невозможно уберечь при этом душу от слома. «Тогда вот во мне и сломалось что-то… сломалась какая-то пружина, на которой держалось все во мне», – чистосердечно исповедуется поседевший военврач. Знать бы наверняка, что выстрел в него Чубаря, первый выстрел из доверенной ему винтовки, не был преждевременным самосудом. Но не дает писатель увериться в этом, не спешит облегчить сопереживание утешительным оправданием. Наоборот, не щадя своего главного героя, в любви к которому гласно признается в одном из интервью, комментирующих роман, повествует далее, как «в отчаянии, а может, больше со страху» Чубарь «спешил подальше отбежать от того места, где произошло убийство», и в горячке бегства перед его глазами порхают красные бабочки. Значит, не убежден, что свершил правое дело, покарал малодушного. Скорее самочинно списал на жертвенный счет войны еще одну трагедию, которой могло не быть. Такую смысловую многозначность разновариантных прочтений допускает новелла-вставка.
Но нужна ли, необходима ли она роману, если не соединена с его основным действием сколь-либо прочными сюжетными скрепами? Аналогичные поводы задаваться таким вопросом дают, скажем, учитель Мурач из романа «Оправдание крови», вспоминающий мытарства в плену и побег из плена или цепь происшествий, составивших в том же романе одиссею веремейковских женщин, которые совершают скорбное паломничество в лагерь под Яшницей, надеясь    отыскать среди узников-военнопленных сгинувших мужей. Что это – еще один штрих, эпизод, случай в пестрой мозаике войны? И, если так, складываются ли они в целостную эпическую картину, создают ли художественное единство характеров и обстоятельств?
Прислушаемся к суждениям писателя о жанровой природе современного романа о том, как он себе представляет и как понимает задачи романиста. Публицистическим, своего рода программным выражением его творческих позиций служат статья, симптоматично названная «Роман – это народ», и пространная беседа с корреспондентом газеты «Літаратура і мастацтва» под столь же красноречивым заголовком «Один на один». Обе они писались после «Плача перепелки» и «Оправдания крови», но в преддверии третьей книги «Свои и чужие», и потому в них много личного, сокровенного, идущего от собственного творческого поиска и его зримых результатов, которые выношены, обдуманы наедине с собой.
Называя эпический роман высшим признаком «зрелости не только литературы, того или иного народа», Иван Чигринов в нем повествовательную структуру, способную наиболее целостно и объемно, крупномасштабно и широкоохватно вместить многоразветвленный поток жизни во всей полноте ее социального и духовного опыта, нерасторжимом сплаве судьбы человеческой и народной. Таков, подчеркивает он, и великий завет предшественников, непререкаемый урок мастерства, вошедшего в традиции, на которые преемственно опирается современная проза. Среди их имен – Кузьма Чорный, чьи первые в белорусской литературе серьезные попытки романного осмысления Великой Отечественной войны, предпринятые в самый ее разгар, явились «не только мощным импульсом, но и определенным идейно-эстетическим, ориентиром на долгие годы для тех писателей, которые брались за этот жанр или берутся теперь». Но чаще и больше других – Иван Мележ. Его творчество «еще лишь начинает исследоваться», но уже оставляет «широкое пространство для раздумий над судьбами белорусского романа. А реальное содержание его произведений, как и социально-исторические истоки творчества писателя, открывают богатую перспективу для последовательного обоснования духовного, художественного развития нашего народа. Ибо Иван Мележ – это целый этап в искусстве слова. Наследие его неисчерпаемо, как океан, потому что непрерывно бытование великих художественных свершений, к числу которых давно уже принадлежат мележевские полесские романы». Не существуй их, признается Иван Чигринов, не было бы и замысла «Плача перепелки», возникшего из желания «попытаться написать нечто большее» о войне и оккупации, чем писалось прежде, рожденного обостренным чувством недосказанности и человеческих судеб, и самой жизни народной. В этом смысле «Полесская хроника» Ивана Мележа давала «образец того, как нужно знать жизнь и как нужно писать о ней».
Итак, «Поиски будущего», «Великий день», «Млечный Путь» Кузьмы Чорного, «Люди на болоте» и «Дыхание грозы» Ивана Мележа и еще, уточняет писатель в другой раз, «Война под крышами» Алеся Адамовича были для него книгами, на которые он «ориентировался, которые, так сказать, дали некий толчок для более глубокого, более широкого размышления». В них открывалась и форма, адекватная содержанию, – не всегда эпопея, но многособытийное и многогеройное повествование эпопейного типа, требующее больших исследовательских плацдармов, проникающее в глубинные пласты народного самосознания, сопрягающее в одно целое и философию, и психологию, и быт. Сюжет такому повествованию задан действительным ходом истории. Равнозначный событийной панораме и календарной хронике эпохи, он неукоснительно следует за ее движением, выстраивается по законам расширяющихся пространства и времени, вовлекает в свое полноводное русло все новые струи. Не отсечение персонажей, хотя бы периферийных, эпизодов, пусть даже вставных, фоновых, воссоздаваемых новеллистически, а наращивание их по мере действия, которое разворачивается как вглубь, так и вширь, выступает при этом нормой поэтики, а детализированное и обстоятельное, не отвлекающееся от частностей и подробностей, предельно сосредоточенное на них описание – доминантой стиля.
Не потому ли и не оправдался прогноз А. Бочарова, который предостерегал писателя от продолжения «Плача перепелки», так как посчитал его романом не завершенным событийно, но законченным концептуально: «…исчерпана художественная идея, и в дальнейшем герои будут только совершать новые поступки, а не обогащать ее»? Последующие две книги убедительно показали, что само движение сюжета, начатого «Плачем перепелки», и событийно и концептуально одновременно, что и в дальнейшем повествование строится на теснейшем взаимопроникновении обоих начал, цементирующих его образное единство, просвечивающих характеры и обстоятельства. Стало быть, за идею был принят, по-видимому, лишь первый виток спирали.
И то сказать: «На исходе был шестидесятый день войны». Всего лишь шестидесятый. Такой фразой обрывается «Плач перепелки». Точно обозначая временной рубеж финала – сколько еще этих каждодневных рубежей впереди у героев романа! – она прочерчивает для них линию не финиша, но старта. Ведь за истекшее время почти ничего не произошло на той главной сценической площадке, какой заявлена писателем деревня Веремейки. Все, что ни совершалось в романе до шестидесятого дня, либо выносилось на просцениум, либо вытеснялось на задний план, создавая обрамление действию, которое должно развернуться потом. Даже немцев не видели деревенские жители, хотя прожили в оккупации несколько недель. Только в самом конце повествования появляется на околице Веремеек первый конный разъезд, возглавляющий колонну оккупантов, но и его не замечает возвратившийся в деревню Родион Чубарь, даром что стоит на пригорке, издали, осторожно, пытливо вглядываясь через можжевеловые кусты в фигуры односельчан, словно пытаясь угадать, как обходились они без него, колхозного председателя, отмерившего к фронту и назад не одну сотню верст. О том, что еще при отступлении Красной Армии в округе «был создан партизанский отряд, в который вошли активисты района, председатели сельских Советов, колхозов, директора машинно-тракторных станций и руководители предприятий», Чубарь не знает. Но слова полкового комиссара, вернувшего его домой из-под линии фронта, куда он было пробился вослед прорывающим окружение частям, накрепко запали в сознание: «Действительно, кому, если не таким коммунистам, как Чубарь, прежде всего надо было оставаться на месте, чтобы налаживать борьбу в тылу вражеских войск?». Однако от желания действовать до самого действия пока что далеко. Недаром Чубарь уподобляет себя «подбитому аисту перед покровом»: он один, как тот аист, и, терзаясь этим, здраво признает, что «за время председательства он так и не сошелся по-настоящему с веремейковцами. Теперь Чубарь даже представить себе не мог, на кого в деревне можно будет рассчитывать, когда дойдет до настоящего дела. Сколько он ни перебирал в памяти мужчин, которые по разным причинам, а более всего по непригодности к военной службе остались в Веремейках, логика рассуждений приводила к выводам – кроме Дениса Зазыбы да, может, Микиты Драницы, особенно надеяться было не на кого».
Еще печальнее был бы вывод Чубаря, когда б он знал, что и Микита Драница, никчемный, сума переметная, но мстительный, как вскоре выяснится, пакостник, ему не опора. «Как в большое половодье», слепая вода «несет, что подхватит», поднимая со дна всякую гниль. «Пока хозяином в Веремейках был Чубарь, Микита «водил дружбу» с ним. Не стало Чубаря, Микита выбрал себе Браво-Животовского, который добровольно стал в Веремейках полицейским». Оба мелкие сошки, а все же «охрана порядка», как именуют их оккупационные власти, имея в виду свой новый режим и «новый порядок». Куда крупнее, судя по всему, птица некий Рославцев, за которого совсем недавно на выборах в райсовет голосовали. Был директором маслозавода, вышел в начальника полиции. «А может, у него от наших задание какое было – стать на высокую должность у немцев, чтоб помогать потом своим?» – недоумевает о перевертыше Денис Зазыба, хоть и согласен в душе, что столь наивное предположение – самообольщение ничуть не меньшее, чем расхожие байки довоенных «говорунов», пророчивших, будто «немецкие рабочие не позволят Гитлеру развязать войну с нами, пролетариат, мол, сразу поднимет восстание или перейдет на нашу сторону из окопов». Не иначе, как по инерции таких лозунговых представлений иным досужим прорицателям и теперь «дюже хочется», чтобы комендант немецкого гарнизона в бывшем районном, а ныне волостном местечке Бабиновичи «оказался немецким коммунистом». Но не до книжных иллюзий в реальной действительности оккупации, которую по-народному мудро постигает в романе тот же Денис Зазыба цепким крестьянским умом. И гитлеровские солдаты не сплошь буржуйские сынки, из которых, как ни считай, а «целой армии… не получится и комендант из Бабиновичей не «тайный коммунист»: если запрещает он роспуски колхозов, то потому лишь, что легче обобрать деревни, выгребая урожай из колхозных амбаров, а не из сусеков по хатам.
Уместно вспомнить и сопоставить: действительность войны, подтверждал Василь Быков, с первых же дней заставила многих «широко раскрыть глаза в изумлении… Невольно и неожиданно сплошь и рядом мы оказывались свидетелями того, как война срывала пышные покрывала, жизненные факты разрушали многие привычные и предвзятые представления. Любитель громких и правильных фраз порой оказывался трусом. Недисциплинированный боец совершал подвиг». Так случалось на фронте. Так бывало и на оккупированной врагом советской земле. Не эту ли перепроверку жизненных и человеческих ценностей на их истинность и подлинность, прочность идейных оснований, крепость нравственных опор проходят герои романа «Плач перепелки»? Размежевание их по разные стороны добра и зла не доходит пока до открытого противоборства и замкнуто по преимуществу сферой разворошенного бурей войны сельского быта. Но и он достаточно сложен и противоречив, динамичен и взрывчат, как ни спокойно и медленно догорает в горькой полыни потревоженное лето. Шаг за шагом убеждается в этом Родион Чубарь на пути своих многоверстных странствий.
Кругозор наблюдений Дениса Зазыбы пространственно не так широк. Но и веремейковских страстей-пересудов да недолгой поездки в Бабиновичи вполне хватает для того, чтобы столь же тревожно задуматься о потемках чужой души. Недалекой, «со странностями», матери, вынуждавшей дочь принародно сжечь комсомольский «билет, дав таким образом понять всем, что в их доме с прошлым покончено». Или «новоиспеченного полицейского» Браво-Животовского, всем своим молодцеватым видом являвшего «образец того, как можно чувствовать себя, если жизнь кругом по душе. Видимо, с того часа, как прорезался во рту последний зуб, человек этот никогда больше не испытывал боли». Не о физической боли речь – о душевном «болевом пороге», непомерная высота которого предопределила нынешний выбор человека так же, как в войну гражданскую – его махновское прошлое. В таком объяснении характера, линии жизненного поведения персонажа нет ничего от социологических выпрямлений. Последовательно избегая их, Иван Чигринов тяготеет к смысловой и образной многозначности художественных реалий повествования, социальных, психологических, бытовых деталей.
Тут пришло время сказать, что Родион Чубарь и Денис Зазыба думают об одном, но часто по-разному. Первый – рассудочней, отвлеченней от грешной земли, которой вышагивает многоверстные расстояния. Не случайно, обронено вскользь, назвавшись партизаном, он «начал ловить себя на мысли, что многое делал будто вопреки желанию», что в нем раскручивается «какой-то механизм, вставленный внутрь и подменяющий его». Второй – конкретнее, приближеннее к людям, с которыми живет бок о бок. Такое существенное различие между двумя главными героями в последующем романе «Оправдание крови» обнаружится куда яснее, но и в «Плаче перепелки» оно намечено более чем прозрачными, психологически нюансированными деталями. И справедливо признать, что все они намного убедительней тех умозрительных доводов, на которые сбивается писатель в третьей книге «Свои и чужие», где, руководствуясь априорным тезисом, что из двух крайностей «обе хуже», пытается примирить героев: «Ни максималист Чубарь, который готов был немедленно ломать да крушить все вокруг, чтобы хоть чем-нибудь навредить врагу, пусть даже ценой не просто больших, а непомерных жертв, ни расчетливый, а потому, быть может, слишком осторожный Зазыба, который стоял за более разумное начало, были не правы. Значит, чтобы начать действовать, им нужен был поводырь…». Не в отсутствии поводыря, который уравновесил бы крайности, дело, а в исходной разности поступков, выдающих разные жизненные установки, устремления и принципы, что не может не привести и к разным результатам.
Кипучая энергия Чубаря остается долго бездеятельной, хотя в напроломности своей опрометчива, а в потенции и жестокосердна. Рассудительная осмотрительность немногословного, сдержанного Зазыбы гуманна в основе и сопрягается с непосредственным делом, которым он по существу уже включился в борьбу. И еще вопрос, какое из его деяний менее рискованно и более результативно. Приют ли Марыле, которую он сначала укрыл у себя в Веремейках, а потом устроил в Бабиновичах, где «ей, армейской разведчице, надо было не только жить …но и выполнять ответственные задания командования». Созванное ли заседание правления, которое, вопреки немецким директивам, «постановило раздать крестьянам колхозное имущество». Как записали в протоколе, «на сохранение до прихода Красной Армии».
В случае с радисткой-разведчицей Денис Зазыба действует по рекомендации оставленного в подполье секретаря райкома партии Прокопа Маштакова и, выполняя поручение, признает, что «даже за одно знакомство с Марылей можно поплатиться жизнью».
Созывая правление, он поступает на свой страх и риск, по собственному разумению, которое сообразуется, однако, и с логикой обстоятельств, и с настроениями людей, мучительно решающих, как жить дальше. Примечателен пункт постановления, предусматривающего дележ на полосы колхозного жита не по числу едоков, оставшихся в домах, а по прежнему составу семей, с учетом фронтовиков, призванных перед оккупацией. Стало быть, крепка человеческая вера в освобождение и победу. Она-то и помогает разогнуть спину, распрямить душу, одолеть шоковое оцепенение. Значит, не пустые и не громкие это слова – «Придет время, возьмем фашиста за горло», не бодряческий лозунг момента, а выражение народной жизнестойкости, из которой черпаются силы для сопротивления и борьбы.
От того же глубинного корня прочность и твердость идейных убеждений, которые отличают героев романа как людей социально активного действия, рожденных и воспитанных революцией, заряженных ее жизнедеятельной энергией. Родион Чубарь, читаем в романе, «хорошо сознавал, что выбился в люди только благодаря революции, которой вдруг стало дело до всего в стране, в том числе и до таких вшивых беспризорников, каким оказался девятилетний Родька…» Там же видит свое начало начал и Денис Зазыба, о котором сказано, что он «будто прикипел к революции – через всю гражданскую пронес он веру в нее, познавал исподволь, зато крепко и навсегда».
Так намечается в их характерах и судьбах художественная реализация ведущей идеи повествования, которую лучше всего передать словами писателя, оспаривающего такие привычные в литературно-критическом обиходе определения, как «литература о войне», «роман на военную тему». На его взгляд, «стоило бы уточнить – тема наивысшего долга перед Родиной, тема подвига советского человека, потому что только в этом ключе раскрывается неисчерпаемое богатство духовных сил воина-фронтовика, или воина-партизана, или, наконец, подпольщика-патриота. Как бы мы ни квалифицировали участие советских людей в войне против фашизма, оно вело к пробуждению в обыкновенном человеке наивысшего долга перед родной землей».
Слово найдено: пробуждение долга. Так, пожалуй, и мог бы озаглавить Иван Чигринов первый роман, если бы руководствовался понятийной, а не образной логикой поэтического мотива перепелиного плача, птичьего стенания то ли по разоренному гнезду, то ли из-за другой какой беды. Лирическая увертюра к дальнейшему действию, этот плач перепелки и всему роману придает характер развернутой экспозиции, где не развязан ни один из туго сплетенных узлов. Даже две сюжетные линии – скитания Чубаря и домоседство Зазыбы, развиваясь самостоятельно, ни разу не скрестились: как ни нуждаются герои друг в друге, разойдясь перед оккупацией Веремеек, они так и не встретились. Такой параллелизм повествовательных сюжетов побудил А. Бочарова назвать «Плач перепелки» двумя повестями, не всегда успешно соединяемыми в один роман и представляющими собой «два истока эпоса». В пределах отдельно рассматриваемой книги с критиком можно согласиться. В перспективе последующей встречи и новой долгой разминки героев оба истока равноправны и потому, сливаясь вместе, не заглушаются один другим.
Слияние же, точнее не слияние даже, а соприкосновение, происходит во втором романе «Оправдание крови», да и то не в начале повествования, а ближе к концу, когда пути-дороги Родиона Чубаря и Дениса Зазыбы ненадолго перекрещиваются и оба героя сходятся, наконец, вместе. Но не лад согласия, взаимного понимания сопутствует их беседе, а крутой, неуступчивый спор, вынудивший Зазыбу резко заявить, что и он «не меньше патриот, чем кто другой», не хуже других знает, что «надо браться за оружие. Но я также и за то, чтобы взвешено было и учтено все, как следует быть».
Один интерес у собеседников, да разно понятый. «Перестань ты, Зазыба, печься о мужиках! Идет война! И нам с тобой совсем о другом надо думать», – наседает с ходу Чубарь, не намеренный ни «потакать» людям, ни тем более «выставлять» некую «народническую» политику. Но слышит ответ твердый, как выношенное решение:
«– Никакая она не народническая, а самая советская.
– Но ты, наконец, должен взять в толк, что на войне надо воевать!
– Разве я отрицаю? Но мы-то с тобой не совсем на войне. Покуда мы с тобой скорей в войне, чем на войне.
– Значит, необходимо и здесь разжечь ее…
– …Но как ты со своей конницей собираешься кормиться в тылу? Может, надеешься, что тебе и овес для лошадей, и кашу гречневую для партизан с самолета скинут?
– А хотя бы и так! Наладишь связь, и доставят все, что тебе надо».
Вслушаемся в аргументы, вникнем в их внутреннюю логику, соотнесем с писательским, заявленным названием романа и облеченным в него, как в формулу, раздумьем о том, чем и как оправданы жертвы, которые, уже недолог час, понесут люди, поднявшись на всенародное сопротивление оккупантам. В волевом напоре Чубаря, вопреки всему, что он успел увидеть и пережить, есть что-то от довоенного шапкозакидательства, которое сейчас сродни напроломному «бухты-барахты». А этого как раз и не приемлет Зазыба, порываясь основательней смотреть вперед, дальновидней «учитывать разные обстоятельства». Вплоть до приказа коменданта восстановить разрушенный мост силами окрестных деревень. В готовности отрядить веремейковцев на работы Чубарь склонен видеть если не прямое предательство, то располагающую к нему трусость. «Поставить бы там, в соснячке, что против моста, станкач с полными лентами, да свинцом по вас, свинцом!» – взрывается он.
Не просто о тактике и не только о стратегии спор. Об истинном смысле и конечной цели борьбы, которые вовсе не в том, чтобы без разбора окроплять землю народной кровью. О цене, которой можно и должно оплачивать победу. В конце концов, об извечных ценностях гуманизма, которые выверяются по суровому счету войны. «Я хоть сейчас готов смерть принять, но чтоб от этого польза была. А что с того будет, если я пожертвую собой, а делу не помогу? Все равно немцы мост на Деряжне восстановят», – убежденно противится Зазыба, не сокрушенный и оскорбительной жестокостью опять-таки лозунговых слов Чубаря о том, что кровь героев помогает зреть идеям. «Хватило уже крови и без моей для идей… Кровь здесь не поможет. Надо сделать так, чтобы не мы немцев боялись, а они нас. И не кровью своей мы должны напугать их, а оружием».
Как ни долог разговор, стоило остановиться на нем возможно подробнее, коль скоро он и событийный узел сюжетных линий, и средоточие философской и нравственной проблематики повествования. Поэтому отсвет его на всем, что предшествовало встрече героев или последовало за нею, подобен зареву ночного пожара, уничтожившего «колхозную, а верней, теперь крестьянскую рожь», которую только что собрали в Веремейках. «Зазыба был единственным человеком в деревне, который попусту не ломал головы, отгадывая, кто запалил этот перелог. Но, странно, взяв сразу же под подозрение Чубаря, он не осудил, что тот привел свою угрозу в исполнение, только потрясенной душой в каком-то бессмысленном недоумении все еще до конца не верил, что такое вообще можно сотворить».
И недоумение, и потрясение Зазыбы легко понять. Не за горами зима, да не одна, в неволе и не «с хлебными обозами, чтобы мужиков кормить», вернется Красная Армия. Не против оккупантов, следовательно, а против самих крестьян оборачивается близорукий акт. А кроме всего – он чреват и небрежением нравственными нормами борьбы, которые не предусматриваются сверху никакими директивами, а сами кристаллизуются в новых, предельных условиях человеческого общежития. Самоопределясь применительно к ним, Денис Зазыба не изменяет ни своей трудовой натуре крестьянина, ни возросшему чувству ответственности перед людьми, которую добровольно взял на себя еще в первом романе. Оттого он всегда в гуще деревенской жизни, в центре ее повседневных забот и тревог. Не то Чубарь, «больше чувствуя, чем сознавая свою неприкаянность», он вынужден «прятаться от знакомых людей» и тем острее переживает свое «теперешнее одиночество», тем затаенней кажется ему деревня. «Такие натуры, как Чубарь, – разъясняет писатель, – обычно хорошо чувствуют себя в коллективе. Они одинаково способны руководить коллективом и подчиняться ему. Это все равно, как те шестеренки в громадном механизме, которые по отдельности только лежат и ржавеют. Чтобы прийти в движение, им необходима связь между собой, взаимное действие…». Сравнение с механизмом не возвышает героя, да и поджог снопов в поле на взаимное действие никак не походит.
Пока что нет и, судя по всему, не будет оснований для прямого сближения Родиона Чубаря с быковским Бритвиным, действующим в повести «Круглянский мост». Но его разобщенность с людьми тревожна, готовность обрекать их на жертвы своей единовластной волей опасна риском сойти на тот самый «бритвинский» практицизм, о негуманности которого хорошо сказал Алесь Адамович. Неумение распознать «за ближайшей целью… результат и последствия дальние и крупные» в реальной действительности партизанской борьбы шло «совсем не на пользу делу» и было сродни бездушию. «Если бы сиюминутной военной выгодой во всем руководствовались партизаны, партизанские командиры, они бы очень скоро потеряли куда большее: повсечасную и вездесущую помощь, поддержку населения. При той расстановке чигриновских героев, которая намечена «Плачем перепелки» и развита в «Оправдании крови», Денис Зазыба к постижению этой непререкаемой истины подошел куда ближе, чем Родион Чубарь. А отсюда следует, что и народное миросозерцание для него, народные представления о добре и зле, правде и неправде намного органичней.
Отнюдь не отвлеченные эти понятия в системе идей и образов второго романа, который по своему внутреннему строю философичнее первого. Не удивительно: с обострением действия возрастает и напряжение мысли, пытающейся объяснить происходящее, дойти до его сокрытых пружин, проникнуть в причины и следствия. При первом же появлении гитлеровцев в Веремейках жители деревни и под конвоем прошли, и побывали «под угрозой расстрела на площади». С той поры «все изменилось в их сознании, если совсем не перевернулось». Но больше других выпало пережить Парфену Вершкову, в которого уже целился жандармский карабин. «Крепкий мужик, которому, казалось, сносу не будет, вдруг почувствовал, что в тот вечер, когда постоял он на деревенском майдане под наведенными немецкими автоматами, начало рваться внутри у него нечто такое, на чем держится живая жизнь». Тем настойчивей хочет он вернуть пошатнувшиеся опоры, распавшиеся скрепы, задаваясь исконными вопросами бытия: чем и зачем жив человек, «стоит ли человеку вообще жить», в чем смысл его существования, если оно столь хрупко и так беззащитно, неужто и в смерти есть некий смысл? Как в подтверждение печальных мыслей о бренности всего сущего на земле, настигает его собственный конец перед порогом дома, на меже в саду. «Пожалуй, это был первый человек, который в дни войны умер в Забеседье своей смертью. Падая, он даже глаза успел закрыть, словно не хотел, чтобы потом увидели их пустоту».
Но в самом ли деле Парфен Вершков умирает своей смертью? Скорее все же пуля сразила его, очередь из неразряженного автомата догнала вслед. Что с того, если в первую встречу с врагом деревне повезло так, «словно и въявь над веремейковцами витало милосердие»? Обернись по-другому случай, – «кладбища не хватило бы похоронить» всех. Но на то и случай, чтобы быть переменчивым. И если уж дано ему владеть судьбой человека, то как не задуматься о сути и смысле ее предназначения: может, и в самом деле заключена в этом какая-то неразгаданная тайна? Такая «бытийная» направленность мысли в природе литературы вообще, а прозы о войне в особенности. Силою самодовлеющих обстоятельств человек ставится в ней на зыбкую грань жизни и смерти. Ту последнюю «грань человеческого бытия», которая «может остаться неприметной, сама собою понятной, обычной. Но она же может стать и последним выходом человека на острие сознательности, моментом проникновенного узнавания чего-то, что в конце концов наиболее четко каждый сам выясняет для себя».
Драматическое и вместе с тем философское начало повествования значительно усилено и появлением в «Оправдании крови» Масея, канувшего еще до войны в безвестность сына Дениса Зазыбы. «Словно в затмении каком-то» прошли четыре года для бывшего председателя колхоза, смещенного в знак недоверия, которое тащилось за ним по пятам неотвязной тенью. И вот «будто кто взял да и вынул из него всю подоплеку, все ощущение окружающего мира… Зазыба наконец совершенно отчетливо понял, что домой вернулся сын, единственный их с Марфой сын, которого он и не мечтал дождаться, несмотря даже на войну, на военную пору, которая обычно сопровождается необъяснимыми событиями, невероятными случайностями и самыми, как утверждают, великими неожиданностями».
Взаимные понимание и доверие придут к ним, кажется, позже. В романе же «Оправдание крови» оба как бы заново присматриваются, примеряются и притираются друг к другу и, как ни таят внутри себя горечь прожитых порознь лет, не в силах удержать ее наружные выплески. Словно стена какая незримо возникает между ними. Старший Зазыба терзается от того, что «не по чистой» пришел сын, ставший жертвой произвола и беззакония, вернулся неоправданным и даже непомилованным. Младший, откровенно признаваясь, как «горько и пусто» у него в душе, не чувствует «себя в родной деревне своим», потому что нет «здесь еще ничего… сделанного лично им, его руками, согретого душой и сердцем». Тем тяжелее думы отца и сына, как мельничные жернова, перемалывающие пережитое в натужных поисках объяснения лихих и крутых превратностей жизни, будто и вправду «снежный ком тогда катился с горы». Но ведь не сами собой прессуются комья, да и лавину возможно остановить. «Казалось бы, кто имеет право отказать человеку в защите родины с оружием в руках? Но отказывают», – резонно рассуждает Масей и, в согласии с отцом называя войну часом великого испытания, великой бедой и всенародным горем, считает ее начальный ход также и результатом обстоятельств: «…в нынешнем отступлении железной закономерности нет, то есть могли немцы наступать, а могли и мы…».
Кому, как не Денису Зазыбе, которому и по сей день деревня благодарна за то, что не нашлось в ней в коллективизацию «настоящих кулаков», хотя в других, обок местах, «абы единоличников было меньше», за них и «несговорчивые середняки сходили», – понять сына. Но или не понимает, или не хочет понять, списывая его «не на курорте» прожитые годы на жизнь, в которой «мало ли что случается. Тем более, когда эту жизнь заново строишь. Тут и ошибиться не трудно, не то что недоглядеть». Непохоже вроде бы на Дениса Зазыбу…
Но ведь задним числом, с сегодняшней точки зрения непохоже. Тем и сильны характеры, созданные Иваном Чигриновым, что все они вписаны в условия времени и выражают его уровнем своего сознания и мышления. Истины, к которым пробиваются они каждый своим умом, не даются в «снятом», готовом виде, но вынашиваются и выстрадываются путем долгих, нелегких проб. И личным жизненным опытом, и общим опытом народной истории, которая торит себе путь в круговороте трудов и дел, идущих обыденным «крестьянским чередом: мужики, все больше престарелые деды и подростки, свозили на одужавших армейских лошадях снопы в гумна, чтобы высушить в овинах да обмолотить цепами на токах, ибо не в каждой деревне уцелели колхозные молотилки, а бабы сразу после поздней жатвы, чуя в утренних жестких холодах близкие морозы, торопились выкопать из земли картошку-лозовку».
Это уже из третьего романа – «Свои и чужие», где война, заглянувшая было в Веремейки, снова обходит деревню стороной, и Денис Зазыба с тревогой и осуждением примечает, как по мере удаления «фронта все дальше на восток кое-кто из крестьян начинал вроде бы успокаиваться, вроде не касалось их, что делается на свете, то есть за Веремейками». Можно подумать, что так оно и есть. Не принимать же всерьез за акцию сопротивления оккупантам шутейный «случай с самообороной», которому если и найдется потом место в летописи борьбы, то разве что «в самом конце длинной цепочки деревенских былей и небылиц». Дыркой, которую просверлил кто-то в патроннике винтовки, выданной веремейковскому полицаю, от войны не заслониться, не оправдаться ни перед людьми, ни перед собственной совестью.
И все-таки Веремейки, как это задумано писателем, не затерянный в океане остров, а неотъемлемая часть материка народной жизни, в недрах которого происходят пока что неслышные, но глубинные тектонические сдвиги. Достигающие деревню неясные слухи о партизанах подтверждаются действиями двух отрядов, Один местный, оставленный в районе перед отступлением Красной Армии, – с ним вскоре наладит связь Денис Зазыба, станет в Веремейках его «ухом и глазом». Второй – разведывательно-диверсионный, переброшенный из-за линии фронта, – к нему пристает Родион Чубарь. На счету обоих отрядов первые стычки с врагом, хотя результаты их далеко не всегда внушительны. Как разочаровавшая веремейковцев диверсия «на чугунке» и не «настоящее крушение» вражеского эшелона, а один лишь паровоз с четырьмя вагонами муки подорвался на мине.
Но не будем и мы разочаровываться вместе с ними, нетерпеливо спеша погрузиться в атмосферу героических дел белорусских партизан, чей великий вклад в победу над фашизмом «был не просто стихийный взрыв народного гнева, а настойчивая, упорная, хорошо организованная борьба народа…». Как свидетельствует история Великой Отечественной войны, в тот начальный период, когда разворачивается действие романа «Свои и чужие», «партизанское движение не имело ни готовых боевых сил, ни заранее разработанных организационных форм. Они создавались в условиях жесточайшей схватки с немецко-фашистскими оккупантами непосредственно в тылу врага».
Следуя за исторической реальностью времени, Иван Чигринов последователен и настойчив в стремлении художнически воссоздать, как все происходило в действительности. Превыше всего дорожа безусловной правдой характеров и обстоятельств, неотрывной от доподлинных условий борьбы в оккупации, он не боится даже «ускучнить» (и порою-таки ускучняет) роман и рассуждениями героев, и авторским комментарием к ним. Отсюда обстоятельность повествования о том, что «не одному Митрофану Нарчуку, командиру Крутогорского партизанского отряда, делающему на войне свои первые шаги, не хватало умения командовать и воевать», как не он один убедился, «насколько далеки были организаторы отряда от того, чтобы хоть примерно представить себе сложности, с которыми партизанам придется считаться уже через несколько часов самостоятельных действий». Мало что пригодилось им из той тактики, которая разрабатывалась в отрыве от реальной действительности, «очень она приблизительной была, скорей выдуманной, чем настоящей», эта кабинетная тактика. Даже до распада отряда едва не доходит, когда часть партизан решает оставить базу и пробиваться к фронту, потому что «без тесной, постоянной и надежной связи с регулярной армией, с центром, без их помощи, и в первую очередь оружием, нельзя развернуть активные боевые действия в тылу». Не что иное, как оторванность от населения деревень, в том числе и Веремеек, слабая опора на него, а соответственно, и недостаточная ответная поддержка, вынуждают к этому шагу. И не предотвратить его верными, но общими соображениями о том, что самое присутствие партизан среди советских людей, оказавшихся в оккупации, «уже один из активных видов борьбы», что и условия, и материальную основу ее следует создавать здесь же, на месте.
Не в пользу отряда, даже хотя бы «по самому малому счету», складывается и последующая обстановка, осложненная угрозой гитлеровцев и полицейских покарать партизанские семьи, взятые заложниками. «Словом, до настоящей борьбы у нас, кажется, дело пока не дошло. А вот помех разных, которые затрудняют борьбу, мешают ей, уже хватает. И еще неизвестно, сумеем ли мы привести все в нужное равновесие», – сомневается один из партизан. Как ни возражает на это командир отряда, но и он, не страдавший шапкозакидательством, не рассчитывавший «на легкий реванш у врага», не мог «представить, что так трудно будет партизанить в родных местах, где тебя всякий знает, начиная от начальника полиции…».
Свои беды и трудности у второго отряда, куда зачислен Чубарь. Незнание людей и местных условий, помноженное на показное геройство бездумных, бахвальских действий, которым, к слову, Чубарь мог бы и воспрепятствовать как старший в группе, а не довольствоваться неучастием стороннего наблюдателя, приводит к трагедии – гибели подпольного комитета. Не продуманная до конца конспирация становится причиной другой трагедии – провала отважной девушки-разведчицы. Еще на одну жертву войны возросло число ее безымянных героев: никому, включая Дениса Зазыбу, неведомо, настоящее ли это имя – Марыля, под которым «она жила, считай, всю осень в Бабиновичах»…
Так что же: не поспешил ли Иван Чигринов перед лицом всех этих трудностей, неудач, потерь с «примечанием от автора», завершившим документальный эпилог романа многообязывающей фразой: «Нет, пламя всенародной борьбы с ненавистными пришельцами ничем нельзя было потушить!»? Не пламя покуда приближено нам трилогией – отдельные очаги, разрозненные, не слившиеся вместе. Но, с другой стороны, разве те искры, что занялись в первой, пронизали вторую и разгорелись в третьей книге, не предвещают огня, которым будет полыхать белорусская земля под ногами оккупантов? Находя путь друг к другу, свои сплачиваются против чужих, и зачатки организованного и целенаправленного партизанского движения вызывают мощную встречную волну, которая поднимается из народных глубин. Потому еще шире становится в романе круг действующих лиц. Как крупная личность, сильный характер входит в него Сидор Ровнягин, появившийся еще в «Плаче перепелки». Среди новых героев, активно включенных в действие, – вызволенный из лагеря военнопленных «механик с подбитого танка» Андрей Марухин. Став ковалем в веремейковской кузне, он предложил «самое нужное в нынешних условиях: пойти по деревням, прислушаться да присмотреться к местным людям, чем они живут и что собираются делать, а заодно поискать и окруженцев, бывших военнопленных». Глубже раскрывается Денис Зазыба, обретший после того, как наладил связь с отрядом Митрофана Нарчука, «все основания чувствовать себя прочно на этой земле». Прочнее утверждается на ней и Родион Чубарь, уразумевший «великую истину, о которой раньше только слышал от других: запах родного дома человек по-настоящему чувствует, только возвращаясь из далеких краев». Оттого так радостно сжимается его не склонное к сантиментам сердце «от зрелища слабого зародыша родной реки, ее трепетного появления на свет из далекого смоленского болота… В эти минуты он как бы нашел наконец самого себя, словно очень давно затерялся он между людьми и теперь вот опять нашелся. Правда, осознал это Чубарь, как и полагается, гораздо позже, когда уже шагал от верховьев Беседи в Батаевские леса; однако в конце пути он твердо был уверен, что вернется когда-нибудь в свои Веремейки, к тем людям, которые, как оказалось на поверку, стали ему близкими. Он и не подумал, что это произойдет скоро». В один ряд выстраивает писатель финальные события, которыми предваряет эпилог: достигшие Веремеек сообщения о разгроме немцев под Москвой и весть о рождении еще одного партизанского отряда.
Подобно тому как было это в «Оправдании крови», роман «Свои и чужие» тоже знает свою кульминацию – выделенный писателем смысловой центр повествования, который имеет контрапунктное значение. Такова встреча Масея Зазыбы с былым приятелем по учебе в институте Алесем Острашабом, переросшая в непримиримый идеологический поединок, в котором сошлись противоположные взгляды, убеждения, позиции. Последний нагрянул в Веремейки как добровольный эмиссар «массовой организации по возрождению национальной культуры» и штатный чиновник минской управы. Под дымовую завесу высокопарных слов о «преданном служении» нации и отечеству пытается он перекрестить Масея в свою националистическую веру, соблазнить идеей «перевоспитания» народа в «национальном духе», возрождения Белоруссии «на новых началах», исключающих «восточную ориентацию». «Выходит, вы в немецкую кружку собираетесь налить своего, белорусского пива?.. А не станет ли оно смахивать вкусом на мюнхенское?» – иронизирует Масей над демагогией, проникнутой соглашательством с «новым порядком», прислужничеством фашизму, уже раскинувшему невольничий невод над белорусскими городами и деревнями в расчете на «рабочую силу», которой «не хватает» фатерланду. И уже без всякой иронии решительно и твердо заявляет в конце спора, что «совесть не позволяет» ему участвовать в «нечистой возне», лживо именуемой национальной политикой. Такая политика «дурно пахнет».
Так высокое патриотическое чувство отвергает коварный искус националистической идеей, камуфлирующей предательство и измену именно национальным интересам народа. Природное, естественное, как сама жизнь, оно органично входит в социальный опыт и духовный мир человека деятельным, созидающим началом отечественной истории, жизнестойкие проявления которого не нуждаются в пышнословии. Прав поэтому Денис Зазыба, укоривший секретаря подпольного райкома за то, что тот «слишком уж долго» агитировал его за Советскую власть. Необязательна и вовсе чужеродна громкоголосая декларация, которой началась их встреча: «…настало время, когда сущность патриотизма кладется на весы истории». Какими-то иными, думает Зазыба, пристало быть первым словам, и обращать их следует «к другу», а не к воображаемому противнику. Между тем, Манько продолжал, не догадываясь, что творится в душе у Зазыбы. Мол, в обычной, мирной жизни отечество не в силах взвесить на строгих, точных весах – их просто нет, они не существуют – слова о том, что человек любит родину и готов жертвовать всем во имя ее; сами по себе слова эти – просто слова, настоящую проверку им учиняет сейчас война, где надо платить кровью, жизнью за землю, на которой возрос; и вот настал час выяснить, готовы ли мы к такой плате».      
Не станем, однако, сурово судить красноречивого Касьяна Манько «с его прямолинейными мыслями и неброской совестливостью да честностью», памятуя, что он погиб героем. К тому же, среди высказанного им была верная и нужная роману мысль о крестьянине, чья психология не могла измениться в корне за десять лет, которые «привелось ему жить и работать в коллективном хозяйстве… Вырабатывалась она столетиями, а изменить мы пытались за считанные годы. Зато крестьянин всегда был патриотом. Ему всегда было что защищать – землю, дом. Значит, из этого мы и должны сегодня исходить, привлекая народ к сопротивлению оккупантам».
Говоря проще, речь идет об исходном доверии к разуму и мудрости народа, в полную силу проявивших себя в накале партизанской войны животворным родником и первоосновой ее размаха. Об этом размышляет Иван Чигринов, переводя идеи и образы трилогии на язык публицистики: «Что такое патриотизм? Некоторым людям, в том числе и критикам, кажется, что патриотизм – это когда вышел на улицу и крикнул «ура!» Нет, патриотизм во время войны, особенно во время оккупации, – это нечто совсем другое.
…Это явление глубокое, вечное. Оно выражает любовь народа не только к своей земле, но и к своей власти. А наш народ в войне показал свою великую любовь и к своей родной земле, и к своей родной Советской власти. Он не очень кричал об этом. Он просто сопротивлялся – активно и пассивно – врагу. Знал, что за Советскую власть нужно сражаться, что это его власть, и он сражался».
Глубокое писательское погружение в неисчерпаемые патриотические истоки всенародной борьбы с фашизмом ставит партизанскую трилогию Ивана Чигринова в ряд значительных обретений современной прозы о Великой Отечественной войне.

КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 1

Михась Тычина

РЕШАЮЩИЙ ВЫБОР

По страницам трилогии Ивана Чигринова «Плач перепелки», «Оправдание крови», «Свои и чужие»

Начну с того, что я не разделяю мнения о некоей «усталости» военной прозы. Особенно после прочтения новой добротной вещи о минувшей войне. А роман белорусского писателя Ивана Чигринова «Свои и чужие» – из этого ряда. Немало уже читано-перечитано об оккупации и партизанском движении в гитлеровском тылу. Об этом же пишет и И. Чигринов. И пишет с особым ощущением, что о войне многое еще недосказано, а что-то и просто не сказано.
Откуда у писателя, который видел войну глазами восьми-девятилетнего мальчика, такая уверенность: еще не все сказано? Ведь он пишет после М. Шолохова и А. Фадеева, К. Симонова и И. Мележа, О. Гончара, Ю. Бондарева и В. Быкова! Что он знает о войне такое, чего не знали его предшественники? Нам было тогда по десять лет – одним немногим больше, другим немногим меньше, писал И. Чигринов в рассказе «За сто километров на обед…». И мы были дети войны. Но тогда мы почти все знали, и мне иногда кажется, что знали гораздо больше, чем даже сейчас. Цепкая детская память сохранила острые впечатления. Она не позволяет писателю ошибиться в самом существенном – в воссоздании атмосферы времени. Война, как заметил И. Чигринов, стала первым и главным событием его жизни.
Однако, чтобы оживить детские впечатления, необходима многократная кропотливая проверка их народной памятью: «В деревне рассказывалось все, что было в войну. Не забывалось ничего из тогдашней жизни, быта, борьбы. Людские исповеди и рассказы западали в память». Помню, на одной из творческих встреч (это было лет пятнадцать назад) шел разговор о том, что писателям «филологического поколения», к которому относили и И. Чигринова, не хватает жизненного опыта и что их знания ограничены обретенным в годы деревенского детства. Кто-то оговорился: «Хорошо Ивану Чигринову! Он забросил себе котомку за плечи и отправился бродить от деревни к деревне, от хаты к хате!» Многие тогда оглянулись на последний ряд, где сидел Чигринов, будто надеялись услышать, что же он принес в своей котомке, но тот лишь весело улыбнулся: он и сам еще не знает, что принес с собой из этих путешествий.

В одном из рассказов об этой неуемной жажде видеть мир он сказал так: «Главное, чтобы среди людей быть», «люди правду на дорогах искали». Да, была в конце пятидесятых и начале шестидесятых годов общая потребность всей советской литературы – «войти в каждый дом», самому пройти по всем «владимирским» и иным проселкам, «утолить жажду из чистых криниц народного бытия». В дороге, среди людей, были тогда молодые В. Короткевич, Ю. Казаков, В. Солоухин, Ю. Трифонов, В. Адамчик, Я. Сипаков, Р. Бородулин…
В путешествиях по родному краю встретил И. Чигринов почти всех своих будущих героев. Перед ним друг за другом встают фигуры участников революции и гражданской войны, борцов за Советскую власть, ветеранов Великой Отечественной… Эти люди все чаще вступают в сложные отношения друг с другом, в жанре рассказа им становится тесно, и возникает ощущение: это народ!
Почти пятнадцать лет работает И. Чигринов над циклом романов о Великой Отечественной войне. За это время вышли из печати и полюбились многомиллионному читателю первые части трилогии – романы «Плач перепелки» и «Оправдание крови», а недавно опубликован уже третий роман – «Свои и чужие» («Дружба народов», №№ 3–5, 1985). Последний? Сам автор вроде бы соглашается: «Да, последний… Кажется, последний». Впрочем, мы-то знаем, как сильно закручена пружина сюжета и как медленно, ритмично она разворачивается, сколько переработано автором жизненного материала – здесь уже трудно определить, что важнее: собственные детские впечатления или память народа о войне, горы прочитанных книг или же почти безнадежные поиски необходимых сведений в архивах? По крайней мере еще не нашло места в чигриновских романах то давнее детское впечатление, которое натолкнуло писателя на мысль когда-нибудь создать «зимнюю» повесть о военном времени.
Трилогии и тетралогии создаются по-разному. Чаще всего несколько произведений объединяются в одно целое общностью идеи, преемственностью сюжета, единством действующих лиц. Но своеобразие цикла романов И. Чигринова в том, что они без особого ущерба читаются каждый самостоятельно. Они завершены концептуально. Это в белорусской литературной традиции – так строил свою «художественную историю белорусского народа» Кузьма Чорный: в основе каждого отдельного произведения лежит оригинальная «идейная категория», проблема, особенно сильно волнующая современников. Так писал И. Мележ.
Первый роман И. Чигринова по преимуществу эмоциональный: плач перепелки герои произведения, жители белорусского села Веремейки, воспринимают как предсказание грядущих трагедий. Второй роман уже по преимуществу интеллектуальный, размышляющий – герои все вместе и каждый отдельно, открыто и наедине судят и рядят о том, какой-ценой должна быть оплачена победа над врагом, какой высокой должна быть цель, чтобы оправдать кровь народных героев. В третьем романе на смену чувствам и мыслям приходит действие – герои делают решающий выбор, партизанское движение обретает все более четкие формы и размах, направляя стихию народного гнева в единое русло активного сопротивления. Это если читать каждый роман отдельно. Вкупе же создается масштабная картина того, как жил и сражался в условиях оккупации целый народ, что он противопоставил врагу, в чем источник его духовной силы и несокрушимой веры в победу.
И. Чигринов создает свою художественную летопись минувшей войны. И в этом его отличают редкое постоянство и приверженность замыслу. Невзирая на мало вдохновляющие рассуждения о том, что наше время – время малых эпических форм, писатель несет свою тяжкую ношу, ибо сознает свой долг и перед земляками, и перед всем народом. Так о какой «усталости» может идти речь! «Усталая» литература – это уже просто не литература.

– Такое впечатление, – говорит Иван Гаврилович, – что я когда-то, давным-давно, попал под большой дождь, он все идет и идет, не переставая, а на мне какая-то тяжелая ноша. И я не могу поднять голову, взглянуть, есть ли уже солнце или нет. Судите сами. Детство – война, сразу после войны – обжигающая память о ней, и не только память: ведь мы хорошо помним, как рвались снаряды в мирном поле, как кто-то умирал от ран, на кого-то все еще шла похоронка. Одним словом, никак не удается отойти от войны…
А отойти от войны, написать о том, как живут сегодня его земляки, писателю хочется. Как-никак, веремейковцы Сорок первого – сорок второго и восьмидесятых годов не одно и то же. И все же очень уж жива та давняя боль! Прошлое у каждого из нас за плечами. Оно – тоже современность. Художественная ценность романов И. Чигринова еще и в том, что они отвечают на вопросы сегодняшнего дня. Разве не стоит перед современником проблема выбора своего места в борьбе, которая касается всех и каждого? Так какое же место займут и какую роль сыграют в этом глобальном конфликте чигриновские деревенские мудрецы, философы-самоучки, с их уникальным историческим опытом и с их верой в незыблемость фундамента бытия? Упрямая и какая-то тяжелая сила в разговоре о самом глубоком и сокровенном в человеке в романах белорусского писателя вызывает мысль о неиспользованных еще возможностях крупномасштабного, всеобъемлющего, вбирающего людское разноязычье и разноголосицу изображения мира. У И. Чигринова на то свои основания:

– Говорят, время эпопей минуло, роман должен быть маленьким. Утверждают: время, техника требуют чего-то иного – динамичности, некоей разорванности, едва ли не сумбура. Однако людям, внимательно следящим за развитием мировой литературы, виделось и то, что эта приверженность к малым формам, фрагментарность, стремление к экономии времени и площади, кроме известных позитивных моментов, имели и негативные. Роман – это народ. И, может быть, иные народы не очень хорошо известны в мире лишь потому, что у них нет выдающихся романов.
Эпическое мышление, как известно, родилось еще в детстве человечества, и в нем много из нашего собственного детства: свежесть восприятия мира, которую мы утратили, гармония и уравновешенность, о которых грустим, полнота изображения, к которой стремимся. Народный эпос все еще служит образцом художественного видения мира. Конечно же, если исключить из обихода стремление к наивной гиперболизации, символам, желание обязательно противопоставить народному эпосу состряпанный в спешке «миф», «легенду».

Чигринов родился в деревне Великий Бор – на пограничье со Смоленщиной. Сама судьба давала в руки писателю выигрышный образ великого бора, олицетворяющий целый народ, который выстоял под бурным ветром истории. Но писатель, казалось бы, сознательно «заземлил» название собственной деревни, где происходит действие, заменив его непритязательным «Веремейки». И, думается, не без умысла – там живут те, кто ВЕРУ ИМЕЕТ. При этом поразительная точность во всем, что изображается, документальность, фактическая оснащенность материала. Недаром он прошел все дороги, по которым ходили его герои, с картой в руках, проверял и перепроверял вроде бы уже утвердившиеся в сознании многих свидетелей и исследователей фанты, с дотошностью реконструировал ход тогдашних событий, создал даже собственный «толковый словарь» названий мест, растений, птиц и зверей.
В «Своих и чужих» И. Чигринова читатель встретит героев, знакомых по предыдущим его романам, и новых. Круг персонажей заметно расширился, и каждый из них вносит свой оттенок в понимание проблемы «народ и война». В условиях, когда в оккупации очутился целый народ, на счету каждый человек И очень важно не упустить его из поля зрения, вовремя привлечь на свою сторону. Отсюда одна из важных примет чигриновских романов – многолюдье. Это не случайно. Здесь обнаруживается глубокая мысль писателя о сложности и богатстве живой жизни, о величии и красоте народной души. И больше всего среди его героев – людей обычных, простых, которые, по словам автора, «знают, как и сад посадить, как и землю вспахать, которые умеют философствовать в хорошем смысле этого слова, объять весь мир своим умом, даже если уменьшенную модель его создадут при этом». Писатель находит таких людей и видит в каждом из них неповторимое проявление народного характера. Комиссар партизанского отряда Степан Баранов, который до войны был секретарем райкома и, кажется, знал людей, с кем жил и работал, вдруг совершает открытие: каким беспредельно щедрым и благородным может быть простой человек, та же старуха, что, не думая о возможной каре, помогает ему накормить отряд и не рассчитывает на благодарность.
В действие вступают глубинные силы народа, и недаром прозаик, склонный к строго документальному изложению событий, вдруг использует символ, концентрирующий в себе большой идейный смысл. Родион Чубарь (он, как и прежде, в центре внимания читателя), тот самый решительный, но не очень дальновидный руководитель, однажды почувствовал необходимость остановиться и повидать «ту криницу под ивовым кустом», из которой берет начало река Беседь (река, знакомая читателю еще по стихам А. Кулешова, которая не только течет в его сердце, но и стремится к океану человечества).
Самые сильные страницы романа «Свои и чужие» как раз те, где показаны истоки всенародного партизанского движения, личный путь героев к борьбе с врагом. В новой обстановке нет места недоговоренности, умолчанию. Нельзя делать вид, будто в довоенной жизни все шло гладко, но и старые обиды лелеять ни к чему. Теперь, в условиях жестокой борьбы с врагом, человек высвечивается насквозь, до самого донца души. И герои ведут нелицеприятные споры о том, что было, есть и что должно быть. Каждый сознает, что перед лицом смертельной опасности, нависшей над страной, нравственно лишь то, что объединяет, а не разъединяет людей. Очень современная мысль!
Полагаю, что читатель, трезво сознающий сложность положения, в котором очутилось ныне человечество, оценит по достоинству размышления белорусского писателя о необходимости объединить усилия всех и каждого, чтобы не дать миру скатиться в пропасть новой войны. Да, и такая мысль прочитывается в трилогии И. Чигринова. Автор рассказал миру о своем народе, показал его отношение к самой острой проблеме современности – войне и миру. Так произведение о трагических страницах нашей истории отозвалось на жгучие вопросы дня нынешнего. Отозвалось болью, гневом – и верой в неиссякаемые силы народа, способного выстоять и победить.

КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 2

Т.К. Грамадчанка

ІВАН ЧЫГРЫНАЎ – РАМАНІСТ

Зварот да вялікіх эпічных палотнаў амаль заўсёды знамянуе сабой якасна новы этап у развіцці творчай індывідуальнасці пісьменніка. Не прыніжаючы ролю навелістычнага перыяду, які часта папярэднічае раманічнаму і з’яўляецца той асновай, тым неабходным мастацкім вопытам, на які пісьменнік абапіраецца ў далейшай творчасці, варта адзначыць, што раман патрабуе ад мастака слова больш шырокага погляду на свет, разумення агульных аб’ектыўных законаў развіцця грамадства, здольнасці паказаць поступ эпохі праз жывыя і яркія чалавечыя характары. Раманісту надзвычай патрэбны яснасць і цэласнасць светаўспрыманпя, свая канцэпцыя жыцця. Можна гаварыць таксама пра раманнае мысленне як «своеасаблівую арганізацыю мастацкага часу, калі сённяшняе «памятае» папярэдні вопыт і ў той жа час імкнецца ўгадаць і прадбачыць будучы ход рэчаіснасці» Гэта ўзаемасувязь, узаемаабумоўленасць трох вымярэнняў часу, што адчуваецца ў творах вялікай эпічнай формы, з’яўляецца адной з яе характэрных і істотных прыкмет.
У савецкім літаратуразнаўстве вызначаны некаторыя іншыя характэрныя рысы рамана як жанру. Гэта перш за ўсё гістарызм і сацыяльнасць, эпічная шырыня, шматпланавасць і сюжэтная разгалінаванасць. У сучасным рэалістычным рамане назіраецца ўзмацненне дакументальнай жыццёвай асновы, паглыбленне філасафічнасці, ускладненне апавядальнай плыні.
У беларускай літаратуры жанравай сталасці раман дасягнуў у 60-я гады. Менавіта ў гэта дзесяцігоддзе былі напісаны такія творы, як «Людзі на балоце» і «Подых навальніцы» I. Мележа, «Птушкі і гнёзды» Я. Брыля, «Сэрца на далоні», «Снежныя зімы» Т. Шамякіна, «Сасна пры дарозе», «Вецер у соснах» I. Навуменкі, дылогія «Партызаны» А. Адамовіча, «Каласы пад сярпом тваім» У. Караткевіча і інш., што азнаменавалі якасна новы этап у развіцці беларускага рамана і беларускай нацыянальнай літаратуры наогул.
Iіачынаючы з 60-х гадоў мы з поўным правам можам гаварыць не пра паасобныя творы, а пра развіццё жанру у цэлым. З’яўленне ў 70-я гады раманаў I. Шамякіна («Атланты і карыятыды», «Вазьму твой боль»), I. Меложа («Завеі, снежань»), I. Навуменкі («Сорак трэці», «Смутак белых начэй»), I. Пташнікава («Мсціжы»), I. Чыгрынава («Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві»), В. Адамчыка («Чужая бацькаўшчына») і іншых сведчыць, што гэтаму жанру па-ранейшаму належыць вядучая роля ў прозе.
Важнае, можна нават сказаць, галоўнае месца ў беларускай літаратуры займае тэма Вялікай Айчыннай вайны. Адказваючы на пытанні анкеты часопіса «Неман», I. Шамякін слушна заўважыў, што «менавіта творамі пра вайну, у якіх найбольш поўна раскрыта духоўная сіла беларусаў, наша літаратура атрымала ўсесаюзнае прызнанне і ўпэўнена выйшла на міжнародны кніжны рынак».
Савецкая «ваенная» проза прайшла шлях ад рамана канца 40-х і 50-х гадоў з яго знешняй панарамнасцю, празмерна шырокім ахопам падзей, паказам руху цэлых народаў да рамана і аповесці 60–70-х гадоў, якія вылучаюцца заглыбленым псіхалагізмам, імкненнем асэнсаваць мінулае, паглядзець на яго з пазіцый сучаснасці. Савецкія пісьменнікі за гэты час напісалі цэлы шэраг твораў пра вайну, вельмі розных па жанру, стылю, па асаблівасцях аўтарскага ўспрымання і мастацкага ўзнаўлення падзей таго суровага і гераічнага часу. Разам з гэтым тэма Вялікай Айчыннай вайны і бяспрыкладнага ў гісторыі подзвігу савецкага народа не вычарпана, ды і наўрад калі-небудзь будзе вычарпапа. «З фашыстамі змагаліся многія мільёны савецкіх людзей і на фронце, і ў тыле ворага, – пісаў В. Быкаў. – А гэта – мільёны чалавечых характараў, лёсаў, сітуацый, якія заслугоўваюць пісьменніцкага даследавання».
Такія падзеі, як Вялікая Айчынная вайна, маюць для жыцця народа, краіны непераходзячае значэнне. Іх уплыў адчуваецца многія гады і дзесяцігоддзі. Кожнае новае пісьменніцкае пакаленне асэнсоўвае, разумее, бачыць вайну ў нечым па-новаму, імкнецца данесці да чытача сваю праўду, з чаго і складаецца вялікая праўда пра вайну нашай айчыннай літаратуры.
М. Лынькоў, I. Мележ, I. Шамякін, I. Навуменка, Я. Брыль, А. Кулакоўскі – пісьменнікі, якія былі непасрэднымі ўдзельнікамі і сведкамі падзей мінулай вайны, шмат зрабілі ў плане ўзнаўлення і адлюстравання жыцця і барацьбы беларускага народа ў гады цяжкіх выпрабаванняў. Яны былі першапраходцамі, ішлі па цаліку. Ацэньваючы творы пісьменнікаў-франтавікоў, якія былі напісаны ў 40–50-я гады, I. Шамякін адзначаў: «Мы… імкнуліся як мага хутчэй расказаць пра галоўныя падзеі, пра чалавека на вайне, пра свае перажыванні, быццам баяліся, што яны могуць забыцца». «…Чым далей ад нас гады вайны, – працягвае пісьменнік, – тым усё глыбей і глыбей літаратура раскрывае філасофскія вытокі ўсенароднага подзвігу». Гэта – адна з галоўных тэндэнцый у развіцці «ваеннай» прозы, пра што сведчыць сучасная творчасць пісьменнікаў.
У апошні час беларуская літаратура папоўнілася новымі таленавітымі творамі пра вайну: тут і «Хатынская аповесць», «Карнікі» А. Адамовіча, і кніга «Я з вогненнай вёскі…» А. Адамовіча, Я. Брыля, I. Калесніка, аповесці і раманы В. Быкава, I. Шамякіна, I. Навуменкі, I. Пташнікава, I. Чыгрынава, В. Казько, А. Марціновіча, В. Хомчанкі, П. Місько. Шмат якія з названых твораў не проста па-мастацку праўдзіва ўзнаўляюць падзеі мінулай вайны, але адкрываюць новыя грані народнага гераізму, трагізму вайны, напрыклад «Хатынская аповесць», «Я з вогненнай вёскі…», а таксама аповесць «Карнікі». Аповесці В. Быкава, асабліва апошнія («Сотнікаў», «Дажыць да світання», «Абеліск», «Воўчая зграя», «Яго батальён», «Пайсці і не вярнуцца», «Знак бяды»), з’яўляюцца, можна без перабольшвання сказаць, самымі філасафічнымі творамі пра вайну ў беларускай літаратуры. Глыбокім пранікненнем у духоўны свет простага працаўніка, непарыўнасцю сувязей герояў з роднай зямлёй вылучаюцца творы I. Пташнікава («Тартак», «Найдорф»).
У раманах «Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві», «Свае і чужынцы» I. Чыгрынаў расказаў пра беларускую вёску ваеннага часу, паказаў, як сустрэў ворагаў беларускі селянін. Пісьменнік, звярнуўшыся да падзей першых месяцаў вайны, знайшоў уласны аспект мастацкага даследавання. Ён заглыбіўся ва ўнутранае цячэнне жыцця беларускай вёскі, раскрыў псіхалогію народнага патрыятызму. У раманах I. Чыгрынава вялікая бітва адбываецца ў людскіх душах і завяршаецца яна перамогай усяго чалавечага, светлага, сапраўднага. Героі пераадольваюць няўпэўненасць, нерашучасць, разгубленасць перад тварам вайны, каб заняць сваё месца ў барацьбе з захопнікам.
У літаратуры апошніх дзесяцігоддзяў асаблівая ўвага аддаецца маральнаму патэнцыялу, з якім сустрэлі савецкія людзі вайну. Адны пісьменнікі, як А. Іваноў, П. Праскурын, даследуюць працэс станаўлення характару савецкага чалавека на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў, другія (В. Быкаў, Ю. Бондараў, А. Ананьеў) паказваюць сваіх герояў у хвіліну грознай небяспекі, што навісла над краінай, але суадносяць іх учынкі, паводзіны з тым, што было ў мінулым і што чакае іх у будучым. Да ліку такіх пісьменнікаў можна аднесці і Чыгрынава.
Ад таго, як жыў чалавек у мірны час, «што ён набраў і чаго не дабраў», шмат у чым залежалі яго паводзіны ва ўмовах ваеннай рэчаіснасці і асабліва ў сітуацыях крайніх, калі чалавек застаецца адзін на адзін з сумленнем і стаіць перад выбарам – застацца жыць цаной здрады альбо памерці (гэта праблема – у цэнтры многіх аповесцей В. Быкава). I. Чыгрынаў не ставіць герояў у экстрэмальныя сітуацыі, ён паказвае іх у спакойным і размераным цячэнні будняў. Аднак і перад героямі яго твораў востра паўстае праблема выбару. Як жыць – схіліцца перад ворагам і пакорліва выконваць яго волю ці шукаць сродкі для барацьбы з захопнікам? Героі I. Чыгрынава выбіраюць апошняе. У «Плачы перапёлкі» і «Апраўданні крыві» супраціўленне акупантам адбываецца пераважна ў чалавечых душах. Як пераканаўча паказвае пісьменнік, гэта і ёсць тая надзейная аснова, якая падрыхтуе людзей да актыўнай барацьбы. У трэцім рамане «Свае і чужынцы» знайшла адлюстраванне наступная стадыя супраціўлення ворагу – узброеная барацьба.
Зрабіўшы ў творах аб’ектам даследавання падзеі мінулага, I. Чыгрынаў тым самым не адыходзіць ад сучаснасці. Ідэйнай накіраванасцю, пафасам і гучаннем раманы «Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві», «Свае і чужынцы» цесна звязаны з праблемамі сённяшняга жыцця. Уласна кажучы, і само з’яўленне раманаў I. Чыгрынава стала магчымым толькі ў 60–70-я гады, пасля таго як у жыцці савецкага грамадства адбыліся значныя якасныя перамены. Глыбока гуманістычны падыход да чалавека, жывая зацікаўленасць «чалавечым», псіхалагічным зместам падзей мінулага і сучаснасці, што з некаторага часу сталі характэрнымі рысамі лепшых твораў савецкай літаратуры, – усё гэта ўласціва і трылогіі I. Чыгрынава.
Чым далей адыходзіць ваенны час, тым больш яскрава бачыцца подзвіг савецкага народа, які выстаяў і перамог у смяротнай схватцы з фашызмам. Цяпер, як ніколі раней, выразна відаць тое непамернае напружанне духоўных і фізічных сіл кожнага асобнага чалавека і Савецкай краіны ў цэлым, мужнасць, самаахвярнасць, гераізм мільёнаў людзей.
Савецкія пісьменнікі паказваюць вайну «як бяду і справу ўсіх жыўшых, як з’яву ўсёабдымную, усёпранікальную, у вышэйшай і безумоўнай ступені ўсенародную», – адзначаў I. Мележ. У многіх пісьменнікаў, якіх хвалюе тэма Вялікай Айчыннай вайны, ёсць свой ваенны вопыт: яны былі сведкамі, прымалі непасрэдны ўдзел у тых падзеях, якія пасля знайшлі адлюстраванне ў творах. Адказваючы на анкету «Вопросов литературы» да дваццацігоддзя Перамогі савецкага народа над фашысцкай Германіяй, некаторыя аўтары (К. Сіманаў, Г. Бакланаў, В. Быкаў, I. Шамякін) даволі катэгарычна выказваліся пра прыарытэт асабіста перажытага, убачанага ўласнымі вачыма.
Пісьменніцкае пакаленне (I. Пташнікаў, У. Караткевіч, Б. Сачанка, I. Чыгрынаў і інш.), у якога дзяцінства супала з суровым ваенным часам, абапіраючыся на асабісты «ваенны» вопыт, вельмі хвалююча і шчыра расказала пра галоднае і трывожнае маленства. Аднак тэма вайны ў творчасці празаікаў сярэдняга пакалення ўспамінамі пра дзіцячыя гады аказалася нявычарпальнай. Пісьменнікі звяртаюцца да яе зноў і зноў, і не толькі ў апавяданнях, але і ў аповесцях, раманах («Тартак», «Найдорф» I. Пташнікава, «Чужое неба», «Вялікі Лес» Б. Сачанкі, «Мора Герадота» П. Місько, «Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві», «Свае і чужынцы» I. Чыгрынава). У гэтых творах на падзеі ваеннага мінулага пісьменнікі глядзяць зусім не дзіцячымі вачыма, паказваюць людзей самага рознага ўзросту, пранікаюць у псіхалогію і светаадчуванне прадстаўнікоў розных сацыяльных слаёў і груп, ды і сам жанр патрабуе эпічнай шырыні, грунтоўнага асэнсавання рэчаіснасці. I. Чыгрынаў, I. Пташнікаў і некаторыя іншыя прадстаўнікі гэтага пісьменніцкага пакалення знайшлі адметны аспект даследавання ваеннай тэмы, у іх творах па-мастацку ўвасоблена рэальная праўда жыцця і змагання народа ў гады ліхалецця. Творы празаікаў сярэдняга пакалення, думаецца, у пэўнай ступені абвяргаюць катэгарычныя выказванні некаторых пісьменнікаў-франтавікоў, што вялікую праўду пра вайну суджана выказаць толькі яе ўдзельнікам або сведкам. Без «ваеннай» прозы I. Чыгрынава, I. Пташнікава, Б. Сачанкі, У. Дамашэвіча, У. Караткевіча, П. Місько беларуская літаратура выглядала б намнога бяднейшай.
У нашу літаратуру побач з «салдацкай» і «партызанскай» памяццю ў 60–70-я гады ўвайшла памяць беларускіх вёсак як абагульнены, скандэнсаваны вопыт мужчын, жанчын, дзяцей, якія былі вымушаны жыць на акупіраванай ворагам тэрыторыі. Менавіта на гэтыя вопыт і памяць абапіраюцца ў творчасці прадстаўнікі сярэдняга пакалення. Невыпадкова ў іх творах назіраецца цесная сувязь з тым кутком зямлі, дзе яны раслі, з роднай вёскай. Гэта сувязь моцна адчуваецца таксама ў «геаграфіі» твораў, у асаблівасцях мовы герояў раманаў, аповесцей, апавяданняў. Звярнуўшыся да гераічнага мінулага сваіх землякоў, пісьменнікі змаглі ўзнавіць карціну барацьбы беларускага народа, ва ўсёй чалавечай прыгажосці паказаць мірнага працаўніка, які падняўся на барацьбу з ворагам і перамог.
Як адзначаў сам аўтар, час, калі пісаўся «Плач перапёлкі», быў не вельмі спрыяльным для з’яўлення твораў вялікай эпічнай формы. У канцы 60-х – пачатку 70-х гадоў у самым разгары былі спрэчкі і дыскусіі, ці патрэбен раман наогул у век нябачаных хуткасцей, век атама і асваення космасу, ці ў стане сучасны чалавек з яго пастаянным дэфіцытам часу адолець аб’ёмныя шматпланавыя творы. Выказвалася думка, што функцыю мастацкага асэнсавання рэчаіснасці ўзяла на сябе аповесць.
Трэба адзначыць, што гэты вывад грунтаваўся не на нейкіх абстрактных разважаннях даследчыкаў, ён меў пад сабой рэальны грунт. Справа ў тым, што ў 60-я гады па ўсёй савецкай літаратуры аповесць заняла перадавыя пазіцыі, магчыма, нават пацясніўшы пры гэтым раман. З ёю даволі часта былі звязаны мастацкія адкрыцці і новыя павароты ў падыходзе да асэнсавання падзей мінулага і сучаснага жыцця народа (аповесці Ч. Айтматава, В. Астаф’ева, Г. Бакланава, Ю. Бондарава, В. Быкава, В. Бялова, С. Залыгіна і інш.).
Безумоўна, час усё паставіў на месца, паказаўшы, што толькі развіццё ўсіх жанравых форм робіць літаратуру па-сапраўднаму багатай, дае магчымасць шматбакова і поўна адлюстраваць рэчаіснасць. Побач з апавяданнем і аповесцю павінен стаяць шматпланавы, складаны, з «шырока разгалінаванай сюжэтнай структурай» раман, у якім «эпічнае накіравана на выяўленне народнага жыцця ў яго «сусветным значэнні».
«Плач перапёлкі» (1970) быў не проста дэбютам I. Чыгрынава ў новым для яго жанры. Раман стаў у многім новым словам пра вайну, пра жыццё народа ў часіну цяжкіх выпрабаванняў. «Пісьменнік… паспрабаваў заглыбіцца ў самыя карані і вытокі ўсенароднага змагання з фашызмам. Заглыбіцца з адчуваннем павышанай зацікаўленасці маральным станам асобы і грамадства, асэнсоўваючы ў новым адзінстве жыццё чалавека і жыццё народа ў пару моцнага сацыяльнага ўзрушэння. I. Чыгрынаў спрабуе адшукаць абагульнены мастацкі вобраз часу», – пісаў У. Юрэвіч.
Пры стварэнні «Плачу перапёлкі» I. Чыгрынаў абапіраўся на лепшыя традыцыі нацыянальнай і айчыннай літаратуры, а таксама на ўласны мастацкі вопыт навеліста. Паміж апавяданнямі і раманам празаіка існуе даволі цесная ідэйна-тэматычная і стылявая сувязь. I. Чыгрынаў актыўна выкарыстоўвае прыёмы і сродкі, правераныя ў жанры малой прозы. Напрыклад, у гэтым першым рамане пісьменнік вельмі часта звяртаецца да перадгісторый, ён расказвае не толькі перадгісторыю герояў, сем’яў, падзей, але і вёскі Верамейкі, вуліц, паасобных хат. Такі мастацкі прыём пісьменнік выкарыстоўваў і ў апавяданнях («Па сваіх слядах», «Плывун», «На пыльнай дарозе» і інш.). Адным з галоўных сродкаў раскрыцця характару герояў у раманс, як і ў болынасці апавяданняў, з’яўляецца дыялог. Блуканне Чубара па акупіраванай ворагам тэрыторыі па сутнасці тыя ж «сустрэчы на дарогах», пра якія I. Чыгрынаў расказваў у зборніку «Птушкі ляцяць на волю».
Абапіраючыся на ўласны вопыт навеліста, I. Чыгрынаў разам з тым імкнуўся ў пэўнай меры і пераадолець яго. Раманная форма патрабавала ад пісьменніка новых выяўленчых сродкаў, рознабаковага і шматграннага ўзнаўлення з’яў і характараў, цэласнага погляду на жыццё. Перад празаікам паўстала задача намаляваць шырокую абагульненую карціну жыцця народа на пэўным этапе яго гісторыі.
З пераходам да жанру рамана проза I. Чыгрынава зберагла характэрныя рысы (увага да ўнутранага свету чалавека, нетаропкасць апавядальнай плыні, паказ герояў пераважна ў сферы быту, даследаванне сацыяльных аспектаў жыцця) і разам з тым набыла іншыя, новыя: стала больш аналітычнай і філасафічнай, больш псіхалагічна насычанай і выверанай. «Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві», «Свае і чужынцы» з’яўляюцца, безумоўна, крокам наперад у развіцці творчай індывідуальнасці празаіка.
І. Чыгрынаў, як нам здаецца, не належыць да катэгорыі пісьменнікаў, для творчасці якіх характэрны «ўзлёты» і «падзенні». Ён піша няспешна і роўна, і таму цяжка назваць нейкія этапныя творы ў яго літаратурнай спадчыне. Амаль усё, што ім напісана, вызначаецца высокім мастацкім узроўнем, значнасцю пастаўленых праблем, глыбінёй пранікнення ў жыццёвы матэрыял, праўдзівасцю ўзнаўлення з’яў і падзей рэчаіснасці. Гэта датычыць як апавяданняў, так і раманаў пісьменніка.
Даючы высокую ацэнку першаму раману I. Чыгрынава, крытыка справядліва ўказвала і на некаторыя недахопы гэтага твора: перагружанасць паасобных старонак дэталямі быту, пейзажнымі замалёўкамі, геаграфічнымі назвамі, не заўсёды неабходнымі для ўвасаблення мастацкай ідэі перадгісторыямі герояў і г. д. Выдаткі такога роду ў «Плачы перапёлкі» ў пэўнай ступені можна растлумачыць тым, што гэта першы вопыт празаіка ў жанры рамана. У «Апраўданні крыві» яны сустракаюцца радзей. Па меры росту пісьменніцкага майстэрства проза I. Чыгрынава становіцца больш стрыманай, псіхалагічна насычанай. Да таго ж пасля з’яўлення другога рамана перасталі выглядаць лішнімі некаторыя персанажы, сцэны, сюжэтныя лініі. Яны знайшлі свой лагічны працяг і вытлумачэнне.
Вось што, напрыклад, пісаў У. Юрэвіч пра першы раман: «I магчыма, не варта было яшчэ раз вяртацца да сахатага, да асірочанага ласяняці, каб паставіць шматзначную фразу, якой завяршаецца раман… Справа ў тым, што зацяганы іншымі вобраз разбуранай ласінай сям’і выступае аўтаномна ў тканіне рамана і не ўзнімаецца да арыгінальнага і высокапаэтычнага абагульнення, якім, напрыклад, з’яўляецца плач перапёлкі». У адносінах да першага рамана, калі лічыць яго творам закончаным, аўтар рэцэнзіі, безумоўна, мае рацыіо. Аднак, пазнаёміўшыся са зместам другога рамана, з крытыкам пагадзіцца ўжо цяжка. Вобраз ласінай сям’і даў магчымасць I. Чыгрынаву з асаблівай сілай паказаць трагізм становішча ўсяго жывога перад тварам вайны, а таксама вельмі шмат сказаць пра асаблівасці характару, паводзін, адносін да рэчаіснасці герояў раманаў.
«Не выпадкова, пэўна, так настойліва сутыкае пісьменнік старшыню калгаса з асірацелым безабаронным ласянём», – адзначае Г. Егарэнкава і разважае далей: «Думаецца, што ў некаторым сэнсе адраджэнне Чубара, ператварэнне яго ў свядомую асобу, у сапраўднага гуманіста… звязаны з далучэннем яго да першаасновы быцця чалавека – прыроды».
Паставіўшы перад сабой мэту паказаць жыццё беларускага народа ў гады Вялікай Айчыннай вайны, малады празаік пачынае даследаванне з перыяду найбольш складанага і супярэчлівага – першых яе тыдняў і месяцаў. Аб’ектам даследавання ў «Плачы перапёлкі» з’яўляецца жыццё вёскі ў той момант, калі Чырвоная Армія ўжо адступіла, а немцы яшчэ не прыйшлі. I. Чыгрынаў здолеў вельмі глыбока перадаць пачуццё напружанага і трывожнага чакання, якое, здаецца, папоўніла ўсё: і людзей, і прыроду. Затаіліся, заціхлі ў чаканні самага страшнага – прыходу ворага – Верамейкі, і толькі плач перапёлкі парушае начную цішыню. «Калі птушкі так плачуць са свайго гора, то як жа тады павінны галасіць людзі, у якіх гора наогул бывае незраўнана больш, а цяпер дык і зусім цераз край?» – думае адзін з галоўных герояў рамана Дзяніс Зазыба.
У «Плачы перапёлкі» апісваецца не фронт, не тыл і пакуль не акупацыя, а нешта пераходнае, нават паўрэальнае, калі ранейшае, мірнае існаванне ўжо парушана, але вайна яшчэ не настолькі моцна ўвайшла ў свядомасць людзей, каб суадносіць з ёю кожны свой крок. Слушна заўважае Т. Шамякіна, што «стылявая дамінанта твора трымаецца менавіта на атмасферы пераходнасці і ў абставінах, і ў паводзінах людзей, і ў руху чалавечай свядомасці».
І. Чыгрынаў паказвае непрыкметны, скрыты, але актыўны працэс выспявання тых ідэй, якія ў хуткім часе авалодаюць свядомасцю народных мас. Напалову апусцеўшыя, прыціхлыя ў нейкім зняменні, Верамейкі напоўнены напружаным, нябачным для старонняга вока жыццём. За некалькі тыдняў, што ахопліваюць па часе першы раман, героі ўнутрана прайшлі доўгі цяжкі шлях ад першапачатковай разгубленасці да рашэння змагацца з ворагам тут, на акупіраванай тэрыторыі. У «Апраўданні крыві» ідэя актыўнага супраціўлення ворагу гучыць ужо з усёй пэўнасцю.
Тое, што толькі чакалася ў першым рамане, у другім стала страшнай і жахлівай рэальнасцю. Не выпадкова ўжо на першых старонках «Апраўдання крыві» верамейкаўцы тварам у твар сутыкнуліся з ворагам. Першая сустрэча з нямецкімі салдатамі ледзь не каштавала жыцця ўсёй вёсцы, і толькі шчаслівы выпадак дапамог пазбегнуць гэтага. Але ж яго магло б і не быць…
Так на акупіраванай тэрыторыі пачынаў дзейнічаць германскі «новы парадак». Аднак дарэмна гебітскамісар Кубэ ўрачыста аб’явіў, што «прагучаў і змоўк бразгат зброі на Беларусі», ён не замоўк, ён з кожным новым днём мацнеў. Якраз гэта пісьменнік паставіў за мэту паказаць у трэцім рамане «Свае і чужынцы». Тут I. Чыгрынаў прасочвае працэс нараджэння партызанскага руху, ад першых нешматлікіх, не звязаных паміж сабой і з насельніцтвам навакольных вёсак груп да ўтварэння сапраўдных баявых адзінак, якія здольныя весці ўзброеную барацьбу з ворагам.
У пачатку 60-х гадоў, абапіраючыся на вопыт мастацкай літаратуры мінулага дзесяцігоддзя, крытыка загаварыла пра «раманы падзей» і «раманы характараў». Думаецца, такі падзел не ўносіць нешта істотна новае ў разуменне твораў вялікай эпічнай формы, хоць ён, як сведчаць матэрыялы «круглага стала» «Раман – эпас сучаснасці», падтрымліваюцца некаторымі даследчыкамі і крытыкамі і сёння.
Калі на пэўных этапах развіцця літаратуры і заўважалася перавага «рамана падзей», то гэта ў значнай ступені было звязана з асаблівасцямі першапачатковага асэнсавання гістарычнага матэрыялу, грандыёзных гістарычных падзей (першыя паслярэвалюцыйныя і пасляваенныя дзесяцігоддзі), а таксама, што часам мела месца, з недастаткова высокім узроўнем майстэрства саміх аўтараў. Вопыт сусветнай і айчыннай літаратуры сведчыць, што праўдзівае ўзнаўленне гістарычных падзей магчыма толькі праз жывыя і яркія характары. «Рэалістычны раман, – слушна заўважае М. Кузняцоў, – дае магчымасць мастаку даць і гісторыю характараў, і бязмежную гісторыка-сацыяльную панараму».
У 60-я гады панарамны раман набывае некаторыя новыя рысы: шырыня ахопу з’яў рэчаіснасці пачынае спалучацца ў ім з глыбокім даследаваннем чалавечых характараў; падзеі, і вялікія і малыя, знаходзяць сваё адлюстраванне і праламленне ў душах герояў. Можна адзначыць і тое, што раман становіцца праблемным, і галоўная праблема, «цэнтральная ідэя», як яе яшчэ называюць, звязвае ў адзінае цэлае ўвесь матэрыял.
Засяродзіўшы ў сваіх творах увагу на жыцці адной вёскі, I. Чыгрынаў даследуе яго вельмі падрабязна, ва ўсёй звычайнасці і натуральнасці. Разам з тым прыкметна імкненне пісьменніка да шырокага ахопу рэчаіснасці. Каб дасягнуць гэтага, ён выкарыстоўвае разнастайныя мастацкія прыёмы: уводзіць паведамленні гістарычнага характару, кароткія інфармацыі пра становішча на фронце, а часцей за ўсё выпраўляе сваіх герояў у дарогу (блуканні Чубара, паход верамейкаўскіх жанок да лагера ваеннапалонных, паездкі Зазыбы ў Бабінавічы). Усё гэта значна пашырае тэматычныя рамкі раманаў, і жыццё Верамеек успрымаецца як бы ў кантэксце таго, чым жыве ўся краіна.
Глыбокае даследаванне характараў персанажаў спалучаецца ў раманах «Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві», «Свае і чужынцы» з даволі шырокім ахопам з’яў жыцця. Творы I. Чыгрынава, на думку Т. Шамякінай, стаяць як бы на скрыжаванні асноўных напрамкаў у развіцці сучаснай прозы: лакальнай аповесці і панарамнага рамана.
Адказваючы на анкету часопіса «Вопросы литературы», I. Чыгрынаў адзначаў, што «ваенная проза» зможа дасягнуць значных поспехаў на шляху паглыблення псіхалагізму. Наколькі такі шлях прадуктыўны, пісьменнік прадэманстраваў у сваіх раманах: «Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві», «Свае і чужынцы» вылучаюцца перш за ўсё дэталёвым аналізам унутранага свету чалавека. Празаік робіць упор на дзеянне ўнутранае, псіхалагічнае, шукае і даследуе тыя маральпня якасці ў чалавеку, якія стануць крыніцай сілы і мужнасці народа ў барацьбе з ворагам.
Разам з тым трэба адзначыць, што апошні раман трылогіі ў мастацкіх адносінах уступае двум папярэднім. У «Сваіх і чужынцах», як сцвярджае П. Дзюбайла, «на першы план выходзіць «падзейнасць», …характары страчваюць псіхалагічную заглыбленасць, усебаковую тонкую матываванасць кожнага дзеяння і ўчынку», набываюць «публіцыстычнае вытлумачэнне гістарычныя з’явы і асабістыя паводзіны герояў». Так, думаецца, больш поўна і шматбакова мог бы быць паказан ваеннапалонны Андрэй Марухін, выкуплены адной з верамейкаўскіх жанчын за залатоўкі з лагера. Аўтар жа абмежаваўся толькі расказам пра яго дзейнасць як арганізатара партызанскага руху. Вядома, па ўчынках, паводзінах героя можна меркаваць і пра яго чалавечую сутнасць, хоць не лішнім было б часам бачыць і ведаць, што думае, адчувае, як ставіцца да асобных падзей і здарэнняў у жыцці Верамеек гэты прышлы ў вёсцы чалавек. Большай увагі з боку пісьменніка патрабавалі, відаць, і такія героі, як Зазыбаў сын Масей, Ганна Карпілава. Відавочнае вылучэнне Масея і Ганны сярод персанажаў «Плачу перапёлкі» і «Апраўдання крыві» патрабавала ад аўтара пэўнасці адносна далейшага іх лёсу. У «Сваіх і чужынцах» сюжэтныя лініі, звязаныя з гэтымі героямі, знайшлі завяршэнне: вядома, на які бок барыкад можа стаць Масей, як складзецца жыццё Ганны Карпілавай. Аднак пра істотныя змены ў жыцці герояў аўтар, па сутнасці, проста паведамляе, не даючы слова самім героям.
Паставіўшы перад сабой мэту «паказаць… народ, расказаць пра яго, расказаць не спяшаючыся, шырока і грунтоўна, галоўнае – праўдзіва», I. Чыгрынаў скрупулёзна аналізуе падзеі. Дзень за днём даследуе ён душэўны стан сваіх герояў, рэальныя цяжкасці і рэальны драматызм першых месяцаў вайны.
Для раманаў І. Чыгрынава характэрна пэўная запаволенасць, нават затарможанасць апавядання. Сюжэт твораў даволі слаба насычан дзеяннем знешняга парадку, асабліва ў тых раздзелах, дзе апісваецца жыццё Верамеек. Героі болын думаюць, размаўляюць, спрачаюцца, чым штосьці робяць. Нягледзячы на знешнюю малаактыўнасць сюжэта, раманам уласцівы нейкі ўнутраны, нябачны рух, яны напружаныя і дынамічныя. Гэта выразна адчуваецца ўжо на першых старонках «Плачу перапёлкі». Услед за кароткай, стрымана выпісанай экспазіцыяй, дзе паведамляецца пра адыход войск Чырвонай Арміі на новыя абараняльныя рубяжы, аўтар дае востры, напружаны дыялог паміж старшынёй верамейкаўскага калгаса Радзівонам Чубарам і яго намеснікам Дзянісам Зазыбам:
« – Адну спустошаную зямлю трэба пакідаць. Адну спустошаную зямлю!
– А людзей? – хмура спытаў Зазыба.
– Што людзей?
– А тое, што людзі застануцца на гэтай зямлі. Ім жа есці патрэбна нешта будзе?
– А хто іх прымушае заставацца? Той, хто па-сапраўднаму любіў Савецкую ўладу, не будзе сядзець. Той ужо даўно зняўся з месца і паехаў».
Тут завязваецца адзін з асноўных канфліктаў, што будзе рухаць сюжэт і першага і другога раманаў.
У раманах выразна выявілася імкненне I. Чыгрынава да «кампазіцыі драматычнага сутыкнення характараў», калі сюжэт рухаецца не за кошт біяграфіі герояў, а за кошт канфліктаў, якія ўзнікаюць паміж імі. Раманны свет характараў трымаецца на іх канфліктнасці, на іх супрацьпастаўленні.
Жадаючы паказаць выключную складанасць і супярэчлівасць пачатковага перыяду Вялікай Айчыннай вайны, празаік не абмяжоўваецца канфліктам паміж двума супрацьлеглымі лагерамі, ідэалогіямі. Гэты асноўны канфлікт у творах канкрэтызуецца, дапаўняецца. Дзяніс Зазыба супрацьстаіць у раманах не толькі Гуфельду, але і Брава-Жыватоўскаму, Рахіму.
Разам з гэтым адрозніваюцца сваім разуменнем жыцця і адносінамі да яго, сваімі паводзінамі і рысамі характару і галоўныя героі раманаў Зазыба і Чубар. Канфлікт паміж імі намеціўся яшчэ ў мірны час, аднак у складаных умовах акупацыі ён набыў асаблівую вастрыню. Сутыкнуўшы ў прынцыповай спрэчцы Зазыбу і Чубара, пісьменнік паказвае два розныя пункты гледжання, дзве лініі паводзін кіраўнікоў:
« – Перастань ты, Зазыба, гэтак пячыся пра мужыкоў! Ідзе вайна. I нам з табой зусім пра другое трэба думаць.
– Пра людзей таксама трэба думаць.
– Ну, ты як знаеш, а я патураць ім не збіраюся».
Сумнявацца ў патрыятызме Чубара не даводзіцца.  Але любоў да Радзімы, адданасць светлым ідэалам камунізма павінны ў кожнага кіраўніка спалучацца з глыбока гуманістычным падыходам да чалавека, з разуменнем каштоўнасці і непаўторнасці кожнага чалавечага жыцця – такая думка пранізвае раманы I. Чыгрынава. Імкненне Радзівона Чубара, чаго б тое ні каштавала, не лічачыся з абставінамі, помсціць ворагам часам можа прынесці больш шкоды, чым карысці, а яго гарачая, безразважлівая дзейнасць пагражае стаць нічым не апраўданай жорсткасцю (іменна гэта рыса характару Чубара выявілася ў яго размове з Зазыбам).
Жыццёвасць, глыбокая псіхалагічная абгрунтаванасць учынкаў і імкненняў героя былі характэрны ўжо для ранняга этапа творчасці I. Чыгрынава. Паўнакроўны, жывы, яркі характар з’яўляецца стрыжнем лепшых апавяданняў, іх мастацкім «эпіцэнтрам». Калі ў апавяданні характар раскрываецца нейкай адной, рэдка некалькімі найбольш істотнымі гранямі, то ў рамане ён паўстае ва ўсёй сваёй паўнаце.
Сваіх герояў I. Чыгрынаў імкнецца паказаць рознабакова, ва ўсёй шматграннасці іх сувязей з грамадскім жыццём. Але як і ў апавяданнях, яны часцей за ўсё выступаюць у сферах быту. Услед за Я. Коласам, К. Чорным, I. Мележам I. Чыгрынаў у «Плачы перапёлкі», «Апраўданні крыві», «Сваіх і чужынцах» паказаў, якія вялікія магчымасці для ўзнаўлення ўмоў жыцця чалавека, для эстэтычнай ацэнкі падзей і часу хавае ў сабе быт. Падрабязна паказвае празаік, як жывуць, што робяць, пра што думаюць героі раманаў. Вобразы падаюцца не статычна, а ў дынаміцы, у канфліктных сітуацыях, у рэакцыях герояў на падзеі і з’явы навакольнай рэчаіснасці.
Паставіўшы ў цэнтр сваіх твораў чалавека з народа, I. Чыгрынаў тым самым атрымаў магчымасць рознабакова паказаць адносіны народа да вайны, яго паводзіны ў хвіліны грознай небяспекі. Думаецца, менавіта гэта меў на ўвазе А. Аўчарэнка, калі пісаў пра вобраз Дзяніса Зазыбы: «Патэнцыяльна гэта вельмі глыбокі характар. Пэўна, магчымыя маштабы яго пакуль недаацэньваюцца нават самім аўтарам».
Дзяніс Зазыба – тыповы прадстаўнік сялянскіх мас, які ўвабраў у сябе лепшыя якасці народнага характару. Пісьменнік неаднаразова падкрэслівае мудрасць і разважлівасць героя, яго ўдумлівыя адносіны да ўсяго, што адбываецца навокал, – якасці, якіх не стае Чубару. Дзяніс нічога не бярэ «на веру», імкнецца ва ўсім разабрацца самастойна, даць ацэнку. I. Чыгрынаў змог паказаць героя без спрашчэння і схематызму. Са старонак раманаў паўстае жывы чалавек, які можа сумнявацца, памыляцца і нават штосьці наогул не зразумець з-за сваёй гістарычнай абмежаванасці.
I Зазыбу, нягледзячы на яго багаты вопыт і ўдумлівыя адносіны да жыцця, напачатку цяжка разабрацца ў складаных абставінах, прыняць адзіна правільнае рашэнне. Ён шмат у чым не пагаджаецца з Чубарам, разам з гэтым для яго не зразумела, як можна зрабіць у той ці іншай сітуацыі па-іншаму. Дзяніс, напрыклад, ведае, што будзе здрадай, калі збажыну захопіць вораг, але спаліць яе, як гэтага патрабавала адпаведная дырэктыва, у яго не падымаецца рука. Тут, на акупіраванай тэрыторыі, засталіся савецкія людзі: жанчыны, дзеці, старыя. Хлеб спатрэбіцца і Чырвонай Арміі, калі тая вернецца. I нават пасля таго як выхад, здаецца, быў знойдзен (падзяліць часова, да прыходу Чырвонай Арміі, калгаснае поле, калгасную маёмасць і аддаць верамейкаўцам у асабістае карыстанне), Зазыба не перастае сумнявацца. Пра гэта яскрава сведчыць пажар у Паддубішчы. Дзянісу не трэба было шмат думаць, каб здагадацца, хто мог падпаліць збожжа. Але ён не асудзіў Чубара, толькі здрыгануўся душой. Селяніну, працаўніку цяжка паверыць, што такое наогул можна зрабіць. Разам з гэтым Дзяніс нечакана адчуў душэўнае аблягчэнне, «ажно ўздыхнуў з палёгкай, і адразу нейкая слабасць і тайная здаволенасць авалодалі ім. З гэтым адчуваннем ён адарваўся ад акна, вярнуўся на сваю палавіну хаты. Хутка з вуліцы прыйшла і Марфа.
– Гарыць? – спытаў ён такім голасам, быццам справа ішла аб дажджы ці яшчэ аб нечым нязначным». Гэты нечаканы на першы погляд пераход героя ад душэўнага ўтрапення да тайнай здаволенасці псіхалагічна матываваны: пажар паклаў канец ваганням і сумненням Зазыбы адносна збажыны, рашыў тое, што яго доўга мучыла.
Пэўная нерашучасць, якая мае месца ў паводзінах галоўнага героя «Плачу перапёлкі» і «Апраўдання крыві», не характарызуе яго як чалавека, не здольнага арыентавацца ў абставінах, усё гэта толькі ўказвае на іх выключную складанасць і супярэчлівасць. У цэлым Дзяніс якраз здольны правільна вызначыць лінію паводзін, пра што сведчыць далейшае развіццё падзей (у трэцім рамане Зазыба дзейнічае больш упэўнена і мэтанакіравана).
Вопыт народа і ўласны жыццёвы вопыт падказваюць Зазыбу, што яго месца тут, у роднай вёсцы, таму ён вярнуўся сюды, хоць і была магчымасць застацца за лініяй фронту. «Хто з роднай зямлі ўцякае, той ворага не перамагае», – прыводзіць ён у спрэчцы з Чубарам мудрую народную прымаўку.
Складанасць становішча Дзяніса яшчэ і ў тым, што ён – кіраўнік, усімі прызнаны «галава» вёскі і цяпер адказвае не толькі за калгасную маёмасць, але ў нейкай ступені і за жыццё аднавяскоўцаў. Ён добра ведае, што вайна так ці інакш закране кожнага, нікога не абыдзе. «Не трэба забываць, што любая вайна перш за ўсё кроў людскую п’е і жыцці чалавечыя забірае», – гаворыць Зазыба старому Прыбыткову, аднак ён разумее, што не павінна быць і непатрэбных ахвяр. Магчыма, гэтым можна растлумачыць асцярожнасць і марудлівасць героя, дзе-нідзе нават залішнія.
Зазыба – чалавек цвёрдых ідэйных перакананняў, прынцыповы і адданы Радзіме. Проста, без патэтыкі і высокіх слоў тлумачыць ён сыну, што значыць для яго Савецкая ўлада. «Для мяне Савецкая ўлада – як для маці тваёй ты!.. Ёй, бачыш, няма ніякай справы да таго, які ты цяпер і што ты гаворыш, і што збіраешся рабіць!.. А ўжо ты павер мне – ні адна маці не хоча, каб дзіця ў яе было кепскае!.. Вось гэтак і для мяне Савецкая ўлада! Я яе таксама… ну, калі хочаш ведаць, я яе таксама раджаў!.. Я за яе біўся! Я за яе пакутаваў!.. Бо мы ўсе, хто за яе біўся тады, ведалі, якая гэта ўлада і навошта яна людзям патрэбна». Любоў да Радзімы, вернасць ідэалам сацыялізма і камунізма выпакутаваны ўсім жыццём героя і сталі яго перакананнямі.
Гэтыя словы сведчаць не толькі пра глыбокі і асэнсаваны патрыятызм Зазыбы. Яны ў нейкай ступені з’яўляюцца ключом да разумення таго, чаму так цяжка было яму разабрацца ў супярэчнасцях грамадскага жыцця канца 30-х гадоў. Савецкая ўлада для Дзяніса – не абстрактнае паняцце. Ён за яе ваяваў, ад яе імя ствараў калгас у роднай вёсцы, яна стала яго кроўнай справай. Зазыба бачыў, колькі сумленных і добрых людзей загінула за гэту ўладу і як шмат яна зрабіла для простага працаўніка, таму, зразумела, яму вельмі цяжка паверыць у тое, што і пры Савецкай уладзе могуць дапускацца памылкі.
І. Чыгрынаў ставіць свайго героя ў вельмі складаную сітуацыю: з аднаго боку, бясспрэчная ўпэўненасць у справядлівасці Савецкай улады, з другога – арышт роднага сына. Дзянісу і на самай справе аказалася «вышэй яго сіл – спасцігнуць, як магло так здарыцца з сумленным чалавекам, якім, ён перакананы, з’яўляецца яго Масей». Думаецца, прычына гэтага не ў патрыярхальнай абмежаванасці ўнутранага свету героя, як лічыць В. Каваленка, а ў празмернай складанасці самой сітуацыі, Да месца тут будзе ўспомніць мележаўскага Апейку, чалавека вялікіх ведаў і эрудыцыі, здольнага да глыбокага філасофскага асэнсавання з’яў рэчаіснасці, хоць і яму далёка не ўсё было зразумелым у складанай грамадскай атмасферы канца 20-х – пачатку 30-х гадоў.
Для празаікаў, якія пішуць пра мінулае, важна не толькі глыбока і дасканала ведаць жыццё народа, асноўныя праблемы і канфлікты таго часу, але і ўмець судзіць па справядлівасці і сам час, і людзей, якія тады жылі, бо заўсёды існуе пагроза «асучасніць» падзеі мінулага. Патрэбна адзначыць, што і Мележ, і Чыгрынаў здолелі паказаць тое, што складала сілу гэтых людзей і ў чым былі іх слабасці, іх абмежаванасць.
Паводзіны, думкі, учынкі аднаго з галоўных герояў «Плачу перапёлкі», «Апраўдання крыві», «Сваіх і чужынцаў» сацыяльна і гістарычна абумоўлены. I наўрад ці варта патрабаваць ад Зазыбы «разумення ўсёй нечаканасці і парадаксальнасці свету», бо гэта ў нейкай меры азначае, што Зазыба павінен узняцца над сваім часам.
Са зваротам Масея становішча Дзяніса яшчэ больш ускладнілася, стала па-сапраўднаму драматычным. Ён вымушан на нейкі час нібы забыцца пра пакалечаны лёс сына, хоць яму і вельмі балюча, дзеля агульнай справы. Як нам здаецца, празаік тут верны праўдзе характару і змог дастаткова пераканаўча паказаць паводзіны свайго героя, душа якога раздзіраецца супярэчнасцямі. Але дзе-нідзе Зазыбу ўсё ж цяжка зразумець як бацьку, як чалавека. Менавіта ў адносінах да сына выяўляюцца рысы, якія ўвогуле не ўласцівы герою – прамалінейнасць і нават жорсткасць.
І. Чыгрынаў ставіць сваіх герояў у сітуацыі складаныя, даследуе іх характары не толькі ў спакойным руху паўсядзённасці, але і ў моманты найвышэйшага напружання духоўных і фізічных сіл. Вельмі пераканальна выпісана сцэна сустрэчы Зазыбы з сынам. Тут празаік паказаў сябе сапраўдным майстрам псіхалагічнага аналізу. Гэтыя старонкі нельга чытаць без хвалявання, так глыбока і моцна змог перадаць пісьменнік пачуцці бацькі.
Думаецца, залішне кароткай была ў героя радасць ад сустрэчы з сынам. Даведаўшыся, што Масей вярнуўся не «па чыстай», ён падумаў: «…ім і сапраўды будзе цяжка разам, здаецца, няхай бы ўжо і не вяртаўся Масей дамоў, раз незаконна». Тое, што Дзяніс наогул не хацеў, каб у Верамейках цяпер жыў нехта з «тых мясцін», можна зразумець. Але ці не паспяшаўся празаік, калі прымусіў свайго героя праз некалькі гадзін пасля сустрэчы ўчыніць сыну допыт? Гэта цяжкая і для бацькі, і для сына размова не магла не адбыцца, аднак увесці яе ў твор трэба было б не адразу пасля вяртання Масея.
І. Чыгрынаў і тут імкнецца паказаць удумлівыя адносіны свайго героя да жыцця: «Зазыба гнаў ад сябе нядобрыя думкі, свядома абрываў іх яшчэ ў пачатку як разважлівы чалавек, якому мала аднаго схопленага, краем пачутага: яму неабходна ўнікнуць у сутнасць справы, каб зразумець, а тады ўжо рабіць вывад». Думаецца, гэта сцвярджэнне аўтара даволі галаслоўнае, бо паводзіны і ўчынкі Зазыбы сведчаць якраз пра іншае.
У цэлым жа вобраз Зазыбы выпісан жыццёва перакапальна. Са старонак раманаў паўстае жывы чалавек са сваім светаўспрыманнем, сваім характарам і ладам думак. Празаік змог ва ўвесь рост намаляваць аднаго з самых свядомых прадстаўнікоў вёскі, якая рабіла ўсё магчымае, каб наблізіць Дзень Перамогі: папаўняла атрады лясных мсціўцаў, карміла і апранала партызанскую армію і ўяўляла сабой, такім чынам, рэальную сілу ў барацьбе з акупантамі.
Як сведчаць падзеі, Зазыба становіцца адным з арганізатараў партызанскага руху. Ён не пайшоў у лес. Яго месца тут, у Верамейках. Магчыма, як ніколі раней, патрэбен Дзяніс аднавяскоўцам, якія бяруць з яго прыклад, як жыць, як паводзіць сябе ва ўмовах акупацыі.
У трэцім рамане Зазыба настойліва шукае сувязі з партызанамі. Здаецца, яму нарэшце пашанцавала. Пасля доўгіх месяцаў няпэўнасці і сумненняў, калі трэба было аднаму, на свой страх і рызыку вырашаць складаныя пытанні жыцця вёскі ва ўмовах акупацыі, ён сустрэўся з сакратаром падпольнага райкома партыі Касьянам Манько. У час размовы многае для Зазыбы стала зразумелым, з’явілася ўпэўненасць у правільнасці абранай пазіцыі. З разгромам падпольнага райкома тая нітачка, якая магла прывесці Зазыбу да партызан, абарвалася, ён зноў застаўся адзін і зноў павінен шукаць надзейных людзей, аднадумцаў.
Шлях былога намесніка старшыні калгаса да народных мсціўцаў аказаўся няпростым. Пэўна ж, такі абачлівы і сталы чалавек, як Зазыба, будзе дзейнічаць асцярожна, уступаць у кантакт толькі з тымі, каму давярае – з былым ваеннапалонным Андрэем Марухіным, лесніком Абабуркам, краўцом Шарэйкам, – каб нарэшце ўстанавіць трывалую сувязь з партызанскім атрадам, створаным Крутагорскім райкомам партыі і палітаддзелам 13-й арміі ў жніўні сорак першага года.
Пісьменнік паказвае, што з прыходам немцаў рытм жыцця вёскі стаў яшчэ больш сцішаны і непрыкметны, чым быў да гэтага, а паміж верамейкаўцамі з’явілася нават нейкая адчужанасць. Змены адбыліся і ў паводзінах Дзяніса Зазыбы. Засяроджаны на сваёй важнай справе, пра якую да пары да часу не павінны ведаць іншыя, Зазыба рэдка калі выходзіць на людзі, не ўмешваецца ў размовы мужчын, ды і размоў тых паменшала. Можна падумаць, што ён перастаў карыстацца ранейшай павагай аднавяскоўцаў. Але гэта не так. Калі выбіралі старасту, верамейкаўцы назвалі кандыдатуру Зазыбы. I не здолеў бы ён адмовіцца, каб не бабінавіцкі камендант Гуфельд, які сам прыехаў у Верамейкі праводзіць сход. Гуфельд добра запомніў непаслухмянага намесніка старшыні па колішняй нарадзе (праўда, без «пасады» Зазыба ўсё ж не застаўся, ён быў абраны намеснікам валаснога агранома і ў вёсцы).      
Такім чынам, I. Чыгрынаў не пайшоў па шляху далейшага ўскладнення і драматызацыі лёсу Зазыбы, як гэтага можна было б чакаць. Герой так і застаўся сціплым партызанскім сувязным, ад якога нямала залежаў поспех у барацьбе з ворагам.
Беларускія празаікі, узнаўляючы партызанскую барацьбу як справу ўсенародную, не аднойчы звярталіся да вобраза простага працаўніка, які змагаўся з фашызмам: Карп Маеўскі («Глыбокая плынь» I. Шамякіна), Астап Канапелька, Сілівон Лагуцька («Векапомныя дні» М. Лынькова), Сцяпан Птах (раманы «Сасна пры дарозе», «Вецер у соснах», «Сорак трэці» I. Навуменкі), Грыбаед, Петрак і Сцепаніда Багацькі (аповесці В. Быкава «Воўчая зграя», «Знак бяды») і г. д. Названых вышэй герояў і Зазыбу шмат што збліжае і разам з тым шмат што і адрознівае. Галоўнае адрозненне бачыцца ў тым, што Дзяніс Зазыба не радавы працаўнік, а прызнаны ўсімі «галава» вёскі. Ён нясе адказнасць не толькі за сябе і сваю сям’ю, але ў нейкай ступені за Верамейкі і іх жыхароў.
Зазыба такі ж працаўнік, як і многія іншыя ў Верамейках, але ён глядзіць на свет больш шырока і бачыць крыху далей за аднавяскоўцаў, пра што, напрыклад, сведчыць стан героя пасля сходу, на якім былі выбраны «прадстаўнікі ўлады» ў вёсцы. «От жа людзі гэтыя, мае аднавяскоўцы, – нязлосна, але с пэўнай доляй горычы ў душы ўсміхаўся ён сам сабе. – На сход абіраліся ўнураныя, быццам статак у дождж, а са сходу ідуць, як пасля скокаў. Радуюцца, мабыць, што абдурылі гамузам немца. Але ж яшчэ паглядзець трэба, што з гэтага атрымаецца. Цяпер ужо і праўда, як хацеў таго Брава-Жыватоўскі, усе ў вёсцы павязаны адной вяроўкай. Толькі невядома, хто за яе торгаць мецьмо». Такі погляд збоку вельмі важны для разумення ў рамане псіхалогіі і паводзін сялянскай масы ў абставінах вайны. Дзяніс Зазыба добра бачыць усе плюсы і мінусы верамейкаўцаў. Ён асуджае аднавяскоўцаў за іх «мужыцкі настрой», за спадзяванне «ўжыцца ў новы парадак». Але разам з тым намеснік старшыні калгаса не сумняваецца, што большасць з іх ніколі не пагодзіцца з ворагам. Дзяніс нават пакрыўдзіўся, калі Андрэй Марухін сказаў, што з верамейкаўскіх мужыкоў войска не складзеш. «…Словы Андрэевы неяк нядобра закранулі ягоную душу, нібыта сам ён толькі што не разводзіў рукамі, не казаў: «Сам жа бачыш, якія ў нас мужыкі!..» Але то было ўжо чыста «верамейкаўскае» пачуццё – маўляў, няхай мы сапраўды сухарукія, няхай кілаватыя, аднак усё роўна, што ты, чалавеча, разумееш аб нас?» Тут, думаецца, не проста так званы мясцовы патрыятызм героя выявіўся, туі вера ў селяніна, у яго высакароднасць і адданасць Савецкай уладзе.
Для I. Чыгрынава не характэрны аднабаковыя ацэнкі персанажаў – «станоўчы» ці «адмоўны». Празаік імкнецца кожнага героя паказаць ва ўсёй яго складанасці і нават супярэчлівасці. Адным з самых складаных з’яўляецца вобраз старшыні верамейкаўскага калгаса Радзівона Чубара. У душы героя доўгі час суіснуюць і змагаюцца два супрацьлеглыя пачаткі. У сваіх паводзінах і ўчынках, ва ўзаемаадносінах з людзьмі Радзівон бывае жорсткім і дагматычным. Ён можа сілай адбіраць у шматдзетнай салдаткі неабмалочаныя снапы, папракаць Зазыбу сынам, беспадстаўна сумнявацца ў сваіх аднавяскоўцах. Але побач з гэтым у характары героя ёсць і іншае – чуласць, дабрыня. Іменна ён праяўляе самую жывую зацікаўленасць у лёсе асірацелага ласяняці. У душы стрыманага і трохі эгаістычнага чалавека адкрываецца такая рыса, як жаль да ўсяго жывога. Кожны раз, калі ён глядзеў на дрыжачую, нібы жыўшую ў вечным страху асіну, «яму рабілася не па сабе, карцела ступіць да яго (дрэва. – Т. Г.) і, шкадуючы, прытрымаць рукамі, памагчы супакоіцца». Вядома, і самыя жорсткія людзі могуць быць калі-нікалі (часцей за ўсё ў дачыненні да прыроды) сентыментальнымі і чуллівымі. У героя I. Чыгрынава гэтыя якасці – сведчанне да часу схаваных магчымасцей стаць лепшым чалавекам.
Адным з наступных крокаў героя па шляху душэўнага адраджэння бачыцца яго развітанне з сынам Аграфены. Чубара да глыбіні душы расчуліла шчырая хлапчукоўская ўдзячнасць і адданасць, наіўная ўпэўненасць у сіле і справядлівасці яго, дарослага чалавека. Ён адчуў раптам да гэтага чужога дзіцяці не толькі прыхільнасць, але і адказнасць за яго лёс, нават удзячнасць яму.
Такая складанасць натуры Чубара не выглядае надуманай, гэта складанасць жывога чалавечага характару. Празаік змог, паказаўшы героя рознабакова, матываваўшы псіхалагічна яго паводзіны і ўчынкі, стварыць вобраз, у якім у дыялектычным адзінстве існуюць рысы тыповыя, агульныя для пэўнай групы людзей, і індывідуальныя, «асабістыя».
Вобраз Радзівона Чубара трактуецца нашай крытыкай некалькі аднабакова. Чубар часцей за ўсё разглядаецца як супрацьлегласць, як маральны антыпод Дзяніса Зазыбы. У нечым гэта, безумоўна, так. Параўноўваючы герояў, нельга не бачыць, што яны, хоць і робяць агульную справу, але па-рознаму глядзяць на жыццё, думаюць і дзейнічаюць. Для Зазыбы важна не толькі мэта, не менш важны і сродкі, якімі яна дасягаецца, для Чубара добрыя любыя сродкі, калі яны садзейнічаюць набліжэнню да мэты. Дзянісу канчатковая мэта, канчатковы вынік не замінаюць бачыць асобнага чалавека, Радзівон жа гэтага чалавека не заўважае і не лічыцца з ім.
Паставіўшы ў цэнтр раманаў Зазыбу і Чубара, аўтар, думаецца, імкнуўся не толькі раскрыць гуманізм першага і антыгуманізм другога і, такім чынам, яшчэ больш драматызаваць падзеі. Для I. Чыгрынава важна паказаць і тыя змены ў характары Радзівона, якія непазбежны пры сутыкненні героя з ваеннай рэчаіснасцю.
Калі Зазыба – натура цэласная і вайна бяссільна ў ім нешта істотна змяніць, то ў характары Чубара чакаюцца значныя змены. Ускладніўшы і без таго няпростыя жыццёвыя калізіі, Дзяніса вайна як бы правярае «на трываласць». Радзівона ж яна пачынае «перавыхоўваць».
Чубар і Зазыба адрозніваюцца і ўзростам, і характарам, і сваімі адносінамі да жыцця, але, пэўна ж, не настолькі, каб іх можна было лічыць антыподамі. У гэтых адносінах, нам здаецца справядлівай заўвага А. Ленсу, што «на працягу двух раманаў Чубар і Зазыба і супрацьстаяць адзін аднаму, і разам з тым сілай абставін жорсткай вайны ідуць насустрач адзін аднаму». Асабліва выразна гэта выявілася ў рэакцыі герояў на пажар у Паддубішчы.
Пытанне пра збажыну адно з тых, у вырашэнні якіх паміж Зазыбам і Чубарам узніклі прынцыповыя разыходжанні. Таму можна было чакаць, што, пасля таго як Радзівон падпаліў збожжа, ён будзе жыць з пачуццём выкананага абавязку, чаго не здарылася.
Назіраючы, як успыхваюць копы, Радзівон быў упэўнены, што зрабіў вельмі патрэбную справу. Засынаў ён у тую ноч з такім настроем, быццам не з пажару вярнуўся, а з млына, але спаў дрэнна. А на раніцу Чубар са здзіўленнем заўважыў, што з ім за ноч нешта адбылося: ён не адчуваў больш той прагі да ўсяго, той здаровай непатоленасці, што жылі ў ім да гэтага часу.
Пажар у Паддубішчы паклаў канец некаторым сумненням Зазыбы, але ён не прынёс спакою і маральнага здавальнення Чубару, больш таго, штосьці надламалася ў душы героя. Праўда, Радзівон пакуль толькі канстатуе гэта як факт і не спрабуе разабрацца, чаму так здарылася. Потым ён непазбежна запытае ў сябе, ці правільна зрабіў, падпаліўшы зжатае збожжа.
І. Чыгрынаў паводзіны, думкі, пачуцці, эмоцыі свайго героя перадае без спрашчэння, з той ступенню верагоднасці, калі цяжка ў іх усумніцца.
Аднак аўтар амаль зусім адмаўляе свайму герою ў такіх якасцях, як самааналіз і самакрытычнасць, што, безумоўна, збядняе вобраз. Гэта было б правамерна, калі б Чубар раптам аказаўся не здольны да аналізу рэчаіснасці і абыякавы да праяў жыцця. Але ж Радзівон можа зразумець прычыны насцярожанасці і падазронасці, з якой яго сустракала насельніцтва па акупіраванай тэрыторыі.
Знаходзячыся доўгія дні ў адзіноце, ён спрабуе асэнсаваць сваё ранейшае жыццё, робіць цікавыя паралелі паміж прыродным светам і ўзаемаадносінамі людзей.
Тое, што паводзіны героя бываюць пазбаўлены логікі, што яго ўчынкамі часта кіруюць эмоцыі і пачуцці, а не розум, можна растлумачыць прыроджанымі асаблівасцямі характару. Забойства ваенурача, пажар у Паддубішчы з’явіліся вынікам пэўнага душэўнага стану, пэўнага настрою Чубара. Трагічны фінал сустрэчы з палонным аказаўся для Радзівона зусім нечаканым, як і тое, што іменна гэтай ноччу ён падпаліў у Паддубішчы збажыну.
Пісьменнік раскрывае тэму пачуццяў і разважанняў героя, калі ён, так і не дагнаўшы Зазыбу, прыпыніўся на верамейкаўскім полі. Спачатку Чубар адчуваў толькі прыкрасць, але потым, калі прыйшлі на памяць безвыніковыя пошукі апалчэнцаў, распушчаны ў Верамейках калгас, аднавясковец, які добраахвотна пайшоў на службу да немцаў і, нарэшце, невыкананая ўрадавая дырэктыва, у душы Радзівона з’явілася злосць. «Непрыкметна гэтая злосць, якая была выяўленнем канкрэтнай рэальнасці, пачала распаўсюджвацца і на другія, не менш рэальныя з’явы. А праз нейкі час… яна ператварылася ў агульную злосць, таму безразважную, бадай, ужо на ўсё… З яе і ўзнік, дакладней, вынік пажар у Паддубішчы».
Да спаленага жыта Чубар не раз у думках вернецца, калі будзе хадзіць па заданню камандзіра партызанскага атрада па забяседскіх вёсках. Вернецца і сам сабе адзначыць, што ў дачыненні да хлеба дырэктыва амаль усюды не была выканана. А вось пра забітага ім чалавека Чубар пастараецца забыцца. Толькі нейкі час перад ім будзе то тут, то там паўставаць сівы прывід палоннага, нават мёртвы воўк сваёй сівізной здасца падобным на яго.
I ўсё ж цяжка паверыць, што такі складаны і супярэчлівы выпадак, як сустрэча з ваенурачом, мог прайсці амаль бясследна і не адбіцца на паводзінах і характары героя, як гэта паказана ў рамане. За ўсю дарогу ў Верамейкі Радзівон нават не падумаў пра забітага ім чалавека. Адзначаючы аўтаматызм, які меў месца ў паводзінах Чубара, аўтар дзе-нідзе, магчыма, абсалютызаваў яго.
І. Чыгрынаў характарызуе свайго героя наступным чынам: «Такія натуры, як Чубар, звычайна добра адчуваюць сябе ў калектыве. Яны аднолькава здольны кіраваць калектывам і падпарадкоўвацца яму. Гэта ўсё роўна як тыя шасцяронкі ў вялікім механізме, якія па адной толькі стаяць ды ржавеюць. Каб прыйсці ў рух, ім неабходна сувязь паміж сабой, узаемнае вярчэнне, калі наогул можна гаварыць так у дачыненні да людзей». Гэта характарыстыка, якую дае празаік герою ў канцы другога рамана, вельмі важная для разумення учынкаў і паводзін Чубара, бо выражае сутнасць яго натуры.
Да таго часу, пакуль прыходзілі ўказанні і распараджэнні зверху, Радзівон адчуваў сябе спакойна і ўпэўнена, займаўся эвакуацыяй калгаснага набытку, але як толькі яны перасталі прыходзіць, ён захваляваўся. I зусім разгубіўся, калі даведаўся, што Крутагор’е (раённы цэнтр) у руках у ворага. Радзівона апанаваў страх, але не таму, што побач фашысты. Ён перш за ўсё баіцца застацца адзін, без сувязі з тым магутным і зладжаным механізмам, часцінкай якога адчуваў сябе да гэтага часу.
Пэўная яснасць прыйшла да героя пасля сустрэчы з палкавым камісарам, але разам з гэтым Радзівон раптам адчуў, што замест яго быццам дзейнічае нехта іншы. А гэта значыць, што тое, што ён збіраўся рабіць, не стала яго перакананнем. Камісар не змог, хоць і спрабаваў, пераканаць Чубара, што яго месца сярод блізкіх і знаёмых яму людзей. Мудрую нараду – вяртацца ў родныя мясціны і там змагацца з ворагам – Чубар успрыняў як загад. Унутрана не пагаджаючыся з камісарам, Радзівон усё роўна пайшоў назад у Верамейкі. Гэты факт сведчыць, якое значэнне мелі для героя загад, указанне, нават парада, калі яны ішлі ад чалавека, што быў вышэйшы за яго па званню ці па становішчы. Чубару нават у галаву не прыйшло, што ў дадзеным выпадку ў яго ёсць права выбару. Ён можа толькі шкадаваць пра сустрэчу з камісарам. Калі б не здарылася гэтага, усё магло б скласціся па-іншаму: у рэшце рэшт ён бы знайшоў запаветныя Журынічы, дзе фарміраваўся полк апалчэнцаў.
За той час, які спатрэбіўся яму на зваротны шлях, Чубар ужо звыкся лічыць сябе партызанам, але ён не мог уявіць сваю дзейнасць там, на месцы. I здарылася так, што ён зноў разгубіўся. Уласна кажучы, пакуль што Радзівону яшчэ далёка да таго, каб стаць сапраўдным арганізатарам партызанскага руху, павесці за сабой людзей.
I ўсё ж добраахвотнае блуканне не прайшло для героя дарэмна. Чубар шмат чаго ўбачыў, спазнаў, шмат над чым задумаўся, магчыма, упершыню за сваё жыццё. У Верамейкі Радзівон вярнуўся не такім, якім пайшоў адтуль некалькі тыдняў назад. Хоць, як сведчаць падзеі, ён пакуль не пазбавіўся ад сваёй «хваробы» – залішняй прамалінейнасці і катэгарычнасці ў меркаваннях і вывадах – змены ў яго характары адчувальныя. Перш за ўсё гэта тое, што ў душы Чубара нарадзілася зусім новае пачуццё да тых людзей, з якімі ён пражыў тры апошнія гады. «…Чубар нечакана зразумеў, што думае ён пра верамейкаўцаў не столькі з бяскрыўдлівай паблажлівасцю, колькі з нейкай шчымлівай любасцю – бадай, гэта было ў яго практыцы, у яго адносінах да іх зусім новае пачуццё, якога ён дасюль вось так акрэслена яшчэ не ведаў». Радзівон пачынае «прырастаць» душой да Верамеек і верамейкаўцаў, адкрываць для сябе сваю «малую радзіму», што вельмі важна для героя, які, як заўважае пісьменнік, да гэтага часу «нечым нагадваў зрушанага з берлагу мядзведзя». Нечакана для сябе Чубар адчуў, што ён неяк асабліва прывязан і да Аграфены, і да Зазыбы.
Перамену ў Чубару заўважыў і Зазыба. Хоць Радзівон па-ранейшаму «пора гарачку», но хоча спакойна ўсё ўзважыць і абдумаць, у яго паводзінах і вобліку выразна праступае і штосьці новае. У самы разгар спрэчкі Чубар, абапёршыся на стол, задумаўся. I гэта нечаканая перамена ў ім, якая была выклікана хутчэй за ўсё нейкімі ўнутранымі супярэчнасцямі, прымусіла Зазыбу па-іншаму паглядзець на Чубара. Ён, магчыма, упершыню выразна адчуў вялікую розніцу паміж ім і сабой ва ўзросце. Зазыба не мог не адзначыць таксама, што Чубар змяніўся і знешне, пакуль недзе адсутнічаў: «твар нібы завастрыўся, і шыя патанела, а высокі адкрыты лоб пабраўся глыбокімі складкамі…»
Вобраз Радзівона не новы для беларускай літаратуры. Карызна ў М. Зарэцкага, («Вязьмо»), Башлыкоў, Міканор у І. Мележа («Палеская хроніка»), Чубар у І. Чыгрынава – усе гэтыя персанажы належаць да аднаго сацыяльнага тыпу, народжанага і сфарміраванага пэўнымі грамадскімі ўмовамі. Заслуга кожнага з гэтых пісьменнікаў перш за ўсё ў тым, што перад намі вельмі розныя, непадобныя адзін на аднаго жывыя чалавечыя характары. Для папярэднікаў I. Чыгрынава важна было раскрыць сутнасць людзей дадзенага сацыяльнага тыпу з іх слабасцямі і супярэчнасцямі, паказаць іх эвалюцыю ці дэградацыю ў абставінах, пазначаных узмацненнем класавай барацьбы. Аўтар «ІІлачу перапёлкі», «Апраўдання крыві», «Сваіх і чужынцаў» імкнуўся прасачыць працэс адраджэння героя пад уплывам ваеннай рэчаіснасці.
Другі раман даваў падставы меркаваць, што ў душы Чубара пераможа чалавечнасць, і ён пазбавіцца ад сваёй «хваробы». Праўда, зрабіць гэта герою з яго ўпартым характарам было няпроста, аднак на магчымасць такой перамены ўказвала многае.
I сапраўды, у трэцім рамане перад намі зусім іншы Чубар – ураўнаважаны, спакойны, засяроджаны ў сабе. Ужо ў час сустрэчы з байцамі атрада Карханава ён праявіў не ўласцівую яму раней вытрымку. Радзівона прынялі за паліцая, адабралі вінтоўку, пагражаюць расстрэлам, а ён не надта нават спяшаецца растлумачыць, хто ён такі і што ў яго тут у лесе за справа.
Добрым урокам герою стала трагедыя ў Машавой, калі з-за неразумных дзеянняў партызан, якія прыйшлі ў вёску разам з ім, загінулі некаторыя члены падпольнага райкома партыі.
На працягу ўсяго рамана Чубар з Зазыбам не сустракаюцца, хоць робяць яны адну справу. Радзівон па заданню камандзіра партызанскага атрада спрабуе наладзіць сувязь з членамі падпольнага райкома, з насельніцтвам навакольных вёсак. Дзяніс шукае аднадумцаў сярод былых знаёмых і сярод прышлых у вёску людзей, каб пасля звязацца з партызанамі і аказваць ім дзейсную дапамогу. Сустрэча паміж героямі павінна адбыцца, як павінен урэшце наладзіцца кантакт паміж двума партызанскімі атрадамі, якія базіруюцца непадалёку ад Верамеек. Раман «Свае і чужынцы» заканчваецца тым, што Чубар ідзе да Зазыбы, бо ўпэўнены, што Дзяніс павінен ведаць пра атрад, сфарміраваны з мясцовых актывістаў незадоўга да прыходу немцаў.
Вобразы Зазыбы і Чубара цэнтральныя ў першых двух раманах, з імі звязваюцца асноўныя падзеі, пра якія пісьменнік расказвае ў «Плачы перапёлкі» і «Апраўданні крыві». Разам з тым раманы I. Чыгрынава па сваёй структуры шматпланавыя, са шматлікімі сюжэтнымі адгалінаваннямі. Побач з лёсам Дзяніса Зазыбы і Радзівона Чубара аўтар прасочвае лёс многіх іншых герояў, кожны з якіх уносіць у твор дадатковы штрых да праўдзівага і шырокага ўзнаўлення жыцця.
У трылогію I. Чыгрынава ўвайшла некаторымі праблемамі спярэчлівая і складаная рэчаіснасць 30-х гадоў. Характарызуючы атмасферу таго часу, пісьменнік не баіцца па-грамадзянску смела гаварыць пра з’явы негатыўнага плана, якія мелі месца ў перадваеннае дзесяцігоддзе.
І. Чыгрынаў не ставіць за мэту адказаць на пытанне, адкуль раптам узяўся гэты «сляпы снежны ком», які падмяў пад сябе аднаго з герояў. У дадзеным выпадку аўтара цікавіць не сама прычына, а яе вынік – лёс Масея Зазыбы. Ці хопіць душэўных сіл герою прайсці праз жыццёвыя выпрабаванні?
Як паказвае аўтар рамана, Масей балюча перажывае тое, што з ім здарылася. Яго паводзіны, размовы, стан сведчаць пра душэўную надламанасць, хваравітую стомленасць. Безумоўна, каб зразумець, якія змены адбыліся ў характары героя, у яго адносінах да жыцця, трэба ведаць яго ранейшага. Мы ж знаёмімся з Масеем пасля перажытых ім некалькіх гадоў зняволення. Думаецца, гэта не так ужо і істотна. Пісьменнік іншымі сродкамі дае адчуць драму юнака. Вось Масей наракае на ацеслівы хлеб, раздабыты ім па дарозе, ад якога пячэ нутро. «Гэта не хлеб вінаваты, – паслухаўшы сына, сказаў Зазыба. – Жывот твой вінаваты. Штосьці ў страўніку парушана. Бо здаровы страўнік і ацеслы хлеб здолее…
– Можа і так, – згадзіўся прыціхлы Масей. – Не на курорце ж столькі гадоў быў. – I глянуў неяк выпрабавальна на бацьку, ажно той нечакана апусціў галаву, быццам таксама віну меў і хаваў вочы».
Раней Масей пісаў вершы. Пражыўшы некаторы час побач з маці і бацькам і крыху адышоўшы ад свайго нядаўняга мінулага, ён паспрабаваў зноў пісаць. Але тое, што атрымалася, было нечаканасцю нават для яго самога: здавалася, у душы нараджалася нешта жывое, гаючае, на паперу ж легла зусім іншае. Пісьменнік параўноўвае свайго героя з адагрэтым птушанём, якое «адразу страпянулася крыламі, запяяла. Але спеў атрымаўся запознены, той, што засеў у горле яшчэ на марозе…» Пасля гэтага выпадку за вершы Масей больш не браўся, яму нават было страшна глядзець на сшытак, нібы ён павінен быў напісаць сабе прысуд.
Становішча Масея і сапраўды драматычнае. Нават пры самым добрым і шчаслівым зыходзе зняволенне будзе чорнай зданню вісець над героем усё жыццё. Вайна яшчэ больш ускладніла і заблытала яго лёс. «Масей далёкі быў ад містыкі, аднак другі раз гатовы быў паверыць, што за яго вось ужо каторы год д’ябал спрачаецца з богам. Пра сваё нечаканае вызваленне ён хоць і расказваў спакойна, але галавой разумеў, што яно таксама зрабілася адным з тых вузельчыкаў, што хітрым канцом завязваў на яго лёсе д’ябал, бо ў цяперашніх умовах, нават апынуўшыся шчасліва дома, наўрад ці выпадзе магчымасць цалкам разблытаць гэты вузельчык».
Масей любіць сваю радзіму, свой народ і не жадае, каб у вайне перамаглі ворагі. Разам з тым яго не можа не трывожыць будучыня. Тэрмін зняволення Масей не адбыў і з заканчэннем вайны хутчэй за ўсё зноў апынецца там, адкуль яму цяпер пашчасціла выбавіцца. Выйсця са свайго становішча ён не бачыць і проста стараецца не думаць пра гэта, жыве адчуваннем радасці ад таго, што на яго ўсе пакуль што забыліся. Але так доўга працягвацца не будзе. Масея могуць вывезці немцы разам з іншымі маладымі хлопцамі і дзяўчатамі на работу ў Германію. Пра гэта папярэджвае яго былы сябра Алесь Астрашаб. Такім чынам, на жыццёвым шляху героя можа паўстаць у любы момант новае выпрабаванне, якое не спросціць, а яшчэ больш ускладніць яго становішча і лёс.
Цяжкія выпрабаванні не зрабілі Масея жорсткім. Як вынікае з паводзін, ён не мае ў душы злосці на Савецкую ўладу, разумеючы, што такі быў час. Але разам з тым яму цяжка пагадзіцца з бацькам, з яго суцяшэннем, што ў жыцці шмат чаго здараецца, тым больш калі гэта жыццё будуецца нанава. «Вопыту няма – таму рабі, што хочаш, набірайся вопыту. Памыляешся? Ну што ж, не памыляецца той, хто нічога не робіць. Таму рабі памылкі, хутчэй навучышся. Папомніш мяне, бацька, пра гэта яшчэ скажуць, -ой, скажуць!» – гаворыць Масей.
У творы пісьменнік нібы сутыкнуў дзве праўды – Зазыбаву і Масееву. Зразумелы Зазыба з яго моцнай непахіснай верай у справядлівасць Савецкай улады – улады працоўных. І. Чыгрынаў паказвае, што іменна яна, гэта вера, дапамагала герою выстаяць, не сагнуцца пад цяжарам жыццёвых выпрабаванняў у мірны час і ў гады вайны. Дзесьці разумее Зазыбу і сын, калі гаворыць: «Святы чалавек ты ў мяне, бацька… За гэта я і паважаю цябе. За тваю веру, якая не дае зразумець, дакладней, прызнаць нават самае жахлівае». Разам з тым Масей не можа поўнасцю прыняць бацькаву праўду, бо глядзіць на яго шырэй, нібы з пазіцый будучага, якое асудзіць тыя парушэнні сацыялістычнай законнасці, што мелі месца ў 30-я гады.
Такім чынам, у творы I. Чыгрынава выразна адчуваецца сучасны падыход да мінулага народа, хоць побач з гэтым пісьменнік у ацэнцы падзей і з’яў зыходзіць з пазіцый канкрэтна-гістарычных: яго героі думаюць і дзейнічаюць у духу свайго часу.
Калі ў «Апраўданні крыві» жыццёвая пазіцыя Масея застаецца досыць няпэўнай, то ў «Сваіх і чужынцах» яна акрэсліваецца выразна. Не, Масей не будзе вітаць фашыстаў і ніколі не пойдзе да іх на службу. Ён рашуча адхіляе і прапанову свайго былога сябра стаць у шэрагі беларускіх нацыяналістаў, якія з дазволу немцаў узяліся за «адраджэнне» роднага краю.
Слухаючы размову Масея з Астрашабам, Дзяніс упершыню за ўвесь час, што той жыў дома, быў на баку сына. Праўда, спачатку яму ўсё ж здавалася, што «Масей выказваў насуперак Астрашабу яшчэ не яго, Зазыбавы, словы, і думаў зусім не так, як думае Зазыба, нават не тое, што не зусім так, а сапраўды не так, але было ў іх нешта ўсё роўна як дужа вартае і важнае, прынамсі, зусім не лішняе з пункту гледжання сённяшняй неабходнасці, як разумеў яе Зазыба». Але калі Масей назваў дзейнасць беларускіх нацыяналістаў, іх клопат пра родны народ валтузнёю, якая нядобра пахне, Дзяніс аж крактануў ад сынавых слоў. «Моцна абшчаперыўшы галаву рукамі, ён раптам з радасцю падумаў, што нарэшце вярнуў да сябе свайго сына».
У раманах «Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві», «Свае і чужынцы» не вельмі шмат дзеючых асоб, але дзякуючы непаўторнасці кожнай з іх ваенная рэчаіснасць узноўлена досыць рознабакова. Усе героі трылогіі – галоўныя і другарадныя – адметныя, непадобныя адзін на аднаго. Асабліва каларытныя вобразы верамейкаўцаў. Глыбокае веданне пісьменнікам душы сельскага працаўніка, няпісаных адвечна існуючых законаў, па якіх ён жыве, дазволіла I. Чыгрынаву стварыць паўнакроўныя жывыя вобразы.
Чалавек у вёсцы заўсёды цаніўся за сваю працавітасць, сумленнасць, за смеласць, разважлівасць, справядлівасць, пачуццё ўласнай годнасці і іншыя маральныя якасці. Гэтыя прынцыпы, як паказвае пісьменнік, засталіся непарушнымі і ў гады вайны. Верамейкаўцы не сталі ставіцца з большай павагай да Рамана Сёмачкіна і Мікіты Драніцы, хоць тыя старанна спрабуюць сцвердзіць сваё «я» ў новых абставінах. Ва ўяўленні жыхароў вёскі Сёмачкін і Драніца як былі адзін злодзеем, другі – пустагаловым гультаём, так і засталіся. Малюючы гэтыя вобразы, I. Чыгрынаў ідзе за праўдай жыцця, якая заключаецца ў тым, што побач суіснуюць людзі сумленныя і несумленныя, добрыя і жорсткія, свядомыя і маласвядомыя.
Такія героі, як Зазыба, Марфа, Кузьма Прыбыткоў, Сідар Раўнягін, Парфён Вяршкоў, увасабляюць у сабе тое светлае, лепшае, што ёсць у душы народа. Малюючы вобраз Парфёна Вяршкова, празаік паказвае, якія мудрыя і разумныя людзі сустракаюцца сярод гэтых простых працаўнікоў. Вяршкоў – асоба незвычайная ў многіх адносінах. Ва ўсёй сваёй прыгажосці, духоўнай і фізічнай, якую не мог не адзначыць нават нямецкі афіцэр, ён прадстаў у той момант, калі заступіўся за прыдуркаватага Цімку: «…зграбная пастава (нягледзячы на немалыя гады), сівая галава на жылаватай шыі, спакойныя рысы пачырванелага твару і гэтыя ледзь-ледзь прыўзнятыя бровы, з-пад якіх трохі скоса глядзелі глыбокія цёмныя вочы. Якраз вочы і выдавалі ў ім чалавека моцнага духам і багатага розумам».
Ужо сам учынак Парфёна гаворыць пра многае. Трэба быць мужным і смелым, арганічна не прымаць няпраўду, каб цвёрда і настойліва тлумачыць фашысту, што Цімка свой, вясковы. Разам з тым пісьменнік не імкнецца вылучыць Парфёна з масы. Ні ён сам, ні верамейкаўцы не бачаць у яго ўчынку нічога асаблівага, гераічнага, бо нехта іншы зрабіў бы так, проста Парфён першым змог пазбавіцца ад здранцвеласці, што апанавала людзей пад накіраванымі на іх дуламі аўтаматаў.
Вяршкоў вылучаецца сярод аднавяскоўцаў, пэўна, толькі філасофскім складам мыслення. I. Чыгрынаў змог стварыць жывы і канкрэтны вобраз невядомага нідзе, акрамя сваёй вёскі, філосафа, які здзіўляе і захапляе глыбінёй і шырынёй разважанняў.
Думаецца, што вобраз Парфёна Вяршкова ў пэўнай меры па-новаму раскрывае магчымасці творчага «я» самога аўтара. Празаік можа не толькі рэалістычна канкрэтна ўзнавіць падзеі і факты рэчаіснасці, але і разам з героямі ўзняцца да самых шырокіх філасофскіх абагульненняў.
Перад смерцю ў Парфёна з’явілася патрэбнасць «паглядзець з усіх бакоў на чалавека як на жывую істоту, якая нараджаецца на гэты свет, пабудзе ў ім, а тады абавязкова павінна знікнуць чамусьці, адысці ў нябыт». Герой прыходзіць да вываду, што чалавек з’яўляецца ў свет, каб рабіць дабро. I калі б усе людзі рабілі толькі дабро, то тады не было б усякіх недарэчнасцей, у тым ліку і вайны. Але што значыць рабіць дабро? Ці гэта толькі – сумленна жыць, добра ставіцца да людзей, працаваць, паўтарыцца ў сваіх дзецях? Для героя рамана «Апраўданне крыві» рабіць дабро – значыць дзейнічаць, актыўна ўмешвацца ў хаду падзей і часу. Такі філасофскі вывад бачыцца вельмі важным для абгрунтавання мастацкай ідэі твора – неабходнасці супраціўлення ворагу.
Смерць здаровага і моцнага, хоць і не маладога ўжо, Парфёна Вяршкова для верамейкаўцаў была поўнай нечаканасцю. I многія звязалі незразумелую Парфёнаву хваробу і смерць з тым, што перажыла ўся вёска і асабіста ён у час першай сустрэчы з чужынцамі, пад наведзенымі дуламі нямецкіх аўтаматаў.
Такім чынам, смерць гэтага героя псіхалагічна матывавана, бо і сапраўды пасля таго, як чалавек зазірне ў вочы смерці, можа пачаць «разбурацца ўнутры ў ім штосьці такое, на чым трымаецца жывое жыццё». I ўсё ж, думаецца, празаік дарэмна пазбавіўся ад Вяршкова. Развіццё вобраза ўнесла б у асэнсаванне падзей дадатковы аспект, дало б магчымасць паглядзець на з’явы рэчаіснасці яшчэ больш шырока.
Савецкім патрыётам у раманах супрацьстаіць разумны і хітры вораг, які здатны не толькі запалохваць і страляць, але весці з насельніцтвам тонка прадуманую гульню. Пасля нарады, якую праводзіў у Бабінавічах камендант гарнізона Адольф Карл Гуфельд, Зазыбу не пакідае пачуццё прыкрасці: «I, можа, якраз таму, што нічога падманнага, таксама абразлівага не адбылося: дзіва, але факт, ад якога ні рукамі, ні нагамі, ні галавой – нарада прайшла, як некаторыя людзі любілі раней гаварыць, на высокім узроўні. Галоўнае, ніхто асабіста нікога не лаяў, ніхто нікога не палохаў, не спрабаваў падвесіць на дыбу нават вінаватых». Дзянісу было б усё зразумела, па крайняй меры ён да гэтага ўжо падрыхтаваўся, едучы пад наглядам паліцая Брава-Жыватоўскага ў мястэчка, калі б яму прыйшлося трымаць адказ за распушчаны калгас. Але камендант нават не стаў дапытвацца ў Зазыбы, ці камуніст ён. I сапраўды можна было схіліцца да думкі, што Гуфельд сабраў з навакольных вёсак сялян толькі дзеля таго, каб разам вырашыць, як весці ў новых умовах гаспадарку і ладзіць парадак.
Камендант Гуфельд у сваіх паводзінах мала падобны на тых захопнікаў, вобразы якіх даўно ўжо сталі традыцыйнымі ў нашай літаратуры. Гэты фашыст імкнецца зарэкамендаваць сябе перад мясцовым насельніцтвам дбайным гаспадаром, які карае гультаёў і абібокаў і падтрымлівае сумленных працаўнікоў. На першым часе гэта яму ў пэўнай ступені ўдаецца. Пра яго «любоў» да справядлівасці і парадку пачынаюць хадзіць чуткі: у мястэчку камендант прымусіў паліцая вярнуць жанчыне хромавыя боты, у адной з вёсак пакараў селяніна за дрэннае ворыва…
Палітыка Гуфельда нейкі час выклікала недаўменне і ў Зазыбы. Калі Парфён Вяршкоў расказаў яму аб тым, што камендант выступае за захаванне калгасаў па ўсёй Бабінавіцкай воласці, для Дзяніса гэта было поўнай нечаканасцю. Ён схільны быў палічыць Гуфельда нават камуністам. Праўда, герой хутка зразумеў, з якой мэтай і да якога часу фашысту патрэбны былі калгасы, зразумеў і зрабіў насуперак загаду каменданта.
Да нарады Зазыба не меў магчымасці бачыць Гуфельда і таму з цікавасцю ўглядаўся ў чалавека ў вайсковым, які займаў разам з перакладчыкам месца за сталом прэзідыума. Паводзіны і ўвесь воблік каменданта вельмі мала суадносіліся з вобразам таго справядлівага «гаспадара» воласці, што паўставаў з чутак і расказаў людзей, і Дзянісу дастаткова было аднаго кароткага позірку, каб упэўніцца, што перад ім самы звычайны фашыст. Ад успаміну, што некалі мог падумаць пра яго, як пра нямецкага камуніста, герою стала раптам ажно горача, бо большай недарэчнасці, відаць, нельга было і прыдумаць.
Вобраз Гуфельда займае ў раманах няшмат месца, аднак выпісан ён дастаткова выразна. Майстра псіхалагічнай дэталі I. Чыгрынаў змог адным-двума штрыхамі раскрыць сутнасць характару персанажа. Цікава, што дэталі, якія выкарыстоўвае аўтар раманаў пры абмалёўцы Гуфельда, падкрэслена традыцыйныя: «Камендант спыніўся за сталом, акурат пасярэдзіне, і ўзмахнуў зусім над стольніцай шомпалам, мусіць, ім гэтакі жэст узяты быў за звычай, але прысутнымі ён успрыняты быў як для постраху». З гэтым жа шомпалам у руках Гуфельд з’явіўся ў Верамейках праводзіць сход. Безумоўна, звыклы жэст каменданта і тое, што ён не расстаецца з шомпалам, характарызуюць самога Гуфельда, раскрываюць сутнасць «новага парадку». Думаецца, празаік у стане быў знайсці нейкія новыя, нетрадыцыйныя дэталі ў паказе персанажа, як знайшоў іх у многіх іншых выпадках.
Значна больш увагі I. Чыгрынаў надае мясцовым здраднікам, у прыватнасці Брава-Жыватоўскаму. I гэты вобраз празаік малюе без спрашчэння. Перад намі не тупы і абмежаваны, злосны на Савецкую ўладу чалавек, а хітры і спрытны вораг, які ўмее заўважыць і тут жа выкарыстаць для дасягнення сваёй мэты кожны пралік мясцовых кіраўнікоў. Зазыба не раз вымушаны быў здзіўляцца, з якой настойлівасцю і паслядоўнасцю дзейнічае былы махновец.
Брава-Жыватоўскі не ператвараецца, падобна быкаўскім персанажам Гужу і Каландзёнку («Знак бяды»), у чалавекападобную пачвару, поўную нянавісці і злосці да тых людзей, сярод якіх жыў. Бельгійская вінтоўка, выдадзеная яму немцамі для аховы парадку, на працягу трох раманаў так ні разу і не стрэліла, і ні Зазыба, ніхто іншы ў Верамейках пакуль што не можа паскардзіцца, што ён зрабіў каму з іх нешта кепскае.
Паліцэйскі дзейнічае асцярожна і спакваля. Ён не хоча раней часу настройваць супраць сябе аднавяскоўцаў, таму не толькі не спрабуе перашкодзіць раздзелу калгаснай маёмасці і ўраджаю, але нават хлусіць каменданту, што не паспеў папярэдзіць намесніка старшыні пра яго загад. Добра разумеючы, якой павагай карыстаецца Зазыба сярод верамейкаўцаў, Брава-Жыватоўскі, хоча таго ці не, вымушан з гэтым лічыцца. «Думаеш, я не ведаю, што цябе зачапіць нават цяпер нельга? – гаворыць ён Дзянісу. – Ого, паспрабуй толькі, дык нажывеш сабе ворагаў, бадай, у кожнай верамейкаўскай хаце. Не толькі самога звядуць са свету, але і трэцяму калену не даруюць».
Паліцэйскі ў раманах I. Чыгрынава ўспрымаецца часцей за ўсё як фігура камічная. Ён смешны ў сваіх прэтэнзіях на ролю «галавы» ўсёй вёскі, у імкненні прымусіць верамейкаўцаў паважаць яго. Не аднойчы Брава-Жыватоўскі трапляе ў сітуацыі, калі з ім абыходзяцца, мякка кажучы, бесцырымонна. Вось на вачах усёй вёскі яго секануў плёткай нямецкі афіцэр, ледзь не за каўнер вывалак з царквы стараста. Брава-Жыватоўскага не падтрымліваюць нават яго самыя блізкія таварышы – Раман Сёмачкін і Мікіта Драніца, і сваё абяцанне Адольфу Гуфельду – стварыць у Верамейках паліцэйскі стан – ён так і не выканаў.
Калі ж у вёсцы, каб не ўгнявіць дужа каменданта і не мець ад гэтага лішняга клопату, была наладжана так званая самаахова, то і тут паліцэйскага чакала непрыемнасць: бельгійская вінтоўка, адна на ўсіх членаў атрада, у рэшце рэшт аказалася сапсаванай. Гэта было зроблена так спрытна, што вінаватага Брава-Жыватоўскі знайсці не змог.
Па меры нарастання народнага супраціўлення акупацыйнай уладзе паводзіны паліцэйскага не могуць не змяніцца хоць бы ўжо па той прычыне, што камендант не задаволіцца «міратворчай» дзейнасцю Брава-Жыватоўскага і пачне патрабаваць ад яго рашучасці ў барацьбе з «бандытамі». Не сумняваецца, што такія паводзіны верамейкаўскага паліцая – з’ява часовая, і Дзяніс Зазыба. Ён у вочы яму гаворыць: «Ты таксама хутка іначай запяеш. Гэта пакуль няма канчатковай пэўнасці, што ўлада твая надоўга зачапілася ў нас, дык ты анёлам прыкідваешся»
Значнае месца ў раманах I. Чыгрынаў адводзіць спрэчкам Брава-Жыватоўскага і Зазыбы. Тут сутыкнуліся не проста розныя характары, а дзве супрацьлеглыя філасофіі жыцця. Паміж Зазыбам і Брава-Жыватоўскім няма і не можа быць замірэння, гэта антыподы, бо адзін усім сваім жыццём сцвярджае тое, што адмаўляе другі, і наадварот. Дыялогі гэтых персанажаў дынамічныя, напружаныя, героі ў іх гранічна самараскрываюцца. У. Юрэвіч слушна заўважае: «Аўтар рамана «Апраўданне крыві» выявіў зайздроснае валоданне дыялогам. Ён у яго заўсёды энергічны, мускулісты, узведзены ў ступень унутранага драматызму, наступальнасці ў дачыненні да антыпода».
Тое, што Брава-Жыватоўскі добраахвотна пайшоў на службу да немцаў, было нечаканасцю для жыхароў вёскі. Ён не быў п’яніцай ці лайдаком, працаваў гэтак жа, як і ўсе ў калгасе, не меў у мінулым асаблівых скарбаў, з-за якіх маглі быць рахункі з Савецкай уладай. Здраду Брава-Жыватоўскага нельга вытлумачыць таксама дэзерцірствам. З фронту збег яшчэ адзін верамейкаўскі мужчына – Раман Сёмачкін, аднак у паліцыю ён не пайшоў.
Пераход да немцаў Брава-Жыватоўскага прымусіў жыхароў вёскі па-іншаму паглядзець на гэтага чалавека, бо яго ўжо ніякім чынам нельга зразумець і растлумачыць. Стары селянін Прыбыткоў гаворыць: «…А чорт яго саўсім зразумее. Здаецца, ціха сядзеў, гаспадар някепскі ўдаваўся, а тута раптам сам папрасіўся ў паліцыю – да немцаў. Значыць, у галаве ўвесь еты час, як жыў у Верамейках, нешта меў сабе. Значыць, таксама не без цара ў галаве хадзіў. Ну, а яно, калі да канца не ведаеш, што ў сабе носіць чалавек, дак ажно страшна тады».
У часы грамадзянскай вайны Брава-Жыватоўскі пабываў у чырвоных і белых, а пасля перабег да бацькі Махно. Па сутнасці гэта мінулае і прымушала яго нічым – ні добрым, ні дрэнным – не вылучацца сярод верамейкаўцаў. Між тым самога Брава-Жыватоўскага ўвесь час не пакідала зайздрасць. Ён лічыў, што з яго розумам і адукацыяй пры новай уладзе можна было мець больш за тое, што ён меў, займаючыся гаспадаркай. Усе васемнаццаць гадоў, што жыў Антон у Верамейках, ён чакаў лепшага часу, хоць якраз верыў у моц Чырвонай Арміі і не бачыў сілы, якая б магла яе перамагчы. Хуткае наступленне немцаў прымусіла яго думаць па-іншаму, яму здалося, што «жыццё, нарэшце, можа павярнуцца да яго другім бокам».
Вобраз Брава-Жыватоўскага, як і Масея, Рамана Сёмачкіна і некаторых іншых герояў, раскрыты пераканаўча, але, на нашу думку, яго магчымасці выкарыстаны аўтарам трылогіі далёка не поўнасцю, ён патрабуе далейшага развіцця.
Усе тры раманы I. Чыгрынава цесна звязаны паміж сабой месцам і часам дзеяння, аднымі і тымі ж героямі. Другі раман, напрыклад, пачынаецца тым, чым закончыўся першы: амаль усё дарослае насельніцтва Верамеек сабралася ля крыніцы каля забітага лася, а праз вёску тым часам рухаецца маршавая нямецкая калона. Паміж раманамі існуе таксама і цесная ідэйна-тэматычная сувязь. Аднак у «Апраўданні крыві» аўтар не проста працягвае апавяданне пра падзеі першых тыдняў і месяцаў вайны, ён паказвае новы этап духоўнага ўзмужнення сваіх герояў. У другім рамане галоўныя героі думаюць ужо не пра тое, дзе іх месца (яны яго вызначылі), а пра метады і сродкі барацьбы з ворагам, пра арганізацыю актыўнага супраціўлення акупацыйнаму рэжыму.
Падзеі, пра якія расказваецца ў трэцім рамане «Свае і чужынцы», таксама звязаны з вёскай Верамейкі і з яе жыхарамі. Тут мы сустракаемся з добра знаёмымі нам з папярэдніх твораў Дзянісам Зазыбам, Радзівонам Чубарам, Масеем, Марфай, Ганнай Карпілавай і іншымі героямі. Час дзеяння – канец восені і пачатак зімы 1941 года.
Пашырэнне тэматычных рамак прывяло да з’яўлення ў творы многіх новых герояў. Гэта перш за ўсё партызаны Мітрафан Нарчук, Сцяпан Баранаў, Павел Чарнагузаў, Карханаў, члены падпольнага райкома партыі і партызанскія сувязныя Касьян Манько, Сцяпан Доўгаль, Абабурка, Рыгайла, Яфрэменка, а таксама былы ваеннапалонны Андрэй Марухін.
Разам з тым «Свае і чужынцы», на нашу думку, адрозніваецца ад «Плачу перапёлкі» і «Апраўдання крыві». У трэцім рамане аўтарская ўвага сканцэнтравана не на заглыбленым і дэталёвым даследаванні жыцця вёскі ў абставінах ваеннага часу, як гэта было ў папярэдніх творах, а пераважна на паказе зараджэння і першых, часта драматычных, крокаў партызанскага руху.
Партызанская вайна ўзноўлена нашай літаратурай досыць шырока і поўна. Таму правамерным будзе пытанне, што новага ўнёс у яе паказ I. Чыгрынаў, наколькі па-мастацку пераканаўча яму ўдалося перадаць жыццё і баявыя дзеянні народных мсціўцаў. Трэба адзначыць, што «баявых дзеянняў» на рахунку герояў рамана «Свае і чужынцы» якраз няшмат. Пісьменніка, відавочна, цікавіць іншае – чалавек, яго душэўны стан, яго разуменне шляхоў барацьбы з ворагам.
Як паказвае ў творы I. Чыгрынаў, група людзей, аб’яднаная ў атрад, зусім не адразу становіцца баявой адзінкай, здольнай мэтанакіравана і паспяхова весці барацьбу з ворагам. Нават узаемаадносіны паміж партызанамі на першым часе заставаліся ранейшымі: «Усе паводзілі сябе таксама, як і ўчора, і пазаўчора, і многа дзён назад; напрыклад, …хто з’яўляўся ўпаўнаважаным наркамата па раёну, той і сёння спрабаваў задаваць у атрадзе тон. Былая раённая іерархія пакуль што захоўвалася цалкам. Як не высоўваліся наперад раней дырэктары машынна-трактарных станцый, старшыні калгасаў, так і цяпер гэтая катэгорыя работнікаў, стаўшы партызанамі, амаль не падавала аб сабе знаку. Адно тупала следам за іншымі ды збіралася ў свой гурт, калі выпадала затрымацца на хвіліну якую на месцы». Не надта ўпэўнена адчувае сябе напачатку ў новай якасці і камандзір атрада Мітрафан Нарчук. Патрэбен быў час, каб становішча істотна змянілася. Аўтар «Сваіх і чужынцаў», думаецца, здолеў паказаць, як людзі, якія раней займаліся мірнымі справамі, набываюць неабходны ваенны вопыт, спасцігаюць тактыку ўзброенага змагання. Праўда, калі-нікалі гэты паказ бывае залішне публіцыстычным. У якасці прыкладу можна прывесці развагі Мітрафана Нарчука пасля размовы з партызанам Афончанкам пра далейшы лёс атрада: «Нарчук быў упэўнены, што найпершае цяпер для крутагорскіх партызан, якіх узначальваў ён, заключалася не ў тым, каб, узбаяўшыся шантажу, падавацца з раёна ў чужыя лясы, дзе іх ніхто не будзе ведаць, ці нават за лінію фронту, а тым больш – сядзець тут, у Цыкунах, склаўшы рукі; галоўнай задачай на бліжэйшы час было іншае – належала паспрабаваць усё-ткі авалодаць сітуацыяй на месцы і як хутчэй выбрацца з павучыны, якой акупанты імкнуліся аблытаць партызанскі атрад, каб нарэшце, кажучы ваеннай мовай, выйсці на аператыўную прастору». Грунтоўнасць, з якой пісьменнік вядзе мастацкае даследаванне падзей, дае магчымасць яму адкрыць нейкія новыя моманты ў нараджэнні партызанскіх атрадаў на запятай ворагам тэрыторыі, удакладніць некаторыя з іх, сказаць пра іх з большай пэўнасцю і паслядоўнасцю. Так, I. Чыгрынаў не абмінае тыя цяжкасці, з якімі сутыкнуліся мясцовыя партызаны напачатку: непадрыхтаванасць атрада да таго, што яму належала здзейсніць, няўменне ваяваць, адасобленасць ад насельніцтва і г. д., паказвае, як яны з цягам часу пераадольваліся. Тут, думаецца, празаік пашырыў і паглыбіў наша ўяўленне пра дзейнасць партызан на першым годзе вайны.
І. Чыгрынаў умее паказаць як асобнага чалавека, так і групу людзей, калектыў. Напрыклад, чытач як быццам сам чуе размовы верамейкаўскіх жанчын, бачыць увесь іх няблізкі і небяспечны шлях у Яшніцу. Не паспелі яны адысціся ад Верамеек, як сустрэліся з паліцэйскім і нямецкімі лётчыкамі. Гэту сцэну, як і некаторыя іншыя ў рамане, аўтар падае з гумарам. Але ён вельмі далёкі ад таго, каб проста пацешыць, забавіць. Камічная сітуацыя (бойка Палагі з паліцэйскім) у любы момант гатова перарасці ў трагедыю: жанчыны могуць страціць не толькі клуначкі з харчам, але і жыццё. Яшчэ большая небяспека падпільноўвала іх пры ўваходзе ў Яшніцу, дзе спынілася на адпачынак нямецкая калона. Гэтыя эпізоды падкрэсліваюць прамую залежнасць жыцця чалавека ва ўмовах вайны ад выпадку, збегу абставін, яго безабароннасць.
У ваенным жыцці Верамеек жанчыны, здаецца, нс іграюць істотнай ролі. Яны думаюць пра тое, як зберагчы дзяцей, чым іх накарміць, гаруюць і трывожацца за лёс сваіх мужоў, братоў, бацькоў. I разам з гэтым I. Чыгрынаў паказвае, што большасці з іх уласцівы такія якасці характару, як смеласць, гордасць, рашучасць, а галоўнае – спачуванне да чужой бяды, гатоўнасць ахвяраваць сабой дзеля іншых. Усё гэта з’яўляецца той асновай, на якой вырастала ў простай вясковай працаўніцы пачуццё нянавісці да захопнікаў, імкненне помсціць ворагу.
I ўсё ж цяжка ўявіць гераінь «Плачу перапёлкі», «Апраўдання крыві», «Сваіх і чужынцаў» са зброяй у руках. Гераіні раманаў I. Чыгрынава – гэта перш за ўсё тыя беларускія жанчыны, якія сёння ўсяму свету расказваюць пра лёс сотняў Хатыняў і Трасцянцоў. На іх долю выпала ў вайне не самае гераічнае, але, магчыма, самае цяжкае: выжыць ва ўмовах фашысцкай акупацыі, зберагчы патомства для будучага мірнага жыцця.
Адносна ролі жанчын у Вялікай Айчыннай вайне I. Чыгрынаў гаварыў у адным з інтэрв’ю наступнае: «Яны, можа, зрабілі ў вайне найбольш. Бо неяк умелі і з мужчынамі жыць, неяк умелі і дзяцей нарадзіць, неяк умелі і працаваць, і патомства захаваць, і ваяваць, і хлеб сеяць, і паспагадаць, і раны перавязаць, умелі любіць і ненавідзець. Гэта нейкая ўсёабдымная з’ява – жанчыны ў вайне, асабліва ж вясковыя. Сваіх жанок я найперш пішу са сваёй маці Хадоскі Ігнатаўны».
З вобразамі верамейкаўскіх жанчын увайшло ў творы I. Чыгрынава адчуванне невынішчальнасці жыцця, устойлівасці сялянскага быцця, якое супрацьстаіць гвалтам насаджанаму «новаму парадку». Ідзе вайна, на карту пастаўлен лёс цэлых народаў, бо ад таго, хто акажацца пераможцам, залежыць усё. А ў Верамейках салдатка Сахвея Меляшонкава нарадзіла дачку, і вясковыя кабеты, як і год, і дзесяць гадоў назад, збіраюцца на бабіны, каб выказаць сваю радасць у сувязі са з’яўленнем на свет новага чалавека.
Наведванне парадзіхі – адзін з самых светлых і радасных народных абрадаў. Паказваючы, як збіраецца да Сахвеі Зазыбава Марфа, пісьменнік не прамінуў адзначыць: «У вёсцы на бабіны ходзяць з ахвотаю – жанчыны ўранні пякуць прысмакі, загортваюць у палатняную ці калянкоравую намётку, каб потым ісці з гэтым да парадзіхі».
Вайна не змагла парушыць вякамі існаваўшага парадку: жанчыны выпілі за здароўе маці і дачкі, заспявалі песню, пусціліся ў скокі. Маленечкі чалавек нарадзіўся, каб жыць, расці, смяяцца, каб стаць прадаўжальнікам чалавечага роду. Аднак за гэтыя вельмі звычайныя і натуральныя праявы жыцця ідзе далёка ад Верамеек і ў саміх Верамейках цяжкое змаганне. I таму ўрачыста-святочная атмасфера ў хаце Сахвеі раз-пораз перапыняецца згадкамі пра вайну, горкім надрыўным плачам салдатак.
Гэту сцэну А. Бачароў назваў «квінтэсенцыяй усяго ідэйнага настрою рамана, усяго зместу, выяўленага ў лёсах, дыялогах, учынках…»
Жанчына ў трылогіі I. Чыгрынава – маці, працаўніца, салдатка, верная жонка. Амаль кожная з гераінь раманаў мае свой «твар», свой характар. Запамінаюцца вобразы Палагі Хахловай, у нечым падобнай на мележаўскую Сароку, смелай і знаходлівай Дуні Пракопкінай, ціхмянай Розы Самусёвай, негаваркой Зазыбавай Марфы, гордай і шчырай, але нешчаслівай Карпілавай Ганны.
Пра верамейкаўцаў I. Чыгрынаў расказвае з вялікай сімпатыяй і павагай да іх. Гэтыя людзі яму добра знаёмы – яны яго землякі. Пісьменнік усім сэрцам прывязан да родных мясцін, што выразна выявілася ўжо ў яго апавяданнях. «Мясціны гэтыя дарагія для мяне не толькі таму, што адтуль, з бацькоўскага парога, уецца сцяжынка майго жыцця, – пісаў празаік.– Там, у Забяседдзі, на Магілёўшчыне, назаўсёды засталіся сляды маіх герояў, жывых і мёртвых, пра якіх я расказваю ў раманах «Плач перапёлкі» і «Апраўданне крыві». Склалася ўжо задума новай кнігі – і зноў пра іх, пра людзей Забяседдзя таго вогненнага часу…»
І. Чыгрынаў сустракаецца з землякамі, цікавіцца іх сённяшнімі мірнымі трывогамі і клопатамі. Гэта надзвычай патрэбна празаіку. У час сустрэч ён адкрывае для сябе шмат новага, яны дапамагаюць пісьменніку глыбей зразумець і ацаніць мужнасць і стойкасць людзей у гады Вялікай Айчыннай вайны, аказваюць самы непасрэдны ўплыў на творы: «Я адчуваю, ведаю, што ўбачанае тут абавязкова пакіне свой след у будучай кнізе, па-новаму высвеціць і перспектыву адлюстраваных падзей, і развіццё характараў персанажаў».
У творах I. Чыгрынава ва ўсім багацці выявіўся дыялект Магілёўшчыны, да гэтага часу параўнальна слаба асвоены мастацкай літаратурай. Празаік здолеў вельмі натуральна перадаць асаблівасці гаворкі зсмлякоў. У размовах, спрэчках герояў «Плачу перапёлкі», «Апраўдання крыві», «Сваіх і чужынцаў» зіхаціць, пераліваецца фарбамі і адценнямі жывое народнае слова. Асаблівасці гаворкі Магілёўшчыны адчуваюцца не толькі ў мове герояў, але і ў мове аўтара: «Зазыба вярнуўся ў вёску ахлялы – напіўшыся па дарозе ў Верамейкі халюднай вады, ён падхапіў гарлянку. I калі ў хату да яго прыйшоў старшыня калгаса, гаспадар ляжаў на шырокім драўляным ложку. Выгляд у яго быў як зачаўраны» (падкрэслена мною. – Т. Г.).
Можна пагадзіцца ці не пагадзіцца з мэтазгоднасцю ўвядзення ў мастацкую тканіну твора таго ці іншага дыялектызма, фразеалагічнага выразу. У цэлым жа патрэбна прызнаць, што зварот I. Чыгрынава да жывой гаворкі вельмі плённы. Пісьменнік дамогся натуральнасці і жывасці мовы герояў, а праз мову ён паказаў асаблівасці мыслення і светаўспрымання персанажаў.
У раманах сустракаецца шмат прымавак і прыказак. Да іх як да векавога народнага вопыту і мудрасці звяртаецца і сам аўтар, і героі твораў: «А ён рот нараспашку ды язык на плячо, – ужо зусім нязлосна сказаў Парфён Вяршкоў пра Рамана Сёмачкіна. – Ранні зайчык заўсёды цярэбіць зубкі, а позні вочкі прадзірае.
– Нічога, – паклаў Раману руку на плячо Сілка Хрупчык, – табе ета можа і добра, што ў Бабінавічы пайшлі Драніца з Брава-Жыватоўскім, таму як па цяперашнім часе ісці туды, дак усё роўна, што ісці на попел – кажуць, пайшоў на попел, а чорт па дарозе і ўхопіў».
Прымаўкі, прыказкі, фразеалагічныя звароты прысутнічаюць у тканіне твора з такой жа натуральнасцю, як і словы тыпу «тута», «ета», «дак», «цяпера», якія характэрны для гаворкі насельніцтва паўднёва-ўсходняй Магілёўшчыны.
«Мова паэзіі і прозы, – піша А. Чычэрын, – перш за ўсё – увасабленне карэнных уласцівасцей мыслення і, у канчатковым выпадку, светаўспрымання». I. Чыгрынаў блізка стаіць да жыцця народа і ведае яго шматбакова. Для пісьменніка характэрна цесная духоўная і эмацыянальная сувязь з героямі твораў, інакш кажучы, ён не проста «ўжываецца», спрабуе ўявіць сябе на месцы таго ці іншага персанажа, а шмат у чым сам так глядзіць на навакольны свет, так думае і адчувае. Характар народа, яго душу, склад мыслення, асаблівасці светаўспрымання мастак слова глыбока і пераканаўча зможа раскрыць толькі ў тым выпадку, калі дасканала авалодае стыхіяй народнай мовы. Ад мовы ў значнай ступені залежыць тое, што мы называем нацыянальнымі асаблівасцямі і нацыянальным каларытам твора. Раманы «Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві», «Свае і чужынцы» сведчаць, што I. Чыгрынаў добра ведае і адчувае мову свайго народа.
Цесная сувязь з жывой гаворкай, з дыялектамі – даўняя традыцыя беларускай літаратуры, пра што сведчыць творчасць Я. Коласа, М. Гарэцкага, К. Чорнага, М. Зарэцкага і іншых нашых пісьменнікаў. Гэта літаратурная з’ява, як і ўсякая іншая, мела свае прылівы і адлівы. Напрыклад, у 20-я і 30-я гады, калі працягваўся актыўны працэс фарміравання беларускай літаратурнай мовы, з’ява гэта была больш выразнай, чым у 40-я і 50-я гады. Пачынаючы з 60-х гадоў сувязь літаратурнай мовы з жывой народнай гаворкай не проста актывізавалася, але набыла новыя якасці (творчасць I. Мележа, М. Лобана, А. Чарнышэвіча, I. Пташнікава, I. Чыгрынава).
Вялікае значэнне для творчасці беларускіх празаікаў, асабліва маладых, мелі раманы I. Мележа «Людзі на балоце» і «Подых навальніцы». Пісьменнік у сваіх творах дасягнуў арганічнага сплаву літаратурнай і жывой народнай мовы. У свой час перад I. Мележам стаяла праблема паказаць ці не паказаць асаблівасці палескага дыялекту. Увёўшы ў творы тыповае палескае «тато», «мамо», «було» і г. д., пісьменнік у пэўнай ступені ішоў на рызыку, бо цяжка было прадвызначыць, як усё гэта загучыць у раманах, тым больш што такая форма выкарыстання дыялектызмаў шырока не практыкавалася ў нашай літаратуры.
У творчасці амаль усіх празаікаў сярэдняга пакалення назіраецца асаблівая прывязанасць да пэўных тэрытарыяльных раёнаў Беларусі. Гэта ярка выяўляецца ў мове твораў. Трэба адзначыць, што сплаў літаратурнай і жывой народнай мовы характэрны не для ўсіх беларускіх пісьменнікаў. Ён, напрыклад, амаль не адчуваецца ў творчасці I. Шамякіна, В. Быкава, Л. Асіпенкі. Мова іх твораў больш «чыстая», дыялектызмы ў ёй амаль адсутнічаюць.
У сувязі з гэтым можна адзначыць некаторыя адрозненні ў стварэнні празаікамі вобразаў-тыпаў. Тое, што героі твораў I. Мележа, М. Лобана, I. Пташнікава, I. Чыгрынава «загаварылі» на родным дыялекце, у значнай ступені садзейнічала іх індывідуалізацыі. Пра герояў «Палескай хронікі», «На парозе будучыні», «Мсціжоў», «Найдорфа», «Плачу перапёлкі», «Апраўдання крыві», «Сваіх і чужынцаў» можна гаварыць, як пра яркія нацыянальныя характары.
Калі параўнаць Васіля, Ганну, старога Чарнушку, Зазыбу, Вялічку з Сотнікавым, Ляўчуком, Зосяй Нарэйка, то ў апошніх нацыянальныя асаблівасці характару выяўлены не так ярка, не так рэзка кідаюцца ў вочы. Тыповасць быкаўскіх герояў некалькі іншая, чым тыповасць герояў I. Чыгрынава. Не аспрэчваючы народнасці твораў і характараў В. Быкава, усё ж трэба адзначыць, што вобразы герояў у яго творах больш абагульнены.
І. Пташнікаў, I. Чыгрынаў звяртаюцца да больш канкрэтнага матэрыялу, узводзячы яго ў ступень тыповага, усеагульнага. Напрыклад, у аснову «ваенных» твораў I. Пташнікава накладзены рэальныя факты. Пра гэта гаварыў сам пісьменнік: «Мне хацелася на былых рэальных фактах, сваіх вясковых, стварыць вобраз мужнага чалавека Вялікай Айчыннай, аратага і партызана, які тут жа араў і сеяў, быў верны сваёй зямлі і тут жа злёг у зямлю, баронячы яе ад фашызму… Падзеі, эпізоды з жыцця герояў у аповесці («Найдорф». – Т. Г.) – рэальныя, яны ўсе адбываліся ў нашым баку…»  Пра жыццё сваіх землякоў расказвае ў раманах «Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві», «Свае і чужынцы» і I. Чыгрынаў. Такім чынам, у творах гэтых пісьменнікаў ажывае тое, што было перажыта ў гады вайны іх роднымі і блізкімі, іх землякамі, у канчатковым выніку народам, ад імя якога яны гавораць.
Героі В. Быкава таксама маюць прататыпы. Лёсы і характары рэальных людзей, з якімі пісьменнік сустракаўся, безумоўна, садзейнічалі нараджэнню задумы і напісанню твораў. У творчасці гэтага празаіка, асабліва ў «партызанскіх» аповесцях («Круглянскі мост», «Абеліск», «Воўчая зграя», «Пайсці і не вярнуцца»), даволі моцна адчуваецца залежнасць характараў ад ідэі твораў: аўтар паказвае толькі тое, што найбольш важна і што мае значэнне для раскрыцця асноўнай ідэі. Вядома, у гэтым выявілася і жанравая спецыфіка твораў. I ўсё ж немалаважнае значэнне мае і той факт (у гэтым прызнаваўся сам пісьменнік), што часта ў яго спачатку нараджалася ідэя, а потым знаходзіліся характары, якія маглі яе ўвасобіць. Жыццёвае, рэальнае, такім чынам, выступае ў аповесцях В. Быкава некалькі змененым, трансфармаваным у большай ступені, чым у творах I. Пташнікава, I. Чыгрынава.
Ужо для ранняга перыяду творчасці пісьменнікаў сярэдняга пакалення было характэрна тое, шго яны, перш чым перайсці да паказу герояў, малявалі пейзаж, карціны навакольнай рэчаіснасці. Пэўна, гэта ішло не толькі ад жадання апаэтызаваць прыгажосць роднага краю, што адкрылася пісьменнікам, але і ад імкнення выявіць сваё творчае «я», асаблівасці свайго бачання свету. Прырода не ў меншай меры цікавіць празаікаў і на сучасным этапе іх творчасці, хіба толькі на змену па-юнацку ўсхваляваным адносінам да яе прыйшло пачуццё больш ураўнаважанае і спакойнае, і больш глыбокае. Прырода ў іх творах – не проста неад’емная частка навакольнага свету, з ёю звязана ўся працоўная дзейнасць герояў, яна стала таксама істотным фактарам іх духоўнага жыцця.
У раманах I. Чыгрынава навакольны свет, прырода паказваюцца разнастайна, рэалістычна дэталізавана, у арганічнай сувязі з жыццём чалавека. Некаторыя крытыкі папракаюць пісьменніка ў празмернай дэталізацыі, у перагружанасці асобных месц пейзажнымі замалёўкамі. У гэтых заўвагах ёсць доля праўды. Пісьменнік усё-такі павінен быць больш стрыманым у апісанні таго асяроддзя, у якім жывуць героі.
У цэлым пагаджаючыся з заўвагамі, паспрабуем растлумачыць прычыны з’яўлення такіх «празмернасцей». Возьмем, напрыклад, эпізод, калі Зазыба ідзе дзяліць калгасную збажыну. Душа героя, заўсёды адкрытая да аднавяскоўцаў, на гэты раз поўніцца крыўдай і недаверам, як быццам яны вінаваты ў тым, што трэба будзе сёння разбурыць створанае за многа гадоў калектыўнай працай. Дзяніс заняты сваімі невясёлымі думкамі і ўвагу яго можа прыцягнуць хіба такая з’ява, як тры сонцы на небасхіле: адно вялікае, яго Зазыба бачыў кожны дзень, і два меншыя па баках. Разам з гэтым празаік паказвае сцяжынку, па якой ідзе герой, роў, пгго аддзяляе вёску ад калгасных палеткаў. «Ісці па сцежцы было прыступна і лёгка. Па правы бок сцежкі, перад тым як даступіць туды палыну, расла нейкая паўзучая трава, падобная сваімі каробачкамі на плюшч, і калі Зазыба чапляўся халявамі ботаў за яе, то пад цёмна-зялёным кажухом чулася ледзь не змяінае шыпенне.
Чым далей адыходзіў ад вёскі выгінасты роў, тым меней траплялася ў ім круглых пячурак, вырытых глінакопамі. Але затое з кожным крокам роў усё больш мялеў, за яго дно пачынала чапляцца шыпшына, тады раскідзісты, як  запрэжаны ў што, бружмель, і нарэшце, здалёку кідаўся ў вочы брудна-ружовым цветам канапляны пасконнік». Такія замалёўкі, а іх у раманах даволі шмат, на першы погляд не абавязковыя, бо яны непасрэдна не звязаны з перажываннямі герояў, з іх душэўным станам. Але калі іх апусціць, творы стануць у нечым бяднейшымі, парушыцца шматмернасць іх сувязей з рэчаіснасцю.
І. Чыгрынаў бачыць і паказвае чалавека не адарваным ад навакольнага свету, а часцінкай яго. Для празаіка важна паказаць і выявіць не толькі ўчынкі, думкі, пачуцці герояў, але і тое, што іх акружае, – прыроду, рэчы і г. д. Магчыма, у гэтым сакрэт своеасаблівай жыццёвай пераканальнасці твораў пісьменніка і ў гэтым іх пэўныя недахопы – расцягненасць, апісальнасць, што сустракаюцца ў асобных месцах, дзе аўтар занадта захапляецца дэталізацыяй прыроднага свету.
Пейзаж, карціны прыроды ў творах I. Чыгрынава значна менш псіхалагізаваны, чым, напрыклад, у К. Чорнага, I. Мележа, I. Пташнікава, яны існуюць як быццам нават незалежна ад душэўнага стану герояў. У гэтым бачыцца блізкасць пісьменніцкай манеры аўтара раманаў да творчай манеры Я. Коласа, бо, як адзначае С. Андраюк, для твораў класіка беларускай літаратуры характэрна «эстэтычная раўнапраўнасць у мастацкім свеце свету знешняга (рэчаў, дзеянняў, чалавечых узаемаадносін) і свету ўнутранага (чалавечых думак і пачуццяў)».
Усе мастацкія кампаненты «Плачу перапёлкі», «Апраўдання крыві», «Сваіх і чужынцаў», пачынаючы ад характараў цэнтральных герояў і заканчваючы пейзажнымі замалёўкамі, напоўнены драматызмам быцця. I гэта асноўнае, галоўнае, што звязвае ў творах чалавека са светам прыроды.
Героям раманаў не ўласціва спакойнае сузіранне і ўспрыняцце прыгажосці роднай зямлі, але не таму, што яна стала для іх настолькі звыклай і будзённай. Пісьменнік упэўнены, што ў душы вясковага працаўніка заўсёды існуе асаблівае пачуццё, асаблівыя адносіны да прыроды, ён бачыць і адчувае яе прыгажосць. Героі I. Чыгрынава жывуць у трывожны і суровы час, калі ад кожнага з іх патрабуецца напружанне ўсіх духоўных і фізічных сіл, засяроджанасць у самім сабе. Тэма прыроды набывае ў раманах не элегічнае, а глыбока драматычнае гучанне. Вайна нясе смерць не толькі людзям, а ўсяму жывому наогул: ляжыць на дарозе мёртвы воўк, забітыя ласіха і лось, плача перапёлка. Многія карціны прыроды, вобразы жывёл і птушак сімвалічныя, звязаны з глыбокім падтэкстам.
Вяртаючыся ад партызан, Дзяніс Зазыба пачуў ваўка («Свае і чужынцы»), той выў недзе зусім недалёка ад вёскі. Голас яго быў чамусьці жаласны і нямоглы, і хоць стаяла піліпаўка, зверу не адказалі сваім выццём іншыя ваўкі. У маленстве чуў Зазыба ад дзеда Міхалкі выслоўе, што калі б чалавек мог жыць без людзей, то называўся б ён, няйначай, ваўком. Потым, нямала пажыўшы і пабачыўшы чаго на свеце, Дзяніс зразумеў, што і воўк падае голас ад тугі.
Слухаючы адзінокі голас ляснога драпежніка, Зазыба ўспомніў пра колішняга свайго знаёмага, старога ваўка, які сустрэўся яму на пачатку восені каля дарогі з Бабінавіч у Мамонаўку. Дзяніс ведаў ад людзей, што ў ваўкоў няма слёз і яны не плачуць. Аднак тады ён убачыў воўчыя слёзы.
За гэтым эпізодам стаяць не проста ўзаемаадносіны чалавека з жывёльным светам, ён мае, на нашу думку, і больш шырокі сэнс. Гераізм, мужнасць, стойкасць Чырвонай Арміі, усяго савецкага народа хутка прымусяць «падаць голас ад тугі» і фашысцкіх драпежнікаў, а ў рэшце рэшт яны вымушаны будуць плакаць над сваім незайздросным лёсам. Такім чынам, асноўная ідэя твора атрымала дадатковую падсветку.
Вялікая эпічная форма запатрабавала ад I. Чыгрынава больш сур’ёзнай і мэтанакіраванай працы. Той працы, якая была звязана са збіраннем і назапашваннем матэрыялу. Пасля напісання першага рамана I. Чыгрынаў гаварыў у інтэрв’ю карэспандэнту газеты «Вячэрні Мінск»: «Я заўсёды скептычна адносіўся да самога вызначэння «збіраць матэрыял». Літаратар, здавалася, павінен у сваіх духоўных тайніках заўсёды мець дастаткова матэрыялу, каб напісаць твор. У дадзеным выпадку атрымалася наадварот. У гады вайны быў яшчэ малы, уражанняў, праўда, пра той час засталося шмат, але для вялікага твора гэтага было недастаткова… Шмат мне далі новыя паездкі ў Касцюковіцкі, Хоцімскі, Клімавіцкі, Крычаўскі раёны, апавяданні і ўспаміны ўдзельнікаў. Падрабязна вывучаю матэрыялы архіваў, што адносяцца да таго перыяду: лістоўкі, газеты, аб’явы, паведамленні партызан, а таксама акупантаў і іх прыхвасняў».
Яшчэ больш пэўна выказаўся I. Чыгрынаў пра дакументальныя крыніцы твораў у інтэрв’ю карэспандэнту штотыднёвіка «Літаратура і мастацтва»: «Пачаў знаёміцца з вядомымі партызанамі, кіраўнікамі падполля і былымі партызанскімі камандзірамі. Бывала, у мяне збіралася памногу партызанскіх камандзіраў. Такіх, як Мачульскі, Захараў, Булат, Жунін, Мармулёў, Ціхаміраў, Джапараў. Мы падоўгу гутарылі, пра ўсё гутарылі… Некалькі разоў сустракаўся ў Маскве з Панамарэнкам. Пасля ў мяно завяліся свае ўласныя карэспандэнты, якія пісалі пра сябе, пра сваё жыццё, пра партызанскую барацьбу, пра людзей, што ўдзельнічалі ў гэтай барацьбе». Дапамагла I. Чыгрынаву таксама праца ў выдавецтвах, дзе пісьменніку давялося рэдагаваць асобныя манаграфіі пра работу Кампартыі Беларусі ў тыле ворага, кнігі ўспамінаў удзельнікаў вайны.
У раманах «Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві», «Свае і чужынцы» I. Чыгрынаў даволі шырока выкарыстоўвае дакументальны матэрыял. Ён цытуе, пераказвае змест ці проста называе многія гістарычныя дакументы (прамова Сталіна, дырэктывы СНК і ЦК ВКП(б), матэрыялы захопнікаў (зварот генеральнага камісара Кубэ да жыхароў Беларусі, адозва дзяржаўнага камісара ўсходняй акругі Фрындта) і інш. Усё гэта даволі арганічна ўваходзіць у тканіну мастацкіх твораў, надаючы ім асаблівую верагоднасць і пашыраючы ўяўленне чытачоў пра падзеі ваеннага часу. Абапіраючыся на гістарычныя факты, празаік даў паглыбленае ўзнаўленне ваеннай рэчаіснасці.
Зварот пісьменніка да дакументаў сам па сабе яшчэ не робіць твор больш праўдзівым і жыццёва пераканальным. Такім ён зможа стаць толькі ў тым выпадку, калі аўтар здолее пранікнуць у сутнасць з’явы, зразумець і раскрыць яе змест. Думаецца, што I. Чыгрынаў з гэтым справіўся паспяхова.
Узмацненне дакументалізму – наогул адна з характэрных асаблівасцей сучаснага этапа развіцця літаратуры. Вельмі часта сапраўдныя падзеі становяцца аб’ектам даследавання ў мастацкім творы. У літаратуры гэта праяўляецца па-рознаму. Пісьменнік можа непасрэдна ўводзіць дакумент (ці сапраўдныя падзеі) і гістарычных асоб у тканіну твора. Яскравы прыклад – раманы А. Чакоўскага «Блакада» і «Перамога», да гэтага прыёму звярнуўся таксама I. Мележ у «Подыху навальніцы». Дакумент можа рэалізавацца ў мастацкім творы па-іншаму – шляхам дакументаванай асновы апавядання, напрыклад у «Маладой гвардыі» А. Фадзеева. I. Чыгрынаў абапіраецца ў творах і на жывую народную памяць, якая, на думку А. Адамовіча, «таксама здольна стаць дакументам, калі даць ёй прагучаць, выявіцца на поўную сілу». Гэты своеасаблівы дакумент, прапушчаны праз розум і сэрца пісьменніка, па-свойму перажыты ім, у чым якраз нам і бачыцца характэрная якасць «Плачу перапёлкі», «Апраўдання крыві», «Сваіх і чужынцаў». Пра яе, памяць народа, гаварыў і сам I. Чыгрынаў: «…вайна жыве ў памяці народа, яна жыла, пачала жыць у самую вайну, а пасля вельмі жыла на вайне. У вёсцы расказвалася ўсё, што было ў вайну. Не забывалася нічога з тагачаснага жыцця, побыту, барацьбы. Людскія споведзі і згадкі замацоўваліся ў памяці».
Роля дакументальнага матэрыялу ў раманах I. Чыгрынава не заставалася нязменнай. Па меры развіцця раманнага дзеяння і набліжэння пісьменніка да непасрэднага паказу барацьбы беларускага народа супраць захопнікаў дакументалізм твораў узмацняецца. I як сведчанне гэтаму – апошні раман трылогіі «Свае і чужынцы».
У пачатку твора аўтар уводзіць пратаколы нямецкай паліцыі бяспекі і СД, у якіх даецца аналіз агульнага становішча на акупіраванай тэрыторыі. I. Чыгрынаў падрабязна расказвае пра тыя палітычныя, эканамічныя захады, якія прымалі ці збіраліся прымаць фашысты для «поўнага ўсімірэння краіны». Дарэчы, ужо ў гэтых звестках, датаваных 1941 годам (пачатак восені), адчуваецца сур’ёзная занепакоенасць ворага дзейнасцю партызанскіх груп.
Матэрыялы палявой паліцыі пры галоўным камандаванні сухапутных войск вермахта аб партызанскай барацьбе ў Беларусі ў 1942 годзе служаць у рамане эпілогам. Каменціруючы гэты факт, аўтар «Сваіх і чужынцаў» гаворыць: «Разведка ў ворага працавала някепска. Вышэйшае гітлераўскае камандаванне ведала, дзе дыслацыруюцца буйнейшыя партызанскія злучэнні, якую ваенную тактыку яны прымяняюць, якой зброяй карыстаюцца, што ядуць, як майструюць самаробныя міны, як забяспечваюцца праз лінію фронту… Усё гэта фашысты ведалі, а нічога зрабіць не маглі».
Акрамя непасрэднага ўвядзення дакументаў у тканіну твора, пісьменнік выкарыстоўвае і іншыя прыёмы. Так, ён «даручае» дакументальны матэрыял некаторым героям. Чубар, напрыклад, павінен перайсці лінію фронту, каб перадаць савецкаму камандаванню звесткі пра размяшчэнне і дзейнасць непрыяцельскай арміі. Перад тым як у чарговы раз выправіць героя ў дарогу, I. Чыгрынаў палічыў патрэбным пазнаёміць з гэтымі звесткамі і чытача (хоць, пэўна, асаблівай цікавасці яны выклікаць не могуць). У час размовы з Масеем Алесь Астрашаб расказвае пра дзейнасць беларускіх нацыяналістаў па «адраджэнню» роднага краю, пра іх планы на будучае.
Такім чынам, у параўнанні з двума папярэднімі раманамі ў «Сваіх і чужынцах» I. Чыгрынаў яшчэ часцей і ахвотней звяртаецца да дакументальнага матэрыялу. Пры гэтым аўтару дзесьці давялося паступіцца арганічнасцю твора, бо дакумент дыктуе свой рытм і ў стылёвых адносінах не можа не выбівацца з агульнай апавядальнай плыні. Адзначаючы гэта, мы павінны сказаць, што ў цэлым раман не толькі страціў, але нешта адначасова і набыў. Абапіраючыся на невядомы ці малавядомы матэрыял, пісьменнік, на нашу думку, змог больш глыбока паказаць рэчаіснасць першага ваеннага паўгоддзя, раскрыць праўду народнага жыцця.
А яна, жыццёвая праўда ваеннага часу, як прызнаецца сам пісьменнік, даўно яго непакоіла і прымусіла нарэшце «паспрабаваць напісаць нешта большае. Бо ў вайне, …у тэме вайны шмат чаго недасказанага, шмат чаго і проста нясказанага. А галоўнае – мала той вайны, мала таго народнага жыцця, якое было тады. Я гэта адчуваў, ва ўсякім выпадку – параўнаўча».
Творчасць асобнага пісьменніка – часцінка адзінага літаратурнага працэсу. Асабліва выразна гэта адчуваецца мастаком слова ў час выспявання задумы твора. Пэўную ролю ў прынятых пісьменнікам напачатку рашэннях іграе неасэнсаваны ці не да канца асэнсаваны ўплыў на яго прачытаных кніг. Не могуць не ўплываць на форму, на канструкцыю, на структуру будучага твора і асабістыя літаратурныя прыхільнасці пісьменніка.
Параўноўваючы некаторыя тагачасныя творы з раманамі I. Мележа, I. Чыгрынаў адчуваў пэўную розніцу паміж імі, якая заключалася ў тым, што ў творах пра вайну «хапала шмаг чаго, але жывога жыцця, жывых людзей не хапала… Не было б, пэўна, мележаўскага рамана, не было б у мяне і такога адчування, але яно прыйшло, і я ўзяўся за гэтую справу».
Як адзначае I. Чыгрынаў, на яго самы непасрэдны ўплыў зрабілі «Палеская хроніка» I. Мележа і дылогія А. Адамовіча «Паргызаны». Першая кніга А. Адамовіча сваёй назвай («Вайна пад стрэхамі») як бы навяла празаіка на тэму. I сапраўды, I. Чыгрынаў у «Плачы перапёлкі», «Апраўданні крыві», «Сваіх і чужынцах» паказвае нябачную, схаваную ад чужога вока вайну ў людскіх душах, даследуе, як героі «выспяваюць» для подзвігу, для актыўнай барацьбы з ворагам. Творы I. Мележа ў сваю чаргу пераканалі I. Чыгрынава ў тым, што героіку і трагізм Вялікай Айчыннай вайны можна раскрыць і праз нізавы пласт жыцця, праз падрабязны, дэталёвы аналіз паўсядзённых клопатаў і спраў чалавека.
У раманах «Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві» можна знайсці і іншае, што збліжае іх з «Палескай хронікай». У цэнтр іх I. Чыгрынаў паставіў канфлікт, падобны аднаму з асноўных канфліктаў другога і трэцяга раманаў I. Мележа: героі ў іншых умовах рашаюць тыя ж пытанні – пра метады і сродкі дасягнення мэты, пра сапраўды гуманістычныя адносіны да чалавека. Можна гаварыць таксама пра пэўнае падабенства некаторых герояў (Башлыкоў – Чубар, Апейка – Зазыба і інш.), асобных сцэн і сітуацый.
«Палескую хроніку» і раманы I. Чыгрынава збліжае таксама адкрыта выяўленая шматгеройнасць. I. Чыгрынаў, як I. Мележ, «дае слова» не толькі цэнтральным героям Зазыбу і Чубару, але і героям другога і трэцяга плана (Парфёну Вяршкову, Масею, Марфе, Ганне Карпілавай і інш.). Канструкцыя «Плачу перапёлкі» і «Апраўдання крыві» (асабліва выразна гэта выявілася ў другім рамане) такая, што па сутнасці любы персанаж можа аказацца на пярэднім плане, павесці за сабой развіццё падзей. Такі падыход да матэрыялу дазваляе больш глыбока і рознабакова паказаць падзеі ваеннага мінулага, убачыць іх вачыма не аднаго чалавека, а некалькіх.
А. Бушмін слушна адзначае, што «шматкратнасць, вядомае паўтарэнне літаратурных тыпаў, сітуацый, форм, можа быць не толькі вынікам літаратурных уплываў, але – і гэта часцей – адлюстраваннем шматкратнасці, г. зн. паўтарэння з’яў жыцця». Пэўна, «паўтарэнне» I. Чыгрынавым канфліктаў, сітуацый мележаўскіх раманаў з’яўляецца вынікам падобнасці аб’екта адлюстравання, ідэйна-творчых задач, якія стаяць перад пісьменнікамі.
І. Чыгрынаў, як і I. Мележ, таксама паказвае жыццё беларускай вёскі «на пераломе», толькі больш драматычным, бо прыйшоў час, калі трэба са зброяй у руках абараняць сваё права «людзьмі звацца», змагацца за вызваленне Радзімы.
Раманы I. Чыгрынава сведчаць, што беларускія празаікі на дадзеным этапе развіцця літаратуры пачынаюць усё больш актыўна звяртацца да мастацкага вопыту I. Мележа. Разам з тым I. Чыгрынаву, як і раней, застаецца блізкай творчасць такіх пісьменнікаў, як Я. Коласа і К. Чорнага. Па тыпу творчасці I. Чыгрынаву бліжэй за ўсіх, пэўна, Я. Колас з яго нетаропкай, замаруджанай апавядальнай манерай, пільнай увагай да паўсядзённага жыцця герояў, імкненнем паказаць усё так, як у самой рэчаіснасці. У трылогіі выразна праявіліся і рысы, тыповыя для творчасці К. Чорнага: унутраны драматызм, эмацыянальна-псіхалагічная напружанасць думак і пачуццяў , герояў, глыбокая цікавасць да духоўнага свету простага працаўніка.
Уплыў, які аказалі і аказваюць на творчасць I. Чыгрынава гэтыя мастакі слова, бясспрэчны. Але пісьменнік у сваёй творчасці абапіраецца не толькі на нацыянальныя традыцыі. Шмат што значыць для I. Чыгрынава творчасць Л. Талстога, М. Гогаля, М. Шолахава і некаторых іншых рускіх і савецкіх пісьменнікаў, да мастацкага вопыту якіх ён таксама звяртаецца. Празаік вучыцца ў сваіх вялікіх папярэднікаў уменню адкрываць у жыцці народныя характары, знаходзіць і ўзнаўляць такія сітуацыі, дзе найбольш поўна могуць выявіцца рысы герояў, пранікаць у самыя запаветныя думкі і пачуцці людзей, бачыць прыгажосць роднай зямлі. Ён не запазычвае, а наследуе іх традыцыі. Абапіраючыся на традыцыі нацыянальнай і ўсёй савецкай літаратуры, плённа выкарыстоўваючы вопыт класікаў, I. Чыгрынаў напісаў цікавыя, самабытныя і шмат у чым наватарскія творы.
Нельга сказаць, што да пачатковага перыяду Вялікай Айчыннай вайны не звярталася беларуская літаратура. Амаль па гарачых слядах напісан раман I. Шамякіна «Глыбокая плынь», які вытрымаў выпрабаванне часам і з цікавасцю ўспрымаецца і сёння, больш чым праз трыццаць гадоў пасля свайго з’яўлення. Першыя месяцы вайны адлюстраваны ў раманах М. Лынькова «Векапомныя дні», А. Кулакоўскага («Расстаёмся ненадоўга»), I. Навуменкі («Сасна пры дарозе»), А. Адамовіча («Вайна пад стрэхамі») і іншых творах. Сам аўтар «Плачу перапёлкі» і «Апраўдання крыві» адным з этапаў назапашвання матэрыялу для сваіх кніг называе знаёмства з «Глыбокай плынню» I. Шамякіна, «Мінскім напрамкам» I. Мележа, «Векапомнымі днямі» М. Лынькова. Аднак паміж творамі гэтых пісьменнікаў і раманамі I. Чыгрынава ёсць істотныя адрозненні, аўтар трылогіі знайшоў свой аспект даследавання рэчаіснасці пачатковага этапа вайны.
У цэнтры раманаў I. Шамякіна, А. Адамовіча, I. Навуменкі адна сям’я (Маеўскія, Корзуны, Птахі). Пісьменнікі паказваюць шлях, па якім ішлі ў барацьбе супраць ворагаў лепшыя савецкія людзі. У адрозненне ад сваіх папярэднікаў I. Чыгрынаў даследуе жыццё цэлай вёскі. Ён раскрывае псіхалогію і паводзіны так званага мірнага насельніцтва, якое ў час вайны заставалася дома і займалася ўвогуле сваімі звычайнымі справамі: арала, касіла, сеяла хлеб. Але, як паказваюць падзеі, ад гэтых людзей таксама залежаў поспех барацьбы, а іх на першы погляд пасіўнае супраціўленне ворагу мела не такое ўжо і малаважнае значэнне.
Творы I. Чыгрынава занялі дастойнае месца ў нацыянальнай прозе пра Вялікую Айчынную вайпу. Адштурхоўваючыся ад таго, што было сказана літаратурай пра падзеі драматычнага сорак першага, празаік пайшоў далей: дэталёва і рознабакова даследаваў жыццё беларускай вёскі ва ўмовах акупацыі.
І. Чыгрынаў імкнецца раскрыць у сваіх творах псіхалогію масавага народнага патрыятызму і падыходзіць да разумення гэтага пачуцця, як нам здаецца, нетрадыцыйна, называе яго «духоўным светам народа», «з’явай глыбокай, вечнай», што «выказвае любоў народа не толькі да сваёй зямлі, але і да сваёй улады».
У раманах I. Чыгрынава не адзін раз паўстае пытанне пра адносіны герояў да Савецкай улады, бо ў канчатковым выніку іменна ад вырашэння гэтага залежыць, на якім баку барыкады акажацца той ці іншы герой. Пэўна ж, прывязаны да свайго краю і сваёй зямлі, дзе нарадзіліся і жылі, і паліцай Брава-Жыватоўскі, беларускі нацыяналіст Алесь Астрашаб. Яны наўрад ці захочуць па добрай волі пакінуць родную зямлю, прамяняць яе на іншую. Здрадзіўшы Савецкай уладзе, гэтыя людзі здрадзілі і свайму краю, пайшлі на службу да ворага. Тымі ж героямі (а іх у трылогіі большасць), якія лічаць Савецкую ўладу сваёй, роднай і кроўнай, ніякая іншая ўлада прынята не будзе.
«Наш народ у вайне паказаў сваю вялікую любоў і да сваёй роднай зямлі, і да сваёй Савецкай улады», – гаварыў I. Чыгрынаў у інтэрв’ю карэспандэнту штотыднёвіка «Літаратура і мастацтва» ў сувязі з прысуджэннем яму за раманы «Плач перапёлкі» і «Апраўданне крыві» сярэбранага медаля імя А. Фадзеева (гэту ўзнагароду празаік атрымаў за адлюстраванне народнага подзвігу ў гады Вялікай Айчыннай вайны). У адным з пазнейшых сваіх выступленняў I. Чыгрынаў яшчэ больш удакладніў тое, на яго думку, новае, пра што яму хацелася расказаць у творах: «Мае героі не гавораць уголас пра любоў да Радзімы. Іх патрыятызм натуральны, як дыханне. І супраціўленне ворагу – і актыўнае, і «пасіўнае». Падкрэслю: пра актыўнае супраціўленне мы гаворым і пішам шмат, а пра тых, хто быў у тыле, аднак не прымаў непасрэднага ўдзелу ў баях, быццам і саромеемся гаварыць. Але ж не ўсе маглі ўзяць у рукі вінтоўку. I хто не мог, гэта не значыць, што ён не ўдзельнічаў у барацьбе». Безумоўна, пасля з’яўлення твораў I. Навуменкі, В. Быкава, I. Шамякіна, А. Адамовіча, I. Пташнікава сцвярджаць, што наша літаратура не гаворыць пра тых, хто аказваў пасіўнае супраціўленне ворагу, не выпадае. Але не будзем забывацца, што задума чыгрынаўскага твора, яго галоўная ідэя фарміравалася не сёння, а якраз у той час, калі ў творах пра вайну толькі намеціўся паварот да так званага мірнага жыхара акупіраваных ворагам тэрыторый, калі яшчэ пісаліся быкаўскі «Абеліск», шамякінская «Гандлярка і паэт» і інш., збіраўся матэрыял для кнігі «Я з вогненнай вёскі…»
Патрыятызм нашага народа, народжаны савецкай рэчаіснасцю і неаддзельны ад характару савецкага чалавека, паказвае ў сваёй новай аповесці «Знак бяды» В. Быкаў. Герояў В. Быкава, як і многіх герояў I. Чыгрынава, можна аднесці да ліку тых, хто аказваў пасіўнае супраціўленне ворагу.
Сцепаніда і Пятрок Багацькі дзейнічаюць у абставінах амаль выключных. Адасобленыя і адарваныя жыццём на хутары ад аднавяскоўцаў, яны могуць разлічваць толькі на сябе, і ім, безумоўна, намнога цяжэй, чым чыгрынаўскаму Зазыбу, які ўвесь час адчувае маўклівую падтрымку верамейкаўцаў.
Вобразам Петрака Багацькі В. Быкаў нібы вырашае спрэчку паміж героямі раманаў I. Чыгрынава Дзянісам Зазыбам і Кузьмой Прыбытковым. Пятрок, як і Кузьма, спадзяецца, што калі ён нікога не зачэпіць, то і да яго без прычыны чапляцца не будуць. Праклінаючы ў душы вайну і новых «гаспадароў», ён спрабуе дагадзіць нямецкаму афіцэру, адкупіцца самагонкай ад Гужа і Каландзёнка – «сваіх» прадстаўнікоў «новай улады», аднак тыя ўсё роўна знаходзяць прычыну, каб звесці яго са свету. Аповесць В. Быкава, пераклікаючыся праблемна з раманамі I. Чыгрынава, адрозніваецца ад іх рэзкасцю і кантрастнасцю фарбаў, глыбокім, абвостраным драматызмам лёсаў герояў.
Да падзей Вялікай Айчыннай вайны звярнуўся ў новым рамане «Вялікі Лес» Б. Сачанка. Пры ўсіх адрозненнях твораў I. Чыгрынава і Б. Сачанкі ўсё ж бачна і тое агульнае, што іх збліжае: раманы напісаны ў традыцыйнай эпічнай манеры, у іх адчуваецца імкненне пісьменнікаў заглыбіцца ў жыццё народа, сумленна і праўдзіва расказаць пра тыя выпрабаванні, якія выпалі на яго долю ў гады вайны.
Наўрад ці можна ставіць пытанне пра прамы ўплыў «Плачу перапёлкі» і «Апраўдання крыві» на раман Б. Сачанкі, хоць, думаецца, некаторыя канфлікты, характары герояў з’явіліся ў такім выглядзе не без пераймання многага з твораў I. Чыгрынава.
Паміж датамі з’яўлення першага (1970) і апошняга твораў трылогіі (1983) I. Чыгрынава прамежак у цэлых трынаццаць гадоў. Літаратуразнаўцы і крытыкі мелі дастаткова часу для меркаванняў і здагадак, у што «выльецца» праца пісьменніка (у цыкл ці серыю раманаў) і чым яго раманы абяцаюць стаць. Некаторыя крытыкі схільны былі думаць, што I. Чыгрынаў ідзе да эпапеі. Вось як, напрыклад, пісаў В. Каваленка: «Што раманы I. Чыгрынава – абяцанне эпапеі, сумнення быць не можа. Гэта сцвярджаюць перш за ўсё знешнія абрысы задумы. Два даволі аб’ёмныя раманы ахопліваюць падзеі ўсяго толькі некалькіх месяцаў вайны. I цяпер – хоча пісьменнік таго ці не хоча – простая логіка развіцця эпапейнага дзеяння будзе дыктаваць яму параметры сюжэта і ахоп падзей у часе». Першыя два раманы давалі падставы на такое сцвярджэнне. Насцярожвала, аднак, тое, што ў якасці абгрунтавання эпапейнасці твора крытык браў толькі знешнія маштабы падзей. У сувязі з гэтым П. Дзюбайла справядліва адзначае: «Каб цыкл раманаў I. Чыгрынава атрымаў якаснае значэнне эпапеі, не абавязкова апісваць год за годам падзеі да нашай ІІерамогі. Патрэбны сапраўды маштабны, эпічны па сутнасці погляд, глыбокая канцэпцыя народнага жыцця, подзвігу народа. А выявіць і ўвасобіць гэта можна і ў адным або двух-трох тамах, паказаўшы жыццё толькі ў вырашальных момантах гістарычнай падзеі – Вялікай Айчыннай вайны».
Як даказваюць многія даследчыкі літаратуры, раман-эпапея – гэта якасна новая форма арганізацыі жыццёвага матэрыялу, яна ставіць патрабаванні не толькі да аб’ёму твора, але і да тэмы, ідэі, сістэмы вобразаў і г. д.
Увогуле, пытанне гэта вельмі складанае. М. Кузняцоў, напрыклад, разам з такімі творамі, як «Вайна і мір» Л. Талстога, «Ціхі Дон» М. ІІІолахава, «Блуканне па пакутах» А. Талстога, да эпапеі далучае і «Жалезны паток» А. Серафімовіча, трылогію К. Федзіна і інш. Некаторыя даследчыкі згодны лічыць эпапеяй амаль ці не кожную дылогію і трылогію, якіх шмат з’явілася за апошнія дзесяцігоддзі.
Як адзначаюць савецкія даследчыкі манументальных эпічных палотнаў А. Чычэрын, В. Піскуноў, Д. Затонскі, А. Сварычэўскі і інш., для рамана-эпапеі характэрна заглыбленае і ўсебаковае даследаванне характараў і падзей, адлюстраванне не асобных, некаторых рыс часу, а ўсёй эпохі, у якую жывуць героі «шматсюжэтнасць, наяўнасць раманаў у рамане, перакрыжаванне гісторыі дзеянняў аднаго персанажа з другімі гісторыямі і падзеямі, якія ўзбагачаюць сэнс і значэнне вобразаў». Разам з тым гэта форма патрабуе таксама паказу ўсіх ці амаль усіх сацыяльных слаёў і груп, супастаўлення розных класаў, дзейнасць якіх аказвала ўплыў на жыццё грамадства ці народа на дадзеным этапе яго гісторыі. Без гэтага наўрад ці можна гаварыць пра паўнату ўзнаўлення падзей рэчаіснасці.
І. Чыгрынаў абмежаваўся паказам жыцця на акупіраванай ворагам тэрыторыі ў першыя шэсць-сем ваенных месяцаў, тым самым у нечым галоўным не спраўдзіўшы спадзяванні прыхільнікаў новай эпапеі, якая, на іх думку, павінна ўвабраць у сябе ўсю вайну, з выключнай глыбінёй узнавіць подзвіг і трагедыю народа ў гады гітлераўскага нашэсця. Нібы даючы тлумачэнне гэтай з’яве, пісьменнік гаворыць: «Усю вайну апісаць немагчыма аднаму чалавеку, а вось сказаць пра яе нешта самае важнае, самае галоўнае павінен імкнуцца кожны, калі ўзяўся за пяро».
Героі раманаў за гэты кароткі час пераадолелі замяшанне і разгубленасць, прайшлі праз сумненні і няпэўнасць, каб усвядоміць нарэшце свой абавязак перад гісторыяй, які заключаўся ў выгнанні ворага з роднай зямлі, а ў канчатковым выніку – у вызваленні народаў Еўропы ад фашысцкай навалы. Далей раманнае дзеянне I. Чыгрынаў не павёў, абмінуўшы такім чынам шлях, пракладзены творамі I. Шамякіна, I. Мележа, М. Лынькова, А. Кулакоўскага, I. Навуменкі, у якіх лёс герояў прасочваўся на працягу ўсёй вайны ці некалькіх яе гадоў, напрыклад да вызвалення Беларусі. «Што будзе далей, – вядома: Вялікая Перамога ў маі 45-га… Прадаўжаць далей не мае сэнсу», – гаварыў пісьменнік у інтэрв’ю пасля заканчэння трэцяга рамана.

Георгий Колос

НА ОТЧЕЙ ЗЕМЛЕ

Начну с признания, что перечитывать произведения Чигринова и вчитываться в них меня как театрала вынудил – театр. Что сблизило прозаика Чигринова с театром? Что влечет театр к нему, к его романам и рассказам? У него нет пьес как таковых, есть только пьесы «по мотивам»…
«Это не драматургия», – раздавались голоса, когда купаловцы поставили «Плач перепелки». Спорить не имело смысла, потому что автор сам, инсценизируя, словно бы совсем не обращал внимания на театральную специфику, а просто «пересказывал» и «оживлял» роман. Когда же этот «пересказ» стал фактом сцены, вроде обнаружился еще один вопрос: да и роман ли это? Что в нем происходит с Временем – оно как будто рухнуло с пространственных орбит, утратив силу вечного движения, сломалось, застыло. И еще: уж ежели роман, то где же то, что называется романом в просторечии, в быту – Он и Она, любовь и все такое прочее? И, наконец, о чем он пишет – о войне? А ведь войны-то, явной, со смертями, взрывами и подвигами – нет ни в «Плаче перепелки», ни в последующих двух романах?..
Сравнительно недавно мы узнали об успехе новой пьесы И. Чигринова на брестской сцене – по роману «Оправдание крови». А театр киноактера в Минске начинает репетиции по еще одной пьесе, но это уже не «по мотивам», не «инсценировка», а коллаж всей прозы – от рассказов раннего Чигринова и до последнего его романа.
У писателя Чигринова завязка, кульминация, развязка – эти три кита, на коих испокон веков возводятся все здания литературных жанров, – не даются нам в библейском дрейфе, просто наплаву, – они подвижны, и «смещенный фокус» возникает в результате этого движения: не просто по прямой, но методом отталкивания от глубины к поверхности и снова в глубину.
Первый роман Ивана Чигринова «Плач перепелки» критика сразу единогласно признала как новое слово в литературе, и автор из ранга «способных» и «начинающих» был перечислен в разряд мастеров. К тому времени вышли три его книги рассказов, ставился многосерийный фильм «Руины стреляют…» по сценарию, написанному в соавторстве с И. Новиковым (картина удостоена Государственной премии БССР).
«То, что вы все пишете, это очевидно. Читаете ли вы?» – спросил когда-то Александр Фадеев, обращаясь к молодым.
Читательский абонемент Чигринова всегда активен, и бесспорное тому свидетельство – сравнительно недавний (прошлогодний) сборник его критических статей и публицистики «Новое в жизни, новое в литературе».
Читая эту книгу, я с особой ревностью (отнюдь не «цеховой») присматривался к рассуждениям Чигринова о прозе, и не только, чтобы проследить за его вкусовой палитрой, но главным образом – чтобы увидеть, как Чигринов-критик пролагал Чигринову-прозаику в литературном море свой фарватер.
«Роман – это народ», в самом названии его статьи – ответ на полемику: к какому жанру отнести – к роману или к повести – «Плач…», «Оправдание…».
Чигриновский народ – литературное явление. У этого народа есть своя литературная планета, сотворенная задолго до того, как появились «мы» («Мы были детьми, и у каждого из нас на войне был отец», – из рассказа «Бульба»). Отцы любили эту землю трогательной ласковой любовью, словно рай и даже более того: ведь рай был «невезучим», а она, земля чигриновских отцов, на удивление удачлива – не яблоко так хлеб, не хлеб так бульбину, не бульбину так гриб да ягодку родит, прокормит в самую ненастную годину. Тут замес фольклорный, выпечка реально-бытовая, на поду горячем, неостывшем…
У чигриновской любви к земле – неистребимый народный оптимизм. Несуетный. Уравновешенный. Быть может, оттого, что веремейковцы и впрямь везучи: ни махновцы их не порубали, не добрался с местью за свое имение Врангель… Наконец, война. Она… обходит Веремейки тоже. Это ли не рай? Зачем-то он понадобился автору?
Проза Ивана Чигринова – не о сражениях. Он как художник пишет не взрывы. Он пишет энергию взрыва. Вот почему у него «обрывается» время, как в летописных преданиях. По три недели солнце не всходит, чтобы потом появиться в зловестном утроенном диске. Словно с застывшей орбиты – бегут по родимому лесу (куда?) муравьи (что их стронуло?). Ломка пространства – от фронта с востока (не с запада!) лось и лосенок идут к Веремейкам, откуда колхозное стадо ушло на восток… И плачет перепелка по ночам, и этот плач, скрипучий, словно эхо перестуков древнего устройства-маховила, в ритм сторожевой ходьбы: тревожно, сухо, как рефрен-напоминание о том, что нападение врага сломало некие первичные начала бытия в отлаженном природой и людьми круговороте, ладе, ритме, способе существования всего земного.
Внутренняя сопряженность у Чигринова не поддается «вычленениям», поэтому писать о нем – трудное дело. Его письмо работает «на сжатие», а критике, как ни крути, приходится искать «разрыв». Отсюда недоговоренность критики о чем-то очень главном у писателя – не в плане «недонаграждения» (восторгов – предостаточно), а в некоем трактовочном стереотипе. Да, раскрыта общая идея автора – народ в войне. Народ, которому само ее начало предъявило к осознанию свершенную реальность: власть Советов, дух Советов, ритм и способ жизни при Советах стали его сутью, он стал частью их, и вызволиться от врага без них – не сможет.
Главный фронт для автора – та исключительная сложность обстоятельств, вызванных фашистским вероломным и внезапным нападением, те «экстремальные» особенности действий каждого и всех в тылу врага, которые уже в те дни Кузьмою Чорным были названы труднейшим переходом к «собственной практике».
Народная хозяйственность в тылу врага – почти нетронутая тема, и Чигринов в ней по существу – первопроходец, он впервые ввел в литературу острые проблемы совокупной выживаемости человека в оккупации, в войне – с природой наравне. Возможно, в этом и сокрыта главная причина, отчего театр не может обойтись без «Плача перепелки»? И поэтому на сцене главным стал Зазыба, мудрый и рачительный хозяйственник, а бывший председатель Веремеек Чубарь со своим категорическим максимализмом сразу же отослан за кулисы? Или же театр, идя на это, просто не хотел полемизировать с литературной критикой, пытающейся нам истолковать того же Чубаря как идеального героя? Может, следовало все-таки отважиться на спор?
Все это – вовсе не риторика, не просто «театральные» вопросы. Новизна Зазыбы как литературного героя – в его «бездымности», в его спрессованной готовности к «взрыву», но с предохранителем, который не будет спущен ради самой распрекрасной позы. И Зазыбу не постичь без Чубаря, вне их полемики между собой и вне полемики, которую ведет Чигринов через них обоих – с псевдоэпосом. У Чубаря анкета – вроде образцовая для идеального героя, тут как будто все идет в одну строку – от трудного батраческого детства до мгновенного решения идти на фронт, в открытый бой с врагом. Но в этом-то порыве есть «смещенный фокус». Так уходят не герои, разве что мальчишки – без повестки, даже и не заглянув в военкомат. И более того: как коммунист и председатель местного колхоза он обязан был присутствовать на заседании бюро райкома партии в Белынковичах, где ему готовилось особое задание. Но Чубарь не явился. Кто же он? Герой? Антигерой? Ведь у него, заметим, и язык иной, не тот, которым говорит народ чигриновской «планеты» – резче, суше, без глубинной тяги. Стало быть, у автора они не просто сопоставлены – два типа лидеров. Зазыба с Чубарем «сопряжены» – два типа двух литературно-эстетических систем, рожденных обстоятельствами жизни как явления одной эпохи, и она не может не признать реальность их обоих, но спросить с них по большому счету, видимо, должна. Началом исторического «спроса» был роман М. Шолохова «Поднятая целина» – полемику Давыдова с Нагульновым решила равно величавость их совместной гибели. А у Чигринова они воскресли, поменявшись функциями и в иных условиях, чтобы решить проблему созданного ими детища – колхоза и главнейшее – не дать его присвоить коменданту Гуфельду. Нагульнов, очевидно, поступал бы в этих обстоятельствах как Чубарь: уничтожить все! Давыдов действовал бы как Зазыба: не отдать врагу, но сохранить во что бы то ни стало все, что можно сохранить.
И что же?
Разрешение поставленной проблемы обещало состояться на страницах третьего романа И. Чигринова. Однако же не состоялось. Отчего?
Возможно, отмели критических суждений для писателя не столь уж безобидны и не каждому дано их миновать, особенно когда произведение еще в работе и выходит по частям?
Чигринов написал трилогию. Хотелось бы, наверное, сказать определеннее: «закончил», «завершил»!
Я не из скромности воздерживаюсь от критических рекомендаций, потому что сам Чигринов вряд ли в них нуждается: в романном жанре он величина первостепенная – и мастер, и достаточно авторитетный судья. Его «бездымные» романы о войне отмечены литературной премией имени Александра Фадеева, а присуждается она произведениям военно-патриотической тематики. Энергия, которую сумел он воссоздать, оценена. А что касается несовершенств последнего романа, то уместнее всего напомнить истину о том, что человека следует ценить не по отсутствию изъянов. Главное – наличие достоинств.

КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 4

С. Андраюк

РОЗДУМ У ДАРОЗЕ. БЕЛАРУСКАЯ ПРОЗА 1970 ГОДА. ПОШУКІ

(фрагмент артыкула)

Літаратура ў нечым падобна на раку, якая то цячэ спакойна і шырока, то пеніцца і віруе. Бываюць на яе шляху глыбіні, бывае – і калена не замочыш. І ўсё ж яна імкне напорыста наперад. Яе цягне да сябе акіян. Але ў адрозненне ад вялікай рачной плыні, у якой воды меншых рэчак, рачулак і ручаёў зліваюцца, губляючы сваю адметнасць, літаратурная плынь ніколі не паглынае творчых індывідуальнасцяў, не сцірае іх непаўторнасці. Менавіта з непаўторнасці, арыгінальнасці мастакоў слова і складаецца літаратура. У літаратуру кожны мастак слова ўваходзіць па-свойму, а ў самім літаратурным працэсе заўсёды імкнецца пракласці свой адметны след. І не толькі пракласці, але і сцвердзіць яго правамернасць, яго найбольшую прыдатнасць. Не заўсёды і не адразу тут яго можа чакаць поспех. Але мастаку заўсёды трэба шукаць, не баючыся рызыкі.
Калі ў такім аспекце паглядзець на прозу 1970 года, то не цяжка пераканацца, што літаратура актыўна шукае. Іншая справа, на якіх шляхах, як суадносяць пісьменнікі напрамак і характар пошукаў са сваімі магчымасцямі і папярэднімі дасягненнямі, наколькі пошукі прадыктаваны асабістымі ўнутранымі патрэбамі, наколькі яны смелыя.
Пошукі ідуць у розных кірунках: асваенне новых жыццёвых сфер, новых пластоў рэчаіснасці, пастаноўка і вырашэнне новых сацыяльных і маральна-этычных праблем, спроба сіл у новых для сябе жанрах і г. д.
У апошніх трох нумарах часопіса «Маладосць» за 1970 год надрукаваны раман Івана Чыгрынава «Плач перапёлкі». Да гэтага часу Чыгрынаў выступаў толькі ў жанры апавядання, выступаў цікава, сур’ёзна. І вось раман…
У самым пачатку твора ёсць такая сцэна. Вёска перажывае трывожныя дні. Савецкія войскі адступілі. Вось-вось павінны прыйсці немцы. Зазыба, былы намеснік старшыні калгаса, ніяк не можа заснуць. Раптам чуе перапёлку. Услухоўваецца ў яе спеў.
«У ім не было той ядранай і бесклапотнай зухаватасці, якая, быццам удар хлыстоўкі, ажно падсцёбвае часам і прыўзнімае настрой.
Піць-піль-віць… Піць-піль-віць…
Сёння перапёлка, няйначай, плакала – ці то гняздзечка яе разбурыў хто, ці яшчэ якая бяда прымусіла агалошваць тугой наваколле, але замест звычайнага спеву чуўся плач.
Піць-піль-віць… Піць-піль-віць…
Зазыба нарэшце адчуў гэта, і ў галаве ягонай узнікла пакутлівая думка: калі птушкі так плачуць са свайго гора, то як жа тады павінны галасіць людзі, у якіх гора наогул бывае незраўнана больш, а цяпер дык і зусім цераз край? Успомнілася:

Перапёлка трасцяно гняздзечка,
залато яечка,
перапёлка!
Перапёлка, пастушкі пагоняць,
гняздзечка разбураць,
перапёлка!..»

Гэта важная, можа, нават ключавая сцэна ў рамане. Яна настройвае на ўспрыняцце твора, у пэўным сэнсе прадвызначае яго змест, яго падзейную аснову, напрамак мастацкага асэнсавання рэчаіснасці. Так, пісьменнік імкнецца паказаць вайну, фашысцкае нашэсце – як гора для краіны, для кожнага чалавека; паказаць гора краіны праз асобны чалавечы лёс. Адсюль імкненне асвятліць усебакова звычайнае, штодзённае жыццё людзей, прасачыць чалавечыя думкі, перажыванні, улавіць і перадаць агульны настрой драматычнага часу.
Пісьменнік гэта добра заўважыў і здолеў перадаць і ў настроі асобных людзей, і ў агульнай настраёвасці твора. Людзі гадамі, дзень у дзень, жылі ў пэўным рытме, пэўнай атмасферы. Усё было натуральна, арганічна. І раптам – усё зрушылася. Жыццё як бы па інерцыі ідзе сваім шляхам: людзям трэба жыць, і яны жывуць. Але ўсё ўжо не так: ахоплівае нейкая нервознасць, турботнасць, парушана жыццёвая ўраўнаважанасць. Адчуваецца гэта ўжо з першых старонак рамана і настройвае чытача на адну эмацыянальную хвалю з героямі, з аўтарам.
Адступленне савецкіх войск, арганізацыя партызанскіх атрадаў, першыя дні жыцця пры немцах, няпэўнасць свайго лёсу, жаданне вызначыць лінію паводзін у гэтых складаных умовах, выспяванне ўсенароднага супраціўлення – усё гэта аўтар прасочвае і даследуе падрабязна ў бытавым і псіхалагічным плане. Перад намі праходзіць шэраг вобразаў тых, хто пазней будзе змагацца з ворагам, пачынаючы ад радавых калгаснікаў і канчаючы старшынёй, а таксама вобразы тых, супраць каго будуць змагацца – здраднікаў і паліцаяў. Чыгрынаву добра ўдаецца перадаць абагульнены вобраз народа не толькі праз масавыя сцэны, але і праз асобныя вобразы, дэталі, падрабязнасці, агульную атмасферу непрымірымасці да «новага парадку». Манера апавядання, яго рытм і тон у пераважнай большасці добра адпавядаюць таму, пра што расказвае, што даследуе пісьменнік. Плынь апавядання шырокая, знешне быццам спакойная і павольная, але знутры насычана драматызмам.
Пратэст народа, філасофія і псіхалогія змагання найбольш пераканаўча і глыбока ўвасоблены ў вобразах Чубара і Зазыбы. Гэта два розныя чалавечыя характары, праз якія мы бачым дзве лініі паводзін, дзве філасофіі. Іх узаемадачыненні рухаюць сюжэт, выяўляюць асноўны сацыяльны і маральна-этычны пафас твора.
На першых старонках рамана адбываецца вострая размова паміж Зазыбам і Чубарам. Чубар гаворыць, што ў райкоме чыталі дырэктыву, дзе сказана: нічога не пакідаць праціўніку; маёмасць, якую нельга вывезці, трэба знішчыць, каб пакінуць ворагу спустошаную зямлю.
«А людзей? – хмура спытаў Зазыба.
– Што людзей?
– А тое, што людзі ж застаюцца на етай зямлі. Ім жа есць патрэбна нешта будзе?
– А хто іх прымушае заставацца? Той, хто па-сапраўднаму любіў Савецкую ўладу, не будзе сядзець. Той ужо даўно зняўся з месца і паехаў».
Зазыба на гэта адказвае словамі бывалага чалавека Панаські: «Хто з роднае зямлі ўцякае, той ворага пе перамагае».
Ідэйныя пазіцыі, жыццёвыя платформы вядучых персанажаў твора акрэсліліся адразу. На першы погляд гэта можа здацца просталінейным. Але, толькі на першы погляд. Іван Чыгрынаў добра адчувае і разумее ўсю чалавечую складанасць сваіх герояў, каб зрабіць іх толькі «рупарамі» нейкай сацыяльнай ідэі. Яны – жывыя чалавечыя характары,
Да таго ж гэтая першапачатковая канфліктная сцэна мае вельмі важнае значэнне ў сюжэтным руху характараў, у іх узаемадзеянні. У далейшым у творы Чубар і Зазыба амаль не сутыкаюцца, яны ідуць кожны сваёй дарогай, выяўляючы сваю сутнасць у складаных жыццёвых нягодах. І якраз вось гэтая спрэчка надае галоўным героям дадатковае асвятленне, увесь час як бы злучаючы іх.
Чубар – чалавек энергічны, дзейны, па-свойму адданы Савецкай уладзе. Але ён – параджэнне пэўных умоў. «Мы з табой людзі маленькія», – гаворыць ён Зазыбу. Тут ясна выражана яго сацыяльная псіхалогія. Чубару трэба, каб ім кіравалі. Ён – толькі выканаўца, у нейкай ступені нават бяздумны. Таму мы бачым, што ён на нейкі час разгубіўся, адчувае сябе бездапаможна, калі даводзіцца самому дзейнічаць, самому прымаць рашэнні. Пазней, сустрэўшыся ў лесе з параненым камісарам, Чубар атрымлівае новы зарад энергіі, ён ведае, што далей рабіць: змагацца з ворагам можна і трэба і ў тыле.
Зазыба – як і ўсе сяляне, сярод якіх ён жыве і адным з якіх ён з’яўляецца. Мэта для яго зразумелая – змагацца з ворагам. Гэта немінуча. Як? Падкажуць і пакажуць абставіны. Ён застаецца са сваімі людзьмі, з якімі быў заўсёды, падтрымку якіх адчувае пастаянна. Тут яго сіла, крыніца яго аптымізму, упэўненасці. Зазыба сваёй глыбокай народнай сутнасцю, чалавечнасцю выклікае асаблівую сімпатыю.
І. Чыгрынаў для свайго рамана абраў кампазіцыйны прынцып панарамнасці. Кожная больш-менш асобная жыццёвая лінія паводзін складае асобную сюжэтную лінію. Пісьменніку, які да гэтага часу працаваў у жанры апавядання, пераадолець жанравыя складанасці было нялёгка. У творы часам адчуваецца нескампанаванасць, часам – перагружанасць жыццёвым матэрыялам.

ДАЛУЧАНЫ ДА СУЧАСНАСЦІ. БЕЛАРУСКІ РАМАН 1976 ГОДА

(фрагмент артыкула)

Чытаючы такія творы, як «Камісія» С. Залыгіна, «Цар-рыба» В. Астаф’ева, «Пярэдадні» В. Бялова, «Мсціжы» І. Пташнікава, «Чужое неба» Б. Сачанкі, аповесці В. Распуціна, В. Быкава, Г. Матэвасяна, Я. Сіпакова, А. Кудраўца, бачыш, якое вялікае месца ў іх займаюць этычныя праблемы, сцвярджэнне законаў праўды і справядлівасці, духоўнай еднасці чалавека з народам, з навакольным светам. Розныя па жыццёвым матэрыяле, праблематыцы, розныя па характару спасціжэння рэчаіснасці, адрозныя індывідуальнай непаўторнасцю мастацкіх манер раманы і аповесці гэтыя падобныя ў адным: у іх выразна відаць, дзеля чаго яны напісаны, моцна адчуваецца «нравственная» чуласць да сённяшняга стану свету, пільная і сур’ёзная ўвага да духоўных асноў народнага жыцця.
Раман І. Чыгрынава «Апраўданне крыві» – у гэтым радзе.
Гадоў дваццаць назад адзін з герояў аповесці Г. Бакланава «Пядзя зямлі» разважаў: «Калі закончыцца вайна і людзі будуць успамінаць пра яе, напэўна ўспомняць вялікія бітвы, у якіх вырашаўся вынік вайны, вырашаўся лёс чалавека. Войны заўсёды застаюцца ў памяці вялікімі бітвамі. І сярод іх не будзе месца нашаму плацдарму. Лёс яго – як лёс аднаго чалавека, калі вырашаецца лёс мільёнаў. Але паміж іншым нярэдка лёс мільёнаў пачынаецца лёсам аднаго чалавека. Толькі пра гэта чамусьці забываюць». У словах гэтых адчувалася моцная палемічная скіраванасць да ўсёй папярэдняй літаратуры, прысвечанай вайне. Прайшлі гады. І сёння, відаць, ніхто не скажа, што літаратура пра вайну не цікавіцца лёсам чалавека. Лёс чалавека, чалавека звычайнага, у літаратуры мінулых амаль дваццаці гадоў займаў галоўнае месца. У апошнія гады сітуацыя ў літаратуры, магчыма, найбольш у літаратуры пра вайну, складваецца так, што яе ўсё больш пачынае цікавіць не так лёс чалавека, як лёс народа, дакладней у лёсе чалавека – лёс народа. Народны погляд на вайну, на ўвесь комплекс маральных і сацыяльных праблем, звязаных з вайною, усё больш пачынае ўсталёўвацца ў сучаснай літаратуры як галоўны прынцып эстэтычных адносін да рэчаіснасці. К. Сіманаў у адным выступленні зазначыў: усю праўду пра вайну можа сказаць толькі народ.
Перачытваючы сённяшнія творы пра вайну, у прыватнасці творы беларускіх пісьменнікаў Адамовіча, Быкава, Брыля, Навуменкі, Пташнікава, Сачанкі, мы бачым, што менавіта народны пачатак з’яўляецца вызначальным у іх грамадзянскай накіраванасці, у іх этыцы і эстэтыцы.
Добра відаць гэта ў рамане Івана Чыгрынава «Апраўданне крыві» – творы, у якім гістарычна канкрэтны, праўдзівы паказ падзей мінулага натуральна знітаваны з іх сённяшнім асэнсаваннем. Аўтар на мінулае глядзіць як бы праз прызму сучасных маральных і сацыяльных уяўленняў, вывяраючы іх жыццёвасць і чалавечнасць жорсткім вопытам мінулага. Твор гэты сваім этычным і эстэтычным ладам сучасны. Праблема народных вытокаў, іх жыццёвасці і грамадзянскай каштоўнасці, праблема, якая сёння так хвалюе савецкую літаратуру, з’яўляецца галоўнай у рамане «Апраўданне крыві». Пры гэтым аўтар ніколькі не мадэрнізуе падзеі мінулага. Ён падае як бы само жыццё, тое жыццё, якое знаходзіцца ў сферы ягонага асабістага вопыту, непадуладнае ніякім схемам і канонам.
І ў рамане «Плач перапёлкі», і ў рамане «Апраўданне крыві» вайны, да якой мы прызвычаіліся, па сутнасці і няма: няма баёў, няма партызанскіх аперацый, няма разбурэнняў і вынішчэнняў, няма чалавечых ахвяр. Яны для пісьменніка і не патрэбны. У яго іншая мэта (не скажам больш значная, бо ў літаратуры значнасць мэты вызначаецца глыбінёй яе эстэтычнай рэалізацыі). Чыгрынава цікавіць найперш той бок неабдымнай тэмы вайны, дакладней партызанскай вайны, які тычыцца галоўным чынам даследавання і асэнсавання духоўных вытокаў усенароднага супраціўлення, яго псіхалогіі. Перад пісьменнікам стаяла цяжкая мастацкая задача: у побыце вёскі першых дзён акупацыі, праз гэты побыт выявіць тэндэнцыі будучай усенароднай партызанскай вайны, убачыць тыя крыніцы, якія яе будуць жывіць, зробяць непераможнай. З гэтай задачай, можна ўпэўнена сказаць, ён паспяхова спраўляецца.
Падзеі ў рамане, з пачатку і да канца, разгортваюцца непаспешліва, без ніякіх асаблівых рыўкоў ці ўсплёскаў; яны нібы абцяжараны грунтоўнымі апісаннямі побыту, уважлівым да драбніц даследаваннем думак і пачуццяў чалавека. Такое ўзнаўленне рэчаіснасці ў аснове сваёй мае глыбокае рэальнае і мастацкае апраўданне. Бо апісанні ў Чыгрынава не самамэта, а найбольш мэтазгодны і прыдатны сродак даследавання і асэнсавання жыцця народа, жыцця чалавека. Праўда, у асобных выпадках ашісанні побыту здаюцца неабавязковымі, самамэтнымі.
Вайна, першыя дні акупацыі – гэта новы стан і для краіны, і для народа, і для чалавека. Ён ахоплівае ўсе сферы жыцця – грамадска-сацыяльныя ўзаемаадносіны, побыт, мараль, псіхалогію. Ствараецца новая атмасфера, як бы новыя кліматычныя ўмовы, у якіх павінен жыць народ, павінен жыць чалавек. Гэта не адпавядае, больш таго супярэчыць усёй сутнасці чалавека, савецкага чалавека, сутнасці, сфармаванай, народжанай папярэднім жыццём – гістарычным, сацыяльным. Логікай падзей, логікай чалавечых учынкаў пісьменнік пераканаўча даводзіць, што ўся гісторыя народа, даўняя і больш блізкая, гісторыя, якая стала духоўнай традыцыяй, і гісторыя жывая, звязаная з перамогамі сацыялізма, зрабіла ідэі свабодалюбства, ідэі незалежнасці і нацыянальнай годнасці такой сілай, якая не толькі не магла падпарадкавацца неадпаведным ёй умовам, абставінам, але і не магла з імі нават суіснаваць.
Вёска Верамейкі, яе жыхары не прымаюць, унутрана не могуць прыняць новага стану рэчаў. Непрыняцце нараджае супраціўленне. Яшчэ не было жахлівых блакад, яшчэ не было суцэльных вынішчэнняў у гарадах і вёсках, а ўнутранае супраціўленне ўсяму, што нясе вораг, нарастае. Народ ведае, што яму можа прынесці захопнік: тут яму гістарычная памяць падказвае. Гэты ж захопнік  – фашыст. А што такое фашызм – людзі пра гэта ўжо чулі. І Чыгрынаў уважліва, не прапускаючы, здаецца, ніводнай драбніцы, прасочвае зараджэнне і выспяванне народнага супраціўлення. Тут яшчэ ўсё неакрэсленае, няпэўнае, як бы размытае. Ухапіць і паказаць гэты стан тагачаснай вёскі было надзвычай цяжка: тут важнымі былі кожны чалавечы рух, кожнае слова, кожнае памкненне. У гэтым сэнсе манера апавядання, спосаб разгортвання падзей адпавядаюць самой узноўленай рэчаіснасці і ідэйнай устаноўцы раманіста: даследаваць шляхі і вытокі, найперш духоўныя, усенароднага супраціўлення ворагу.
Ёсць у рамане цікавая сцэна. Даведаўшыся, што вярнуўся Зазыбаў сын Масей, незаслужана пакараны ў даваенны час, завітаў у двор да Зазыбы сусед Кузьма Прыбыткоў. Усчалася размова. Спачатку гаварылі абы пра што, але паступова сама сабою размова скіравалася да рэчаў, якія ўсіх хвалявалі: адносіны да існуючага ладу і парадку, паводзіны чалавека ва ўмовах акупацыі. Прыбыткоў кажа, што немцы, магчыма, не будуць чапаць тых, хто іх не чапае, людзей мірных. Зазыба пераканаўча даводзіць, што дзяліць людзей ва ўмовах вайны на мірных і нямірных пусты занятак – усё адносна і ўсё ўзаемазалежна, што «ўжыцца» ў новае жыццё немагчыма. «Пакуль ідзе вайна, наогул трэба забыць пра гэта. Сама вайна ўжыцца хоць каму пашкодзіць. Ці то знарок, ці то выпадкова, але пашкодзіць. Гэта ўжо як правіла…» Зазыба гаворыць узрушана, з унутраным хваляваннем. Але Прыбыткоў раптоўна мяняе тон гаворкі і неяк проста кажа пра тое, што ў вайну не абавязкова ўсе павінны гінуць: «А я ўсяго толькі за тое, каб людзі таксама асцерагаліся. Самі глядзелі, што і як. Бо навошта гінуць тым, каму не трэба, ад каго, як кажуць, карысці няма? Ну, які сэнс можа быць для вайны, калі раптам загінуць мае малыя ўнукі? Якая карысць ад іх?» Зразумела, супраць гэтых слоў Зазыба нічога не сказаў. Ды і што тут можна сказаць?! Так упершыню прагучаў матыў «апраўдання крыві». Значна пазней Зазыба ў спрэчцы з Чубарам развівае і паглыбляе думку, узмацняе гэты асноўны матыў рамана, «робіць» яго вырашальным у вызначэнні ідэйнай сутнасці твора.
На заўвагу Чубара наконт таго, што «кроў герояў… памагае спець ідэям», Зазыба выказвае глыбока прадуманае, для яго праграмнае: «Хапіла ўжо крыві і без маёй для ідэй… Кроў тут не паможа. Трэба зрабіць так, каб не мы немцаў баяліся, а каб яны нас. І не крывёй сваёй мы павінны напалохаць іx, a зброяй. Я вось так разумею справу…»
У гэтых словах – сэнс назвы твора: «Апраўданне крыві». І зусім не выпадкова, што іх выказаў менавіта Зазыба. Зазыба – чалавек з народа, перадавы яго прадстаўнік, бальшавік з глыбокімі перакананнямі, якія для яго сталі «душою». Ён добра ведае, што такое кроў народа, людская кроў. Як чалавек з народа, які глыбока ўвасобіў народныя этычныя погляды, Зазыба не можа, не мае маральнага права «запланаваць» праліццё людской крыві, загадзя апраўдаць яе. Кроў людская – гэта ягоная кроў, бо людзі Верамеек і ён, Зазыба, – гэта адзіны жывы арганізм, у якім Зазыба з’яўляецца душою. Чубар –  «чалавек збоку». Як «чалавек збоку» ў Мележа Башлыкоў. (У дадзеным выпадку маецца на ўвазе не іхняя сацыяльнае паходжанне, а іхняя сацыяльная сутнасць.) Адсюль і адпаведныя адносіны ў іх да людзей, да чалавека. Адсюль і іх «здольнасць», схільнасць да «апраўдання крыві», што рашуча, бескампрамісна ўсёй мастацкай логікай твораў развенчваюць, асуджаюць і Мележ, і Чыгрынаў.
У рамане «Апраўданне крыві» многа вострых размоў, вострых ідэйных спрэчак. Спрачаецца Зазыба з Чубарам, з Прыбытковым, з сынам Масеем, з настаўнікам Мурачом; Масей спрачаецца з суседам Парфёнам. Спрэчкі гэтыя насычаюць жывую стыхію вясковага жыцця духоўным зместам, нібы асвятляюць і прыўзнімаюць яе, падаючы ёй ідэйна-мастацкую акрэсленасць і агульназначны сэнс. Усе гэтыя спрэчкі ў творы ўзнікаюць на глебе вясковага жыцця, якое пісьменнік узнаўляе праўдзіва, з захаваннем праўды падрабязнасцяў і дэталяў, з пранікненнем у праўду ўнутранага зместу. Дарэчы, сцэны вайсковага жыцця ў меншай ступені валодаюць мастацкай пераканальнасцю, чым сцэны вясковыя; яны больш прыблізныя і агульныя. Раздзел жа, звязаны з вобразам Шпакевіча, у гэтым творы наогул уяўляецца неабавязковым. Яго месца, відаць, больш натуральна акрэсліцца ў будучым. Што ж датычыцца спрэчак, вострых размоў у рамане, то ў больш агульным плане ў іх выяўляюцца пэўныя тэндэнцыі ў развіцці сучаснай літаратуры. Перачытваючы такія творы апошніх гадоў, як «Камісія» С. Залыгіна, «Завеі, снежань» І. Мележа, «Бераг» Ю. Бондарава, «Цар-рыба» В. Астаф’ева і інш., мы даволі выразна адчуваем, якую значную ідэйна-мастацкую нагрузку нясуць у іх спрэчкі, дыскусіі, якая важная іх роля ў далучэнні літаратуры да праблем сучаснасці. Той унутраны, па сваёй сутнасці маральна-этычны канфлікт, які ўзнік у рамане «Плач перапёлкі», у рамане «Апраўданне крыві», акрэсліўся даволі выразна і набыў моцнае сацыяльнае гучанне. Ён, канфлікт гэты, не толькі закранае асобнага чалавека: ён тычыцца грамадства, вызначае сутнасць адносін чалавека да грамадства, да народа. Той жа ў прынцыпе канфлікт і ў рамане Мележа. Народжаны, як фенамен мастацкі, адпаведнымі гістарычнымі ўмовамі, канфлікт гэты, а менавіта канфлікт паміж розным падыходам да праблемы: чалавек і грамадства, праблемы: мэта і сродкі, – адносіцца да канфліктаў агульназначных. Агульная ж значнасць вывяраецца абставінамі сацыяльна пэўнымі, абставінамі сацыяльна жорсткімі. Адсюль пэўнасць у вырашэнні канфліктаў, пэўнасць, народжаная самім жыццём, адсюль жыццёвасць, патрэбнасць і тых ідэй, якія вынікаюць з канфліктаў – ідэй чалавекалюбства, ідэй справядлівасці. І яшчэ. Важкасць гэтых ідэй не ўнутры іх саміх, не толькі ў іх суаднесенасці з лёсам чалавека, а перш за ўсё, галоўным чынам у тым, што лёс чалавека, носьбіта ідэі, арганічна суаднесены, узаемадзейнічае з лёсам народа. Гэта – адна з вызначальных уласцівасцяў раманнага мыслення.
Ёсць, напэўна, жыццёвая і мастацкая заканамернасць у тым, што гераічныя і трагічныя падзеі Вялікай Айчыннай вайны з’яўляюцца сёння, як і пяць, як і дзесяць, як і дваццаць і трыццаць гадоў таму назад, бадай самай невычэрпнай крыніцай тэм і ідэй, праблем і чалавечых характараў для мастацкага летапісу народа. І тут няма ніякай выпадковасці. Ёсць жыццё. Ёсць памяць чалавечая, ёсць памяць народная, якія такога не забываюць ніколі.

Борис Леонов

СЛОВО О ПОДВИГЕ

Современная советская литература, ведя активный поиск в художественном исследовании жизни нашего общества на всех этапах его развития, остается особо причастной в теме войны и мира. Нет более гуманной и священной цели в деятельности людей доброй воли, чем борьба за мир, а стало быть, за счастье ныне живущих и тех, кто будет жить.
И многие произведения советских писателей о войне минувшей и о героических буднях армейской жизни в наши дни служат этой цели, они характеризуют общую направленность советской литературы, ее активное участие в борьбе за мир.
В справедливости сказанного убеждает внутренняя идейная слитность произведений последних лет, разных по художественному замыслу, жанровой природе и исполнению.
Тревожно напоминающими о жестоких испытаниях, которые выпали на долю селян на родной земле, вынуждено оставляемой советскими войсками, звучат первые же строки романа «Плач перепелки» И. Чигринова. На широком эпическом дыхании ведет писатель повествование о судьбах колхозников из села Веремейки, о «хождениях по мукам» председателя колхоза Чубаря, находившегося в сложных отношениях со своим заместителем Денисом Зазыбой, о глубоких переживаниях преданного народу, партии самого Дениса, о тяжелых днях отступления наших войск, о вызревании в людях чувства гнева и ненависти к врагу.
Оставаясь верным правде жизни, И. Чигринов показывает в дилогии «Плач перепелки» и «Оправдание крови» и тех, кто все годы после революции скрытно ждал врага и, дождавшись, сразу же пошел на службу к нему, и тех, кто не нашел в душе мужества противостоять врагу и капитулировал перед силой. Постепенно раскрывая процесс вызревания праведного гнева в людях, писатель показывает целенаправленную работу партийцев, политруков по организации подпольного и партизанского движения.
Это прежде всего сцены, где Зазыба получает от секретаря райкома партии Маштакова задание помочь устроить в райцентре после занятия его фашистами «нашего человека», каким оказалась совсем юная девушка, и где Чубарь слышит от комиссара встреченной им группы солдат совет вернуться в родные места и возглавить борьбу с фашистскими оккупантами.
Непростым оказалось это дело. Тонко и точно передает писатель, рассказывая о встрече Чубаря с мужиками деревни Ширяевка, как трудно преодолеть в человеке привычное понимание жизни, перестроить его на новый, военный лад. Об этом думал и Денис Зазыба, когда вдруг сообразил, что даже за одно только знакомство с девушкой-разведчицей можно поплатиться жизнью. Но еще больше понимал он и то, что теперь от каждого, кто был честен и сознавал свою ответственность перед страной, требовалось не только напряжение физических и духовных з сил, – пожалуй, важнее всего н было подготовить себя к самопожертвованию…
Романы «Плач перепелки» и «Оправдание крови» – первые романы эпического полотна о священной битве народной, той самой, когда запылает земля под ногами оккупантов, той непримиримой и священной битве с фашизмом, которую направляла партия на фронте и в тылу, превратив тыл в своеобразный второй фронт.
Не случайно труженики тыла именовали себя бойцами трудового фронта. На долю каждого такого бойца, будь то опытный бригадир строительно-восстановительного участка или деревенские ребята, вчерашние восьмиклассники Димка Даргин и Петя Ковалев, выпало немало суровейших испытаний голодом, холодом, душевными потрясениями. О них рассказывает В. Попов в романе «Один выстрел во время войны».
Даже этот единственный выстрел, парадоксально прозвучавший на фоне громов войны, оказался трагичным.
Ребята уходят на железнодорожную станцию и оказываются в отряде рабочих строительно-восстановительного участка. Здесь проходят они школу мужества и воли. Уроки в этой школе ведут вчерашний их военрук, а ныне старший товарищ по бригаде Федор Васильевич Уласов, бригадир Бородулин, рабочий парень Тимофей и другие. Уроки эти предметны в своей высокой этичности. Но не только об этом роман В. Попова. В нем выявлена цельная концепция человеческих отношений в нашем обществе, проявленных в экстремальных условиях. Свет этих отношений ярок. И потому отблески затронутых проблем высвечивают и какие-то сегодняшние наши заботы.
Однако главным, ведущим идейным стержнем романа выступает мысль о подвиге тыла, где люди измеряли дела свои героизмом фронтовиков.
О повестях «Встречный бой» В. Анчишкина и «Пламя белых ночей» В. Даненбурга запечатлен какой-то самый важный для авторов период их фронтовой юности, «подаренный» ими своим героям, от лица которых и ведется повествование.
У В. Анчишкина – это гвардии ефрейтор, разведчик минометной батареи Стас Горемыкин, у В. Даненбурга – гвардии сержант Михаил Греков – командир отделения. Первый рассказывает об одном из жесточайших боев на Киевско-Житомирском направлении, в котором погибли многие его товарищи и проявил себя по-настоящему гвардии лейтенант Кожаный, новый командир их взвода. Второй – о боях в Карелии, в лесах которой остались навсегда такие прекрасные ребята-гвардейцы, как лейтенант Лазарев, сержант Костя Валышев, ефрейтор Боря Ярков, наконец, друг рассказчика Геннадий Строев, сказавший однажды: «На войне в человеке такие силы пробуждаются, о которых он и сам не подозревал. Досадно, что это происходит именно на войне».
И вот это лучшее, проявленное в каждом и во всех разом, остается в памяти рассказчика не пассивным отсветом былого, а нравственным мерилом всего в жизни, и прежде всего самого себя.
Собственно, подобная четкая, нацеленная нравственная установка характерна и для повести В. Анчишкина, да и для многих произведений последних лет о минувшей войне. И тем не менее в названных повестях проявляется ощутимо новое качество, отличающее их от ряда повестей предшествующих лет. Оно видится прежде всего в том, что сугубо лирическое повествование о фронтовом житье-бытье героя из солдатской массы пронизано эпическим пониманием происходящих событий. Причем это эпическое понимание не нарочито привнесено из опыта прожитых после победных лет самими авторами, а является следствием полноты воспроизведения бытия человека на войне. Следование правде жизни огненных лет – сознательная установка многих писателей, о чем они нередко говорят напрямую, как, скажем, Ольга Кожухова, когда признается: «Мы-то вместе со страной прожили тридцать с лишним лет после войны и многое поняли, передумали, перечувствовали. А герой мой еще находится на войне, он не знает того, что знаю я, он еще не дожил до Победы, а поэтому психологически не способен сказать того или этого, поступить вот так, а не эдак. Дитя своей исторической эпохи, он несет в себе все ее достижения, все недостатки».
Именно сыновьями своего героического и трагического времени выступают герои названных произведений. Среди тех, кто ковал победу над фашистскими захватчиками на фронте и в тылу, были и многие из героев романа Н. Горбачева «Битва». Это – и маршал Янов, и генерал Сергеев, и полковник Фурашов. Потому они не просто знают, что такое война, но и, являясь участниками революции в военном деле, представляют себе чудовищность последствий ядерной катастрофы, в которую пытаются ввергнуть мир военные стратеги империализма. Только самая современная оснащенность армии новейшими видами оружия и мастерство владения им могут держать на приколе империалистическую агрессию, позволяют действенно выступать нашей армии в качестве защитника мира на земле. Вот что определяет смысл жизни и труда героев романа «Битва».
Слово, вынесенное в название романа, не раз возникает в самом тексте, подтверждая верность высказывания одного из основных героев – маршала Янова на первой встрече с теми, кому надлежало выполнить ответственейшее задание правительства. «Я вот о чем думаю, – сказал тогда маршал. – В этом послевоенном нашем курсе против войны мы вступаем в решающую битву – создание противоракетной системы. Да, системы. Но выиграть ее нелегко, – в том-то и загвоздка!».
Сложные и трудные пути к осуществлению замысла системы конструктора Сергея Умнова, напряженная работа по внедрению ее в ракетных войсках и овладению ею воинами, которую ведут генерал Сергеев, полковник Фурашов и их товарищи по оружию, составили главную сюжетную линию романа, позволяют писателю полно и широко раскрыть сегодняшний подвиг народа по обеспечению надежной охраны мирного неба над страной и над всей планетой.
…Люди живут. Любят, страдают и радуются, а вместе с тем и, быть может, именно поэтому делают великое, созидают будущее и обеспечивают ему надежную защиту. К этому взывает опыт минувшей войны, который щедро передают молодым ветераны. Среди них и писатели фронтового поколения, адресующие свои рассказы, повести и романы о Великой Отечественной прежде всего молодому поколению.
Такова правда времени, предельно полно выражающая себя в битве за мир, знаменосцем которого выступает Советский Союз, наш народ, наша великая ленинская партия. На страже мира надежно стоят вооруженные силы стран социалистического содружества. Духовно готовят их к этой священной миссии защитников мира и книги советских писателей, несущие великую правду о подвиге дедов и отцов, о ратном труде их сыновей.

Міхась Тычына

АПРАЎДАННЕ

Іван Чыгрынаў і Вячаслаў Адамчык – два нашы цудоўныя празаікі – вось ужо другое дзесяцігоддзе жывуць вялікаснай задумай напісаць цыкл раманаў пра беларускі народ. Чытачы ўспрынялі першыя раманы з гэтага цыкла як радасную падзею ў беларускай літаратуры. Праўда, часам выказвалася сумненне ў тым, ці можна наогул здзейсніць задуманае ў наш час, які, як кажуць, вымагае кароткіх форм. А сёй-той нават намякаў (не называючы, вядома, імён), што не варта марнаваць час і дэфіцытную творчую энергію, каб ствараць пухкія шматтомныя эпапеі, якія можна працягваць бясконца. Аднак у друку з’яўляюцца раздзелы з новых кніг Чыгрынава і Адамчыка, і наогул ёсць звесткі, што гэтыя кнігі напісаны і вось-вось будуць апублікаваны. Значыць, абодва гэтыя празаікі, нягледзячы на сумненні, адчуваюць неабходнасць у тым, каб працягваць пачатае. Значыць, яны ўсведамляюць патрэбу нашай літаратуры ў тым, каб раздзімаць полымя, пашыраць кола святла, якое запалілі калісьці Багушэвіч, Купала, Колас, Багдановіч, Бядуля, Гарэцкі, Чорны, Мележ…
Мы нездарма паставілі гэтых двух пісьменнікаў побач. Здаецца, няма ў прозе «філалагічнага пакалення» з’яў больш супрацьлеглых, чым творчасць Чыгрынава і Адамчыка.
А між тым з’ява гэта нечакана паказвае, які шырокі дыяпазон беларускай прозы, якая багатая яна на розныя творчыя індывідуальнасці.
Гадоў дзесяць таму назад, на адным з пісьменніцкіх сходаў ішла гаворка пра тое, што прадстаўнікам «філалагічнага пакалення» не хапае жыццёвага вопыту, што веды іх абмяжоўваюцца набытым у часы вясковага маленства, што жыццё ідзе наперад і адставаць ад яго нельга. Нехта з прамоўцаў неспадаявана агаварыўся: «Добра Івану Чыгрынаву! Ён закінуў сабе хатыль за плечы і пайшоў вандраваць ад вёскі да вёскі, ад хаты да хаты!» Многія тады азірнуліся на апошні рад, дзе сядзеў Чыгрынаў, бы спадзяваліся пачуць, што ж усё-ткі ён прынёс з сабой у тым хатылі. Але Іван Гаўрылавіч адно весела ўсміхаўся: ён і сам яшчэ не ведаў, што прынёс з сабой з тых вандровак. І ці толькі з тых!
Якая ўнутраная патрэба гнала тады пачынаючага празаіка, які толькі-толькі апублікаваў некалькі першых апавяданняў? У адным з твораў ён на гэта адказаў адкрыта: «Галоўнае, каб сярод людзей быць». І яшчэ: «Людзі праўду на дарогах шукалі». Гэта была ў сярэдзіне пяцідзясятых і пачатку шасцідзясятых гадоў агульная вялікая патрэба ўсёй савецкай літаратуры – дапасці да чыстых крыніц народнага быцця, наталіць прагу пазнання сучасніка, свайго народа, яго гісторыі. У дарозе, сярод людзей былі тады маладыя У. Караткевіч, Р. Барадулін, В. Адамчык, Г. Бураўкін, Я. Сіпакоў, І. Пташнікаў, Б. Сачанка, Н. Гілевіч, У. Дамашэвіч… Наогул уся беларуская літаратура была ў той час у вялікай дарозе – да людзей і сярод людзей, у глыбіню самой сябе і да большага разумення свайго народа, іншых народаў свету.
Цудоўнае гэта адчуванне быць заўсёды ў дарозе, знаёміцца з новымі людзьмі, пазнаваць свет! А наталіць прагу пазнання чалавека нельга: чалавек жа ўнутрана бясконцы, яго духоўны свет невычэрпны, кожны з насельнікаў планеты ведае нешта такое, чаго не ведае пра жыццё ніхто, і трэба быць вельмі ж самазакаханым, каб аднойчы сказаць сабе, што ўсё ўжо вядома і спазнана. Але самазакаханасць і закаханасць у жыццё і людзей – розныя рэчы. Дык ці ведаў сам І. Чыгрынаў і яго герой, чаго ён выбраўся ў вялікую жыццёвую дарогу?
«– Я вось і ўчора і сёння думаю – што гэта цябе, бацю, змусіла ў такую дарогу? – У цыгана быў погляд глыбокі, уедлівы, нібы ён стараўся ім працяць мяне.
– Што тут думаць? Дык як жа? Чалавек ідзе! Далёка ідзе… А ты паспрабуй, выйдзі на вялікую дарогу, на шашу, пабач – там, бацю, на поўдзень, праз усё лета, аж да самага мора едуць і едуць людзі на «Волгах» ды «Масквічах». І ніводнага такога вось пешахода. А ці многа ты сустрэў іх тут, у гэтай глушы; пасярод лугоў ці на лясной дарозе, га? Маўчыш? То-та!
Мікала на момант змоўк з недаверлівай мінай на твары, пасядзеў так, потым зноў загаварыў:
– Ты ўсё ж не ўтаі, што цябе пацягнула на гэта бадзянне. Мне цікава будзе паслухаць. Ці сам вучышся, ці другіх збіраешся вучыць, га?
– Людзі цікавыя, прыгожыя мясціны. Дык і я марную час на нагах – адпачынак у мяне якраз.
Цыган задумаўся, нібы ўспамінаючы штосьці.
– Правільна гэта ты, бацю, – прамовіў ён. – Я ўжо вось маю сем дзясяткаў. Дзе толькі не насіла мяне. Сам ведаеш, цыган я і з цыганамі жыву, цыганскае люблю. Амаль кожны дзень на новым месцы».
Малады герой апавяданняў Івана Чыгрынава вандруе па зямных дарогах, назірае, слухае, запамінае. Чалавек жа не ведае, дзе згубіць, а дзе знойдзе. Хіба можна сказаць пэўна: вось чалавек цікавы і варты стаць героем мастацкага твора, а на іншага няма чаго марнаваць час?! Нездарма сказана: самы геніяльны пісьменнік – выпадак! «Розум чалавечы, – сцвярджаў Пушкін, – паводле простанароднага выразу, не прарок, а ўгадчык, ён бачыць агульны ход падзей і можа выводзіць з яго глыбокія меркаванні, часта апраўданыя часам, але немагчыма яму прадбачыць выпадак – магутную, імгненную зброю празарэння». І герой чыгрынаўскіх апавяданняў кіруецца вартым пераймання прынцыпам: не гаварыць, калі не маеш чаго сказаць, а слухаць, не ўмешвацца, калі не можаш дапамагчы, а вывучаць, аналізаваць, думаць. Прынамсі, ён нідзе не здраджвае гэтаму прынцыпу: «я чуў ад людзей», «я… любаваўся», «я слухаў і… думаў» («Вадалазы Сухавы, Віцька Картыжоў і нафтаправод»), «я… размаўляў з гаспадыняй», «я паступова пачаў заўважаць» («Народны камісар»), «я… слухаў ноч» («Адна ноч»), «паступова я пачаў лавіць сябе на тым, што ўжо не магу думаць аб ім» («Дзівак з Ганчарнай вуліцы»), «паступова мы разгаварыліся» («Шчаслівае месца») – гэтыя словы недвухсэнсоўна выяўляюць пазіцыю героя і аўтара, які стаіць за яго спіной. Але гэты прынцып паводзін ідзе не ад розуму, не ад свядомай устаноўкі «вывучаць людзей», найлепшым чынам выкарыстоўваць «творчую камандзіроўку». Гэта страсць да пазнання. Быццам нешта страціць чалавек, калі застанецца наводдаль ад людзей, нават калі нядаўна з імі пазнаёміўся, нешта не пачуе, пра нешта ніколі больш не даведаецца. Быць усюды, з усімі! Хто ведае, можа, пакуль адсутнічаеш, якраз і здарыцца тое важнае і цікавае, дзеля чаго і выбраўся ў дарогу?
«Вазьміце і мяне ў свой гурт, – раптам папрасіўся я: ісці далей было горача, хацелася пачакаць хоць бы да той пары, як пачне паварочваць па большаму сонца, і яшчэ хацелася – і гэтае жаданне, бадай, было самае моцнае пабыць даўжэй з гэтымі людзьмі, бо ў мяне на душы нават зрабілася ніякавата, калі маўклівы і насцярожаны нечым Сухаў неспадзявана даў згоду: вось зараз яны пойдуць, а я застануся сам-насам, я тут чужы і лішні» («Вадалазы Сухавы, Віцька Картыжоў і нафтаправод»).
Якое шчасце сустрэць у дарозе людзей, што прымаюць цябе за свайго, паводзяць сябе натуральна і шчыра, самараскрываюцца, а часам расказваюць нешта такое, ад чаго ўдакладняецца, змяняецца, пашыраецца ўяўленне пра свет і чалавека! Часцей за ўсё герой і аўтар, а разам з імі і чытач, не памыляюцца ў сваіх спадзяваннях.
Але ж можа быць і інакш: чалавек пройдзе міма, незаўважаны абыякавым вокам, панясе з сабой сваю таямніцу, сваё глыбока інтымнае веданне жыцця. «Быў яшчэ вечар, і горад жыў сваім звыклым жыццём, з мітуснёй і шумам. Недзе ў людскім натоўпе, непрыкметны нікому, ішоў наш знаёмы» («Выпадак у вёсцы Капранаўка»).
Ды не, чалавек, «непрыкметны нікому», заўважаны Чыгрынавым! Проста ён уяўляе, што вось мог таксама не заўважыць гэтага «чужога», «каўказца Джагарава і як бы шмат страціў з-за свае няўвагі. «Джагараў… браў мяне ў паездку свядома – даўно гразіўся: пакажу, маўляў, табе тваю Магілёўшчыну знутры, адвязу ў самае кубло. Здавалася б, мне, карэннаму беларусу, паказваць яму сваю зямлю, аднак, у жыцці бывае інакш».
У іншым апавяданні герой сустракаецца і знаёміцца з «чалавекам з кагорты шчырых наркомаў ленінскай гартоўкі» («Народны камісар»), з жанчынай, якая і праз два дзясяткі год верыць, што знойдзецца яе муж, які «прапаў без вестак» на фронце («Жыве ў крайняй хаце ўдава»), з чалавекам, у якога ў час вайны загінула любімая ўнучка і які жыве тым, што купляе злоўленых птушак і выпускае іх на волю («Дзівак з Ганчарнай вуліцы»), з людзьмі, якія пакінулі па сабе нядобрую памяць («Дзічка», «Залатая рука», «Апавяданне без канца»). Сустрэч гэтых шмат, і кожная дадае нешта важнае да агульнай карціны свету, якая склалася ва ўяўленні героя.
Здараецца і так, што лірычны герой, апантаны думкай вывучаць жыццё, часам забудзецца і зробіць выгляд, што ўжо ведае досыць. І як жа сорамна тады яму перад людзьмі і перад сабой – вось жа не вытрымаў, уявіў, хоць і на момант, што ён, як бог, усё ведае, разумее, можа!
«– Слухай, – нечакана звярнуўся ён да мяне, – а ты ведаеш, што такое партызан сорак першага года?
Я кіўнуў галавой, але, па шчырасці, не зразумеў яго пытання. Я ніколі не задумваўся над гэтым. І мне зрабілася няёмка, тым больш што мой субяседнік усё не адводзіў ад мяне цікаўных вачэй, у якіх свяцілася прыхаваная радасць» («Праз гады»).
Чыгрынаўскі герой ведае цану людской шчырасці і шчодрасці, калі, можа, самае вялікае багацце – веданне жыцця, свой горкі вопыт – проста «за так», нават не заўсёды «за дзякуй» перадаецца з рук у рукі, з душы ў душу: яму «захацелася пакланіцца жанчыне, але ён чамусьці не адважыўся схіліць галавы, хоць і добра разумеў, што пасля будзе заўсёды шкадаваць аб гэтым» («Жыве ў крайняй хаце ўдава»). Не адважыўся, бо адчуў: чалавечая душа далікатная, часам нават падзяка можа абразіць – той, хто спавядаецца, таксама ніякавее, што нехта цярпліва выслухоўвае яго і што наогул з ім такое здарылася, пра што аднаму цяжка ўспамінаць, а другому цяжка слухаць. Не ведае ж ён, што субяседнік – паляўнічы за ведамі пра людзей, летапісец народных урачыстасцей і бядот, адвакат, які выслухоўвае ўсё да драбніц, каб мець і права, і магчымасць апраўдаць чалавека на судзе гісторыі і сумлення.
Але і ў летапісца ёсць асабістае жыццё, і адвакат не вечна жыве «чужым» жыццём, і паляўнічы не ўвесь час палюе. Герой апавяданняў І. Чыгрынава малады, а «маладыя гады – маладыя жаданні», і вось ён, спаткаўшы былую каханую, шкадуе аб няспраўджанай мары («Сустрэча на пероне») або шукае сваё адзінае шчасце («Трэція пеўні»). Ды натура бярэ верх – ён і ў гэтым выпадку становіцца, хоць і міжволі, даследчыкам людскіх характараў і лёсаў. Не, усё-ткі няма для яго «чужога» жыцця, а і «чужое» і «сваё» амаль у аднолькавай ступені кранаюць жывыя струны ягонай душы.
Лірычны герой апавяданняў празаіка – прамы нашчадак героя ранніх апавяданняў К. Чорнага. Таго самага, што сустракае на пыльнай дарозе падлетка, гаворыць з ім, чуйна слухаючы голас яго душы, а потым моўчкі сядзіць на каменнях і думае «аб вялікіх і страшных здарэннях, якія моцным здаюцца маленькімі і нязначнымі». Дарэчы, з гэтай невычэрпнай крыніцы творчасці класіка беларускай прозы бярэ пачатак і творчасць В. Адамчыка, пра што гаворыць і ён сам і яго крытыкі. Вядома, чыгрынаўскі герой іншы, чым герой Чорнага, з іншым характарам светаўспрымання, проста нават з іншым тэмпераментам. Іншы, гэтым і цікавы. Але настрой у іх вельмі падобны: радасць і смутак, сузіранне і роздум, увага і павага да людзей ідуць заўсёды побач. Гэты настрой лірычнага роздуму («ад многіх ведаў – многа журбы») у апавяданнях Чыгрынава стварае атмасферу натуральнасці і задушэўнасці, якую некаторыя крытыкі ў свой час не ўспрынялі і гаварылі пра эскізнасць і недастатковую глыбіню сюжэта і характараў.
На жаль, чыгрынаўскія раманы сваёй пабудоваю, распрацоўкай сюжэта, вобразнай шматзначнасцю характараў надоўга засланілі ад нашай увагі ягоныя апавяданні. А ў іх ёсць якасці, пра якія ўспамінаецца і не раз і не два, калі чытаеш эпічныя творы Чыгрынава, і найперш лёгкасць і празрыстасць мастацкай тканіны, якая нагадвае часы класічнай маладосці нашай літаратуры, а таксама лапідарнасць і стрыманасць у апісаннях, адступленнях, тлумачэннях, каментарыях. Але апавяданні ўспамінаюцца яшчэ і таму, што ў іх ужо было шмат з таго, з чаго выраслі раманы «Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві». Яны, як рэчка Проня, што цячэ на радзіме празаіка, – пакуль едзеш, некалькі разоў перабяжыць дарогу і нарэшце прымусіць любога запомніць сябе.
Ну, вось напісалася пра радзіму празаіка і падумалася, што нездарма! Можна заўважыць, што і аўтара, і яго героя найбольш прыцягвае да сябе родны кут, каардынаты якога вызначаны досыць дакладна і ў апавяданнях, а ў раманах – асабліва. Радзівон Чубар вяртаецца з-за лініі фронту ў Верамейкі, але адчуванне ў яго незвычайнае, прыўзнятае: ён вяртаецца ў родныя мясціны!
«– Маё прозвішча Шпакевіч, – сказаў чырвонаармеец. – А той… Халадзілаў. Ён – сібірак. Аднекуль з-за Урала. А я – з Мазыра. Так што мы землякі з вамі.
– Беларусы, – нібыта дзеля поўнай яснасці сказаў Чубар».
Па дарозе дамоў Чубар чуйна ўлоўлівае ў гаворцы людзей словы пра радзіму енцір, – гэта для яго і арыенцір, і радасць.
«– Што гэта за рака там? – спытаў тады Чубар, але такім невыразным голасам, быццам гаварыў у пустату і не хацеў, каб чалавек пачуў яго.
Ажно не – той разабраў Чубаравы словы і таксама не на ўвесь размоўны голас сказаў:
– Дасюль, здаецца, помніў, а цяпер, як на тое, забыў. Але пачакайце, нешта падобнае на Лесядзь…
– Бесядзь?
– Здаецца, так.
– Няўжо Бесядзь? – выцягнуў шыю Чубар… – А не ведаеце – гэта ўжо Беларусь?
– Здаецца, ужо не Беларусь?
– Значыць, яшчэ не Беларусь?»
Іншыя героі таксама поўняцца адчуваннем сваёй нацыянальнай прыналежнасці. Стары Кузьма Прыбыткоў, «дамарошчаны філосаф», па-сялянску дабітны і цікаўны, разважае: «Я от думаю цяпера, дак неяк ажно дзіўна размешчана ета Беларуся наша, бытта гасподзь знарок яе паклаў так. Усё праз нас з вайной ходзяць, усё праз нас. Здаецца, каб хто перанёс яе ў другое месца, дык і нам бы па-другому жылося. А зямля харошая, можа, нават, лепшая за рай той. Ета ж падумаць толькі у другіх голад, людзі, як тыя мухі, гінуць, вазьмі хоць Украіну, тама во і нядаўна колькі паўмірала, а ў нас адно мужыкі паапухалі – ні кара дак ягада, ні ягада дак грыб, а тама ўжо бульба пойдзе, жыта, але чалавек неяк выб’ецца з бяды, абы не сядзеў рукі склаўшы. Не, зямля наша папраўдзе райская, а от жа… От і Гітлер таксама…»
Такое адчуванне радзімы было і ў высокаадукаваных, таленавітых людзей, якія шмат думалі над лёсам беларусаў, – ад Багушэвіча да Чорнага. І тое, што яно стала натуральным, нават абыдзенным, для простага чалавека, гаварыла пра ўзрастанне гістарычнай і нацыянальнай самасвядомасці чалавека. Але ў той жа размове таго ж героя ўжо і іншае адчуванне свету моцна выяўляецца – ён грамадзянін Савецкага Саюза, шматнацыянальнай савецкай дзяржавы: «Германія, яна не тое, што мале-е-енькая!.. Ёй з намі, як па-разумнаму, дык і брацца не варта б. Ета дзе той Хабараўск, а за ім таксама зямля. Я нават дзіўлюся, як ён саўсім пасмеліўся напасць. Ета ж калі палічыць, дык іхні адзін на нашых трох ці чатырох…»
Інтэрнацыянальныя і патрыятычныя пачуцці былі асноўнай крыніцай рашучасці і сілы савецкіх людзей у іх змаганні з фашызмам. Гэта агульнавядомая ісціна, і празаік з дакладным адчуваннем меры выказаў яе. Да роднага кутка імкнуцца і героі апавяданняў «Дзічка», «Плывун», «Чайкі на хвалях», «Апавяданне без канца», «Птушыныя сны». Але гэтым яны падобныя да герояў многіх аўтараў, і ранейшых, і пазнейшых, якія пакутуюць «на настальгію» па роднай вёсцы. У раманах замілаванне да «малой радзімы» перарастае ў вялікае, усвядомленае пачуццё любові да радзімы і свайго народа. Гэта адна з самых задушэўных аўтарскіх думак, якую можна выказаць так: у час Вялікай Айчыннай вайны беларусы ўсвядомілі сябе як нацыю, якая ішла ў першых шэрагах змагароў з «карычневай чумой». У анкеце часопіса «Вопросы литературы» І. Чыгрынаў пісаў: «У акупацыі, мы ведаем, апынуліся цэлыя народы, якія складалі значную частку насельніцтва краіны. Гэтыя народы жылі і змагаліся ва ўмовах акупацыі. Пра гэта я і пішу».
Вайна ў раманах Чыгрынава паказваецца як з’ява ўсеахопная, усепранікальная, што закранула лёс цэлых народаў, жыццё кожнага чалавека, уздзейнічала на ход сусветнай гісторыі. У цэнтры ўвагі празаіка знаходзіцца народны характар ва ўсёй яго рэальнай складанасці і рэальнай велічы, у шматграннасці індывідуальных праяў.
Але ж і да Чыгрынава і адначасова з ім многія пісьменнікі ставілі перад сабой свядомую задачу выявіць усенародны характар вялікага змагання ў час вайны. К. Чорны, Л. Лявонаў, А. Ганчар, М. Лынькоў, І. Шамякін, І. Мележ, Л. Первамайскі, В. Зямляк, К. Сіманаў, Ю. Бондараў, Р. Бакланаў, В. Быкаў, А. Адамовіч, І. Навуменка, Я. Носаў… Што новага ў яго раманах у поглядзе на вайну?
У апавяданні «За сто кіламетраў на абед» ёсць пра тое, як бачылася вайна пакаленню Чыгрынава: «Нам было ў той час па дзесяць гадоў – адным трохі болей, другім трохі меней. І мы былі дзеці вайны. Але тады мы амаль усё ведалі, і мне часам здаецца, што ведалі куды больш, чым нават цяпер, калі нам па трыццаць ужо». Але не дай бог сучаснаму пакаленню ведаць тое, што ведалі «дзеці вайны»! «Напрыклад, мы без памылкі маглі яшчэ на падлёце пазнаваць па гуку самалёты «нашы» і «не нашы». Ведалі, якія кулі ў што пафарбаваны звычайныя, разрыўныя, бронеразрыўныя, бранябойныя, трасіруючыя… Цяпер ужо адно цяжка пералічыць, а тады мы ведалі, па чым якою куляю страляць: калі хочаш, каб галаву раскляпіла, заганяй у ствол патрон з разрыўной; калі з’явілася неабходнасць прашыць што наскрозь, то выбірай бранябойную кулю; ну, а калі проста трэба забіць чалавека (а ў вайну, як я помню, чамусьці забівалі адных людзей), то пашукай у абойме самую звычайную – гэта лёгка ўдавалася, бо звычайныя кулі не фарбаваліся…»
Учэпістая дзіцячая памяць захавала ў сабе многае. Яна не дае пісьменніку схібіць у паказе самой атмасферы, у якой жылі людзі на акупіраванай тэрыторыі. Памяць аб перажытым – на самым донцы ўсяго, пра што піша І. Чыгрынаў. Вайна, як заўважыў ён у анкеце «Вопросам литературы», «стала першай і галоўнай падзеяй у яго жыцці». Пісьменнік пераконан: кожнае пакаленне «будзе дадаваць у паказ вайны нешта сваё, аднаўляючы агульную яе карціну», «пра мінулую вайну… яшчэ не ўсё сказана».
Разуменне – «пра мінулую вайну… яшчэ не ўсё сказана» – прыйшло толькі з часам. У гэтым меў значэнне і дзіцячы вопыт. Аднак яшчэ большае значэнне меў вопыт народа, народная памяць пра вайну: «У вёсцы расказвалася ўсё, што было ў вайну. Не забывалася нічога з тагачаснага жыцця, побыту, барацьбы. Людскія споведзі і згадкі замацоўваліся ў памяці».
Вайна была народная, вызваленчая. Яна тычылася кожнага. Пра гэта добра сказаў В. Быкаў: «Фронт барацьбы з гітлераўцамі праходзіў па кожнай ваколіцы, па кожнаму двару, па сэрцах і душах людзей. Усенародная барацьба азначала, што кожны быў воінам з усімі зыходнымі з гэтага слова абавязкамі і вынікамі. Незалежна ад узросту, полу, нягледзячы на тое, меў ён зброю і страляў у акупантаў ці толькі садзіў бульбу і гадаваў дзяцей, кожны быў воінам. Таму што і зброя, і бульба, і ўзгадаваныя дзеці, ды і само існаванне кожнага беларуса ў выніку былі скіраваны супраць акупантаў».
Народ – вось тая галоўная армія, што змагалася з ворагам. І калі наша літаратура – не толькі беларуская – апошні час усё больш настойліва імкнецца выявіць гэты маштаб вымярэння вайны, то ў гэтым трэба бачыць прыкметы «ажыўлення» ваеннай прозы, пра якую ўжо гаварылі, што яна «стамілася».
І. Чыгрынаў прыйшоў да ваеннай тэмы не выпадкова. Варта прачытаць яго апавяданні, каб зразумець, што гэты празаік апантаны прагай разгадваць людскія лёсы, шукаць у іх прыкметы агульнанароднага лёсу і што ў выніку гэтага настойлівага пошуку перад ім адна за адной вырасталі постаці ўдзельнікаў рэвалюцыі і грамадзянскай вайны, змагароў за Савецкую ўладу, ветэранаў Вялікай Айчыннай… Гэтыя людзі ўсё часцей уступалі ў цесныя ўзаемаадносіны і ўзаемадачыненні, у жанры апавядання ім станавілася цесна, і ўзнікала адчуванне: гэта народ! Прынамсі, няма нічога дзіўнага, што, напрыклад, апавяданне «Варажба» цалкам і без змен увайшло ў раман «Плач перапёлкі». Так, мабыць, увойдуць у наступныя раманы, якія будуць апавядаць пра верамейкаўцаў 1942, 1943 гадоў, апавяданні: «Бульба», «Жыве ў крайняй хаце ўдава», «Плывун», «Па дарозе дамоў», «Праз гады», «Па сваіх слядах»… Як яно ўрэшце будзе, пакажа час. Сам раманіст зазначае: «Я… і сёння не ведаю, чым усё гэта скончыцца, таксама як не ведаў і тады, калі пачынаў».
Чытаючы раманы Чыгрынава, поўнішся адчуваннем, што бой сапраўды ішоў «дзеля жыцця на зямлі». Апраўданне чалавека, яго існавання – адна з вялікіх мэт літаратуры. Ці можа называцца літаратурай тая перапоўненая песімізмам і атручаная нявер’ем у чалавека пісаніна, якая брудным вадаспадам абрынулася на свядомасць чытача многіх заходніх краін? Якія пачуцці і думкі выкліча яна, сцвярджаючы, што чалавек – «голая малпа», што натуральнае становішча мужчыны – вайна, што чалавечая асоба – нешта накшталт машыны, якой можна лёгка кіраваць, укладваючы ў яе адпаведную праграму, што чалавек наогул міф, створаны ідыёлагамі?
Гістарычны аптымізм, пачуццё любові да жыцця, радасць быць чалавекам, жыць і змагацца, спадзявацца і верыць – гэтым адвеку жыве вялікая літаратура. Яна заўсёды думае пра жывога чалавека, пра яго клопаты і духоўны стан. Нездарма К. Чорны, робячы накіды новых раманаў, напамінаў сабе: «Каб у кожнага і ўсюды было благаславенне жыцця, прага да яго. Аптымізм, як трава на сонцы, як «немец з гноем на вілах зранку», «як пачатак «Воскресения» Л. Талстога».
Перакопанасць у тым, што адной з мэт літаратуры з’яўляецца апраўданне чалавека, сцвярджэнне быцця, чуецца і ў гэтым выказванні І. Чыгрынава: «Народ творыць сам сябе. Ёсць, напрыклад, Чарвякоў, ёсць і Казлоў, а побач з імі жывуць і такія людзі, як Апейка, як Васіль і Ганна, як Карп Маеўскі. Ёсць Кутузаў, але ёсць і Андрэй Балконскі, і Дзяніс Давыдаў, і Платон Каратаеў. Дык вось і аказваецца, што літаратура таксама творыць народ. Народ вялікі не толькі аднымі Кутузавымі, народ вялікі і Глебам Чумалавым, і Грыгорыем Мелехавым… Гэта рэч бясспрэчная, проста мы часам не гаворым пра гэта, баючыся прызнаць за літаратурай яе, так сказаць, аналітычныя, жыццесцвярджальныя функцыі». Апраўданне, а ў канчатковым выніку – услаўленне, чалавека, які застаўся, вымушан быў жорсткімі абставінамі застацца, жыў і змагаўся на часова акупіраванай тэрыторыі, пачынаецца з першых старонак рамана «Плач перапёлкі». Розныя адносіны да чалавека на вайне, рознае разуменне народа і яго ролі ў гісторыі ў Чубара і Зазыбы:
«–…Адну спустошаную зямлю трэба пакідаць. Адну спустошаную зямлю!
– А людзей? – хмура запытаў Зазыба.
– Што людзей?.
– А тое, што людзі ж застаюцца на гэтай зямлі. Ім жа есць патрэбна нешта будзе?
– А хто іх прымушае заставацца? Той, хто па-сапраўднаму любіў Савецкую ўладу, не будзе сядзець. Той ужо даўно зняўся з месца і паехаў.
– …А як, па-твойму, – нашы верамейкаўскія бабы не любілі яе, што нікуды не падаюцца?
– Я ім у душы не лазіў!
– А варта было б…»
Гэта кардынальная спрэчка пра чалавека і народ, чым далей, тым больш, перарастае ў маштабную размову, у якой прымаюць удзел самыя розныя людзі. У рамане «Апраўданне крыві» Зазыба ўжо спрачаецца, не зважаючы на тое, што рызыкуе ўласным жыццём, з «паліцэйскім філосафам» Брава-Жыватоўскім, у якога сваё, вельмі прымітыўнае ўяўленне пра селяніна: маўляў, той жыве сваёй марай «пра мужыцкі рай», і нішто яго больш на свеце не цікавіць. Спрачаецца ён, а дакладней абсякае на паўслове, і з здрадлівым, перакідлівым Мікітам Драніцай, які сумняваецца ў сумленнасці верамейкаўцаў:
«– А як прыйдуць нашы, – працягваў тлумачыць Зазыба, каб не пакінуць наперад чаго няпэўнага, – дык людзі і вернуць усё.
– Так яны табе і панясуць! – заёрзаў на лаўцы Мікіта Драніца. – Я верамейкаўцаў, як тэй таго, знаю! Будзеш пасля па дварах бегаць, як тэй таго, да па аброці збіраць!
Зазыба глянуў на яго спадылба, сказаў:
– Я таксама іх ведаю. Калі ў калгас ішлі, дак, здаецца, нічога не ўтойвалі».
Часцей за ўсё гэтыя спрэчкі, філасофска заглыбленыя, змястоўныя, лаканічныя, з’яўляюцца кульмінацыйнымі пунктамі ў мастацкім апавяданні: спрэчкі Зазыбы з сынам Масеем, які вярнуўся з турмы і прынёс з сабой вялікае расчараванне ў людзях і ў іх здольнасці ўстанавіць справядлівасць на зямлі, спрэчкі таго ж Зазыбы з Кузьмой Прыбытковым, які быццам выпрабоўвае субяседніка на трываласць у поглядзе на чалавека і супакойваецца, як толькі пераконваецца, што Зазыба верыць у людзей, у іх імкненне да святла і волі.
Асабліва важнае месца ў сюжэце раманаў займае палеміка Зазыбы з Чубаром, які вярнуўся з-за фронту і ўсё яшчэ дрэнна ўяўляе спецыфіку вайны як вайны ўсенароднай. Гэтыя героі ў раманах Чыгрынава паказаны як духоўныя асяродкі жыцця пад акупацыяй. Ад таго, як гэтыя людзі разумеюць задачы і сродкі барацьбы з захопнікам ужо залежыць, а яшчэ ў большай ступені будзе залежаць, жыццё многіх і многіх людзей.
«– Я ўжо табе не адзін раз казаў, – паморшчыўся Зазыба, – не трэба ўсё зводзіць да аднаго сэнсу – пакінуць хлеб ці знішчыць. Думаеш, Чырвоная Армія сюды вернецца і з хлебнымі абозамі, каб мужыкоў нашых карміць?
– Перастань ты, Зазыба, гэтак пячыся пра мужыкоў! Ідзе вайна. І нам з табой трэба зусім пра другое думаць.
– …Але ты нарэшце павінен зразумець, што на вайне трэба ваяваць.
– Дык ці я адмаўляю гэта? Але мы з табой не зусім на вайне. Пакуль што мы з табой хутчэй у вайне, чым на вайне.
– Значыць, неабходна і тут распаліць яе…
– Я не меншы патрыёт, чым хто іншы, і не менш за каго разумею, што трэба брацца за зброю. Але я таксама і за тое, каб было ўзважана і ўлічана ўсё як мае быць… І справа не ва мне. Я хоць зараз гатовы смерць прыняць, але каб ад гэтага карысць была. А то што з таго будзе, калі я ахвярую сабой, а справе не дапамагу…
– Але кроў герояў, Дзяніс Яўменавіч, памагае спець ідэям, – зусім не хвалюючыся, што сваёй жорсткасцю не толькі крыўдзіць, а і абражае Зазыбу, сказаў Чубар.
– Хапіла ўжо крыві і без маёй для ідэй, – спакойна адказаў на гэта Зазыба. – Кроў тут не паможа. Трэба зрабіць так, каб не мы немцаў баяліся, а каб яны нас. І не крывёй сваёй мы павінны напалохаць іх, а зброяй. Я вось так разумею справу і хачу, каб і ты нарэшце зразумеў гэта».
Зазыба ў раманах І. Чыгрынава выяўляе народны погляд на вайну як на вялікае бедства і час гартавання. Ён таксама не адразу ўсё зразумеў і ацаніў. І ў яго былі хвіліны разгубленасці і збянтэжанасці перад жыццём, якое паставіла яго і аднавяскоўцаў перад небывалымі задачамі, што вымагалі неадкладнага рашэння. Вось чаму ён не ператварыўся ў абстрактны сімвал. Сімвалічнасць гэтага вобраза не кніжнага, а зямнога, жыццёвага паходжання. Людзі, накшталт Зазыбы, Прыбыткова, Падзерына, Вяршкова, самім жыццём прывучаны дбаць не толькі пра сябе і сваіх блізкіх, але і пра ўсіх: лёс аднавяскоўцаў, лёс народа – гэта і іх асабісты лёс.
Галоўным героем раманаў «Плач перапёлкі» і «Апраўданне крыві» з’яўляецца народ. Вось чаму такі разгалінаваны сюжэт твораў, і кожнае адгалінаванне змястоўнае, бо суадносіцца з задачай паказаць усенародную барацьбу. У структуры твора натуральнай з’яўляецца і размова Вяршкова, які ахвяраваў сабой, каб уратаваць верамейкаўцаў ад пакарання, з Масеем Зазыбам, які шмат чытаў і думаў, таму можа сказаць, як разумеюць сэнс чалавечага існавання вялікія людзі: думка народная і навуковая ісціна сыходзяцца на адным – чалавечае жыццё апраўдана толькі тады, калі чалавек жыве не дзеля аднаго сябе. Аўтар, звычайна ашчадны ў ацэнках, адкрыта захапляецца здольнасцю малапісьменнага селяніна думаць над праблемамі грамадскага значэння і даваць ім правільнае тлумачэнне: «Калі гаварыць пра народ і носьбітаў мудрай народнай сталасці, то Вяршкоў якраз і бы быў адным з тых лепшых прадстаўнікоў народа, у свядомасці якога акумуліравалася ўсё найбольш чыстае, здаровае, сумленнае і непадатлівае, на чым трымаецца ўклад жыцця».
«Думка народная» ў рамане выяўляецца не толькі ў слоўных сутычках герояў. Яна прысутнічае як невідочны цэнтр за ўсім: за дробязнымі, на знешні погляд, размовамі сялян, за іх адносінамі да навакольнага, учынкамі і думкамі. Яна вельмі складаная, дыялектычная, гэта думка народная, і вымагае адпаведных адносін да сябе. Не, народ не «безмолвствует» у раманах Чыгрынава, і з яго меркаваннямі лічацца і нямецкі камендант Гуфельд, і паліцэйскія, якія вымушаны да часу прыкідвацца дбайнымі рупліўцамі пра законнасць і парадак, пра матэрыяльныя і духоўныя інтарэсы верамейкаўцаў. А верамейкаўцы, «грамада», «талака», «народ», на ўсё маюць свой вельмі сталы погляд. Яны адкрыта, не баючыся пагроз, кпяць са «сваіх» паліцаяў, робяць усё па-свойму, нягледзячы на строгія загады і папярэджанні акупацыйных улад: вырашаюць на агульным сходзе падзяліць калгасную маёмасць, каб яна не дасталася ў рукі немцаў, жнуць жыта, ідуць выручаць з палону сваіх родных і блізкіх, дапамагаюць людзям, якія хаваюцца ад ворагаў… Яны ўжо, можна сказаць, распачалі тое вялікае змаганне, якое неўзабаве выльецца ў формы партызанскай вайны.
У анкеце штотыднёвіка «Літаратура і мастацтва» І. Чыгрынаў выказаў думку, што, чытаючы нарысы і апавяданні Л. Талстога пра Севастопаль, адчуваеш, што вайна выйграна не будзе, хоць аўтар нідзе пра гэта не гаворыць прама: «Умеў гэты вялікі пісьменнік паказваць падзеі так, што яны самі паказвалі, які будзе канец. Падбор герояў, увядзенне ў абсяг твора падзей, сукупнасць іх, унутраныя сувязі паказалі, што ўсё павінна быць вось так, усё будзе вось так, а не інакш».
Чытаючы раманы самога І. Чыгрынава, таксама адчуваеш, што вайна будзе выйграна савецкімі людзьмі і чаму выйграна, – гэтаму адпавядае падбор герояў, паказ дачыненняў паміж імі, сістэма вобразаў і сродкаў, імкненне бачыць у чалавеку глыбіннае, істотнае, тое, што яднае яго з людзьмі або, паадварот, адлучае ад народнага цэлага.
Аўтар смела ставіць і грунтоўна распрацоўвае тыя самыя «праклятыя пытанні», якія мучылі лепшых прадстаўнікоў чалавецтва. Калі Зазыбу трывожыць пытанне, якой цаной будзе дасягнута перамога, калі Вяршкова непакоіць думка, ці так ён пражыў жыццё і дзеля чаго яно наогул даецца чалавеку, калі Масей Зазыба, зыходзячы са свайго горкага вопыту чалавека, які несправядліва пацярпеў у часы культу асобы, шукае, хто вінаваты ў яго бядзе і ў няшчасці іншых беспадстаўна абвінавачаных людзей, калі Прыбыткоў глыбакадумна разважае, чаму такі драматычны лёс выпаў беларусам, калі чырвонаармеец Халадзілаў гадае, ці будуць пасля перамогі пакараны ваенныя злачынцы, а безыменны баец спрабуе ўявіць, як ацэняць паводзіны яго сучаснікаў у час вайны будучыя пакаленні, то гэта не абстрактная цікаўнасць простых людзей да адцягненых разваг, а вялікая жыццёвая патрэба. Па сутнасці яны таксама адчуваюць неабходнасць апраўдаць чалавека перад судом гісторыі і чалавечага сумлення.
Як зазначае сам аўтар раманаў, сучаснага чытача «захапляе нават не сам гераізм, а тое, як людзі мыслілі, пра што думалі, як збіраліся жыць і як жылі, наколькі тады чалавек быў чалавечны і наколькі прыбаўлялася гэтай чалавечнасці і наколькі яе ўбаўлялася». Надзённасць пастаноўкі і мастацкага вырашэння праблемы чалавека, якая распрацоўваецца 1. Чыгрынавым на матэрыяле вайны, відавочная.
Літаратура, калі яна хоча спаўняць свой абавязак і ўдзельнічаць у руху людзей да святла, павінна смела і глыбока адказваць на запытанні сучаснасці. У тым ліку і гістарычная, да якой апошні час адносяць і ваенную. «А ваенную тэму, – як кажа І. Чыгрынаў, – не хочацца адносіць да гістарычнай, бо яна вельмі балючая тэма. Жывуць яшчэ ўдзельнікі вайны, і ўсё яшчэ смыляць атрыманыя раны, і ўсё яшчэ будзяць нашы сэрцы і сумленне».
На шляху ажыццяўлення задумы напісаць шматтомную эпапею пра жыццё і змаганне народа ва ўмовах акупацыі празаіка, вядома, чакаюць немалыя цяжкасці. Не ўсё адолеў ён мастацкай думкай у раманах «Плач перапёлкі» і «Апраўданне крыві». Не ўсё, мабыць, зможа адолець. Прычына гэтага не толькі ў складзе таленту або ў знешніх умовах літаратурнага і грамадскага развіцця. Яна ў надзвычайнай складанасці і дыялектычнасці з’явы, якую вобразна асэнсоўвае аўтар раманаў. Але ўжо адно тое, што ён свядома ставіць перад сабой вялікую і надзвычай цяжкую задачу, сведчыць пра многае. Мае значэнне і тое, што І. Чыгрынаў досыць цвяроза ацэньвае свае магчымасці і аб’ектыўныя цяжкасці. А наколькі ён мае рацыю ў сваім неспакоі і сваіх надзеях, пакажа яго паступны раман «Свае і чужыя», які, паводле заявак раманіста, вось-вось павінен з’явіцца ў друку, і, вядома, усе наступныя раманы з задуманай хронікі «трудов и дней» жыхароў беларускай вёскі Верамейкі.
У любым выпадку чытачы спадзяюцца, што ўзятыя творчыя вяршыні не будуць здадзены і што ў новыя творы прыйдуць ужо вядомыя і невядомыя героі: літаратура не можа існаваць без новых герояў, без пошукаў адказу на балючыя пытанні народнага жыцця.

КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 2

С. Андраюк

ТРАДЫЦЫІ І СУЧАСНАСЦЬ

(Фрагмент манаграфіі)

У апошнія гады сітуацыя ў літаратуры, магчыма, найбольш у літаратуры пра вайну, складваецца так, што яе ўсё больш пачынае цікавіць не так лёс чалавека, як лёс народа, дакладней, у лёсе чалавека – лёс народа. Народны погляд на вайну, на праўду пра вайну, на ўвесь комплекс сацыяльных і маральных праблем, звязаных з вайною, усё больш пачынае ўсталёўвацца ў сучаснай літаратуры як галоўны прынцып эстэтычных адносін да рэчаіснасці, як галоўнейшы этычны крытэрый. «У народнай памяці аб вайне не толькі свой асаблівы маральны клімат. Але і здзіўляючае разуменне чалавека, веданне, што ён такое, што можа ён, а што не, чаго можна, а чаго нельга патрабаваць ад яго…» – пісаў А. Адамовіч.
Перачытваючы сённяшнія творы пра вайну, у прыватнасці творы беларускіх пісьменнікаў А. Адамовіча, Я. Брыля, В. Быкава, I. Навуменкі, I. Пташнікава, Б. Сачанкі, I. Чыгрынава, мы бачым, што іменна народны пачатак з’яўляецца вызначальным у іх грамадзянскай накіраванасці, у іх этыцы і эстэтыцы.
У раманах Івана Чыгрынава «Плач перапёлкі» і «Апраўданне крыві» гістарычна-канкрэтны паказ мінулага натуральна знітаваны з іх сучасным асэнсаваннем. Аўтар на мінулае глядзіць праз прызму сучасных маральна-этычных і сацыяльных уяўленняў, вывяраючы іх жыццёвасць і чалавечнасць жорсткім вопытам мінулага. Творы гэтыя сваім ідэйным зместам, этычным і эстэтычным ладам сучасныя. Праблема народных вытокаў, іх жыццёвасці і грамадзянскай каштоўнасці, якая сёння так хвалюе савецкую літаратуру, з’яўляецца галоўнай у раманах Чыгрынава. Аўтар ніколькі не мадэрнізуе падзеі мінулага, не падганяе пад нейкія эстэтычныя ці нават гістарычныя каноны. Ён падае жыццё, якое ў сваёй аснове знаходзіцца ў сферы яго асабістых уражанняў. У такім жыцці заўсёды ёсць непасрэднасць і праўда.
У самым пачатку рамана «Плач перапёлкі» ёсць такая сцэна. Вёска перажывае трывожныя дні. Савецкія войскі адступілі. Вось-вось павінны прыйсці немцы. Зазыба, да вайны намеснік старшыні калгаса, ніяк не можа заснуць. Раптам чуе перапёлку. Услухоўваецца ў яе спеў.
«У ім не было тае ядранай і бесклапотнай зухаватасці, якая, быццам удар хлыстоўкі, ажно падсцёбвае часам і прыўзнімае настрой.
–    Піць-піль-віць… Піць-піль-віць…
Сёння перапёлка, няйначай, плакала – ці то гняздзечка яе разбурыў хто, ці яшчэ якая бяда прымусіла агалошваць тугой наваколле, але замест звычайнага спеву чуўся плач:
–    Піць-піль-віць… Піць-піль-віць…
Зазыба нарэшце адчуў гэта, і ў галаве ягонай узнікла пакутлівая думка: калі птушкі так плачуць са свайго гора, то як жа тады павінны галасіць людзі, у якіх гора наогул бывае незраўнана больш, а цяпер дык і зусім цераз край? Успомнілася:
Перапёлка, трасцяно гняздзечка,
залато яечка,
перапёлка!
Перапёлка, пастушкі пагоняць,
гняздзечка разбураць,
перапёлка!..»
Гэта важны, можа, нават ключавы эпізод у рамане. Ён настройвае на ўспрыняцце твора, у пэўным сэнсе прадвызначае яго змест, яго падзейную аснову, напрамак мастацкага асэнсавання падзей вайны, дакладней – усёй стыхіі вайны. Так, пісьменнік імкнецца паказаць вайну, фашысцкае нашэсце як гора, нейкае ліха, нечуванае выпрабаванне – для краіны, для кожнага чалавека; паказаць, як усё гэта глыбока ўзварушыла народ, перавярнула чалавечае жыццё, выклікала ўнутранае непрыняцце і супраціўленне. Адсюль імкненне асвятліць усебакова звычайнае, штодзённае жыццё людзей, прасачыць чалавечыя думкі, перажыванні, улавіць і перадаць агульны настрой драматычнага часу. Гэта пісьменнік добра заўважыў і здолеў перадаць і ў настроі асобных людзей, і ў агульнай настраёвасці твора. Людзі гадамі, дзень у дзень, жылі, прызвычаеныя да пэўнага рытму, пэўнай атмасферы. Усё было натуральна, арганічна. I раптам –  усё зрушылася, стала нейкім няўстойлівым. Жыццё, нібы па інерцыі, ідзе сваім шляхам: людзям трэба жыць, і яны жывуць. Але ў жыцці гэтым усё ўжо не так, няма пэўнасці, устойлівасці, парушана ўраўнаважанасць; чалавека ахоплівае нервовасць, узбуджанасць, унутраны неспакой.
У раманах «Плач перапёлкі» і «Апраўданне крыві» вайны, якую чытач прызвычаіўся бачыць у літаратуры, па сутнасці няма: няма баёў, няма партызанскіх аперацый, няма разбурэнняў і вынішчэнняў, няма чалавечых ахвяр. Ды яны для Чыгрынава і не патрэбны. У яго іншая мэта (не скажам больш значная, бо ў літаратуры значнасць мэты не ў апошнюю чаргу вызначаецца глыбінёй яе эстэтычнай рэалізацыі). Пісьменніка найперш цікавіць той бок неабдымнай тэмы вайны, дакладней партызанскай вайны, які галоўным чынам датычыцца даследавання і асэнсавання духоўных крыніц і вытокаў усенароднага супраціўлення, народнай псіхалогіі. Перад пісьменнікам стаяла цяжкая мастацкая задача: праз побыт вёскі першых дзён акупацыі выявіць тэндэнцыі будучай партызанскай вайны, убачыць тыя крыніцы, што будуць яе жывіць, зробяць непераможнай.
Падзеі ў раманах разгортваюцца павольна, без асаблівых рыўкоў ці значных усплёскаў; яны ў сваёй мастацкай сутнасці нібы абцяжараны шырокімі і падрабязнымі апісаннямі побыту, уважлівым, да драбніц, даследаваннем думак і пачуццяў чалавека.
Адступленне савецкіх войск, арганізацыя партызанскіх атрадаў, першыя дні жыцця ў часы акупацыі, няпэўнасць людскога лёсу, жаданне, унутранае імкненне вызначыць лінію паводзін у гэтых складаных умовах, выспяванне  ўсенароднага супраціўлення – усю гэту плынь тагачаснага жыцця аўтар прасочвае вельмі ўважліва. Вайна, першыя дні акупацыі – гэта новы стан і для краіны, і для народа, і для чалавека. Ён ахоплівае ўсе сферы жыцця – грамадска-сацыяльныя ўзаемаадносіны, побыт, мараль, псіхалогію. Ствараецца новая атмасфера, узнікаюць як бы новыя ўмовы, у якіх павінен жыць народ. Гэтыя ўмовы ўнутрана не адпавядаюць, больш таго супярэчаць сутнасці савецкага чалавека, сфарміраванай народжанай папярэднім жыццём – гістарычным, сацыяльным. Логікай падзей, логікай чалавечых учынкаў пісьменнік пераканаўча даводзіць, што ўся гісторыя народа, даўняя і больш блізкая, якая стала духоўнай традыцыяй, і тая, што звязана з усталяваннем сацыялізма, зрабіла ідэі свабодалюбства, ідэі незалежнасці і нацыянальнай годнасці такой сілай, якая не толькі не магла падпарадкавацца неадпаведным ёй умовам, але і актыўна ім супрацьстаяла.
Вёска Верамейкі, яе жыхары не прымаюць, унутрана не могуць прыняць новага стану рэчаў. Непрыняцце гэта нараджае ўнутранае супраціўленне. Яііічэ не было жахлівых блакад, яшчэ не было суцэльных вынішчэнняў у гарадах і вёсках, яшчэ не было вялікіх усенародных пакут, а ўнутранае супраціўленне ўсяму, што нёс вораг, нарастала. Народ ведаў, што яму прынясе захопнік: гістарычная памяць падказвала. Тут жа яшчэ – фашыст. А што такое фашызм – людзі пра гэта ўжо чулі. I. Чыгрынаў уважліва, не прапускаючы, здаецца, ніводнай драбніцы, прасочвае зараджэнню і выспяванню народнага супраціўлення. Тут усё яшчэ неакрэсленае, няпэўнае, як бы размытае. Заўважыць і паказаць гэты стан тагачаснай вёскі было надзвычай цяжка: важнымі былі кожны чалавечы рух, кожнае слова, кожнае памкненне. Усё гэта стварала і вызначала агульны настрой грамадства, яго ўнутраны маральны і псіхалагічны стан. У гэтым сэнсе манера апавядання, спосаб разгортвання падзей, прынцыпы раскрыцця характараў адпавядаюць самой паказанай рэчаіснасці і ідэйнай устаноўцы раманіста: даследаваць шляхі і вытокі народнага супраціўлення ворагу.
Ёсць у рамане «Апраўданне крыві» шматзначная сцэна. Даведаўшыся, што вярнуўся Зазыбаў сын Масей, незаслужана пакараны ў даваенны час, завітаў у двор да Зазыбы сусед Кузьма Прыбыткоў. Распачалася размова. Спачатку гаварылі пра сёе-тое, але паступова сама сабою размова скіравалася да рэчаў, якія ўсіх хвалявалі: адносіны да існуючага парадку, паводзіны чалавека ва ўмовах акупацыі. Прыбыткоў кажа, што немцы, магчыма, не будуць чапаць тых, хто іх не чапае, – людзей мірных. Зазыба пераканаўча даводзіць, што дзяліць людзей ва ўмовах вайны на мірных і нямірных пусты занятак (усё адносна і ўсё ўзаемазалежна), што «ўжыцца» ў «новае» жыццё немагчыма. «Пакуль ідзе вайна, наогул трэба забыць пра гэта. Сама вайна ўжыцца хоць каму пашкодзіць. Ці то знарок, ці то выпадкова, але пашкодзіць. Гэта ўжо як правіла…» I далей: «Не трэба забываць, што любая вайна перш за ўсё кроў людскую п’е і жыцці  чалавечыя забірае. Яшчэ ні адзін чалавек, якога калі закранала вайна, наперад не могзнаць, чым яна для яго скончыцца». Зазыба гаворыць узрушана, з унутраным хваляваннем. Прыбыткоў жа раптоўна мяняе тон гаворкі і неяк проста кажа пра тое, што ў вайну неабавязкова ўсе павінны гінуць: «А я ўсяго толькі за тое, каб людзі таксама асцерагаліся. Самі глядзелі, што і як. Бо навошта гінуць тым, каму не трэба, ад каго, як кажуць, карысці няма. Ну, які сэнс можа быць для вайны, калі раптам загінуць мае малыя унукі? Якая карысць ад іх». Супраць гэтых слоў Зазыба нічога не сказаў. Ды і што тут можна сказаць?! Ён жа і сам па сутнасці так думае і дзейнічае. У размове ўпершыню прагучаў моцна матыў «апраўдання крыві». Значна пазней Зазыба ў спрэчцы з Чубарам развівае і паглыбляе гэты асноўны матыў рамана, «робіць» яго вырашальным у вызначэнні ідэйнай сутнасці твора.
На заўвагу Чубара наконт таго, што «кроў герояў… памагае спець ідэям», Зазыба выказвае глыбока прадуманае, для яго праграмнае: «Хапіла ўжо крыві і без маёй для ідэй… Кроў тут не паможа. Трэба зрабіць так, каб не мы немцаў баяліся, а каб яны нас. І не крывёй сваёй мы павінны напалохаць іх, а зброяй. Я вось так разумею справу і хачу, каб і ты нарэшце зразумеў гэта». У гэтых словах – сэнс назвы другога рамана: «Апраўданне крыві». I не выпадкова выказаў іх іменна Зазыба.
Як толькі пачалася вайна, кожны з герояў твораў Чыгрынава імкнуўся вызначыць сваё месца ў гэтых усенародных падзеях: Зазыба – як яму падказвае яго сумленне, яго практычны розум, веданне, глыбіннае адчуванне аднавяскоўцаў, народа; Чубар – у асноўным як яму гаворыць загад, інструкцыя, часам не думаючы пра людзей, пра тых, з кім працаваў, жыў. Вось ён спрачаецца з Зазыбам ужо на першых старонках рамана «Плач перапёлкі». Чубар вяртаецца з раёна і гаворыць Зазыбу пра тое, што ім у райкоме гаварылі: «Пры вымушаным, разумееш – пры вымушаным адыходзе часцей Чырвонай Арміі трэба не пакідаць праціўніку нічога. Калгасы павінны выганяць жывёлу, а хлеб здаваць пад ахоўнасць дзяржаўных органаў. А тая маёмасць, якую нельга вывезці павінна, безумоўна, знішчацца. Знішчацца, разумееш? Каб не пакінуць ворагу. Адну спустошаную зямлю трэба пакідаць. Адну спустошаную зямлю!
–    А людзей? – хмура спытаў Зазыба.
–    Што людзей?
–    А тое, што людзі ж застаюцца на гэтай зямлі. Ім жа есць патрэбна нешта будзе?
–    А хто іх прымушае заставацца? Той, хто па-сапраўднаму любіў Савецкую ўладу, не будзе сядзець. Той ужо даўно зняўся з месца і паехаў». Зазыба хвалюецца: «Добра, тады давай па-другому гаварыць. Ты от кажаш – той, хто любіў Савецкую ўладу, не застанецца. Няхай так. А як, па-твойму, – нашы верамейкаўскія бабы не любілі яе, што нікуды пе падаюцца?
–    Я ім у душы не лазіў!
–    А варта было б…»
I далей Зазыба выказвае самае важнае: «I яшчэ я табе скажу, Чубар, а ты ўжо як хочаш, – хочаш слухай, а хочаш не. Але я яшчэ ў тую германскую чуў, як Панаська гаварыў. Быў у нас такі чалавек, да калгасаў памёр. Ты яго не заспеў. Дак от Панаська нават тады гаварыў: хто з роднае зямлі уцякае, той ворага не перамагае». Гэта першапачатковая сцэна мае важнае значэнне не толькі ў вызначэнні жыццёвай платформы, ідэйнай сутнасці персанажаў, яна як бы вызначае сюжэтны рух характараў. У рамане «Плач перапёлкі» ў далейшым, пасля гэтай сцэны на першых старонках, Зазыба і Чубар амаль не сустракаюцца. Ідуць яны кожны сваёй дарогай, выяўляючы сваю сутнасць у складаных жыццёвых нягодах. Спрэчка ўвесь час нібы злучае іх, трымае ва ўзаемазалежнасці.
У другім рамане, сустрэўшыся, яны зноў спрачаюцца. I спрэчка, як бачым, таго ж зместу, таго ж характару – спрэчка наконт «апраўдання крыві».
Чубар – чалавек энергічны, дзейны, па-свойму адданы Савецкай уладзе. Але ён увесь – нараджэнне пэўных умоў. «Мы людзі маленькія», – гаворыць ён Зазыбу. У гэтых словах выразна выяўлена яго сацыяльная псіхалогія, у пэўнай ступені яго грамадскае самаадчуванне. Чубару трэба, з аднаго боку, камандаваць, кіраваць, з другога – не ў меншай ступені, каб кіравалі ім. Ён – толькі выканаўца, у чымсьці, магчыма, бяздумны. Таму мы бачым, што Чубар на нейкі час разгубіўся, адчувае сябе бездапаможным, калі даводзіцца самому нешта рабіць, прымаць рашэнні. Пазней, сустрэўшыся ў лесе з параненым камісарам, ён атрымлівае як бы новы зарад энергіі, ведае, што далей рабіць: змагацца з ворагам можна і трэба і ў тыле. Але як змагацца, якімі шляхамі, сродкамі? Гэтыя пытанні, як відаць у пазнейшых спрэчках з Зазыбам, Чубара не хвалююць. Больш таго, яны нават не ўзнікаюць у яго свядомасці.
Вядомы крытык 30-х гадоў I.А. Вінаградаў пісаў: «Вобраз чалавека – гэта з’ява свядомасці, гэта пэўная капцэпцыя». Параўноўваючы літаратуру розных эпох, ён прыйшоў да вываду, што «найбольш відавочнае адрозненне ў чалавечых вобразах – гэта адрозненне ў самім аб’екце адлюстравання. Паміж вобразам Раланда і вобразам Давыдава з «Узнятай цаліны» Шолахава – дыстанцыя велізарнага памеру ўжо ў сэнсе аб’ектыўнага матэрыялу адлюстравання. Ды ёсць другі бок справы – самі прынцыпы абмалёўкі вобраза». Высновы вельмі істотныя, хоць, думаецца, далёка не вычарпальныя. Гісторыя сусветнай літаратуры, савецкая шматнацыянальная літаратура яскрава сведчаць, што і характар адлюстравання «аб’ектыўнага матэрыялу», і «прынцыпы абмалёўкі вобраза» шмат у чым залежаць ад глыбіні  разумення чалавека, яго месца ў грамадстве і свеце, характару і прыроды іх узаемадзеяння, разуменя не так творча-індывідуальнага, як агульнанароднага, грамадска-літаратурнага. Узаемазалежнасць свету рэальнага і свету мастацкага нас цікавіць у плане ўзаемадзеяння двух рэальных светаў – гістарычна-канкрэтнай рэчаіснасці, якая адлюстроўваецца, і рэчаіснасці, якая адлюстроўвае, якая ад першай аддалена пэўнай дыстанцыяй.
Супастаўляючы, напрыклад, калектывізацыю, як яе паказаў М. Шолахаў, з тою, якую паказаў І. Мележ, мы бачым вялікае адрозненне. Адрозненне не толькі ў спецыфіцы самога аб’екта, у характары творчай манеры мастакоў, але і ў самой канцэпцыі чалавека, у канцэпцыі свету. I справа не ў тым, што яны мастакі розных творчых індывідуальнасцей, розных творчых тэмпераментаў: якраз тут назіраецца пэўная тыпалагічная блізкасць. Творы пісаліся ў розны час. Змяніўся духоўны клімат грамадства, маральная атмасфера, у якой жыве чалавек, змяніліся ў пэўных адносінах этычныя крытэрыі. Іменна гэтым абумоўлена адрознасць, своеасаблівасць. З гэтым звязаны характар сучаснага ўзнаўлення рэчаіснасці.
Супастаўленпе такіх твораў, як «Палеская хроніка» I. Мележа, «Камісія» С. Залыгіна, «Бераг» Ю. Бондарава, «Развітанне з Мацерай» В. Распуціна, «Плач перапёлкі» і «Апраўданне крыві» I. Чыгрынава, – твораў, прысвечаных розным гістарычным падзеям, розных сваёй праблематыкай і мастацкімі асаблівасцямі, – выразна выяўляе шмат агульнага ў трактоўцы ўзаемаадносін чалавека з грамадствам, з навакольным светам.
У гэтым плане вострыя спрэчкі Чубара і Зазыбы (як, дарэчы, Башлыкова і Апейкі) наконт узаемаўзгодненасці сродкаў і мэты, справы і чалавека з’яўляюцца яскравым выяўленнем сучаснага пераасэнсавання пэўных гістарычных працэсаў і з’яў. Але гэта ніколькі не мадэрнізацыя гісторыі, не імкненне гвалтоўна прымусіць яе служыць сучаснасці. Тыя спрэчкі, канфлікты, што вылучаюцца як галоўныя і асабліва актуальныя ў таго ж Мележа ці Залыгіна, у таго ж Чыгрынава, не выдуманы, не прынесены з сучаснасці. Яны народжаны, вывераны тымі ўмовамі, час зрабіў ім належную ацэнку, сучаснасць дазволіла іх адкрыць, выразна ўбачыць маральна-этычны і сацыяльны змест, адчуць актуальнасць.
Той унутраны маральна-этычны канфлікт, які ўзнік у рамане «Плач перапёлкі», акрэсліўся ў «Апраўданні крыві» ўжо даволі выразна і набыў моцнае сацыяльнае гучанне. Ён не толькі закранае асобнага чалавека: ён датычыцца грамадства, вызначае сутнасць адносін чалавека да грамадства, да народа. Народжаны адпаведнымі гістарычнымі ўмовамі канфлікт паміж рознымі падыходамі да праблем: чалавек і грамадства, мэта і сродкі – з’яўляецца канфліктам агульназначным. Агульная ж значнасць вывяраецца абставінамі сацыяльна пэўнымі. Адсюль пэўнасць у вырашэнні канфліктаў, пэўнасць, якая народжана самім жыццём, адсюль жыццёвасць, патрэбнасць і тых ідэй, якія вынікаюць з канфліктаў, – чалавекалюбства, адданасці Радзіме і народу. Лёс чалавека, носьбіта ідэй, арганічна суаднесены, узаемадзейнічае з лёсам народа. Гэта адна з вызначальных уласцівасцей раманнага мыслення.
Стыхія народнага жыцця ў яго натуральным цячэнні ў раманах Чыгрынава ўзноўлена глыбока, дакладна, усебакова. Адчуванне драматызму, напружанасці часу выяўлена арганічна, як бы знутры. Лёс чалавека не вылучаны з лёсу народнага, жыццё чалавека як бы вывяраецца жыццём народа – жыццём звычайным, штодзённым ва ўмовах незвычайных.  Гэтыя незвычайныя ўмовы, абставіны (абставіны дальняга плана, абставіны як бы прыўнесеныя) робяць праверку і чалавеку, і абствінам бліжняга плана. І чым больш чалавек зліты з гэтымі абставінамі, чым глыбей ён у іх укараніўся, тым большую жыццёвую ўстойлівасць ён адчувае, тым больш цвёрда, непахісна ўспрымае знешнія ўздзеянні, нават такога характару і такой сілы, як фашысцкае нашэсце.
Сутнасць характару, сіла яго вызначаецца арганічнай узгодненасцю з устойлівым асяроддзем – бытавым, сацыяльным, увогуле чалавечым. Адсутнасць такой узгодненасці, адзінства робіць чалавека няўстойлівым, унутрана няпэўным, падуладным розным уплывам. «Такія натуры, як Чубар, звычайна добра адчуваюць сябе ў калектыве. Яны аднолькава здольны кіраваць калектывам і падпарадкоўвацца яму. Гэта ўсё роўна як тыя шасцяронкі ў вялікім механізме, якія па адной толькі стаяць ды ржавеюць. Каб прыйсці ў рух, ім неабходна сувязь паміж сабой, узаемнае вярчэнне, калі наогул можна гаварыць так у дачыненні да людзей», – так пісьменнік вызначае сацыяльны змест гэтага характару. Дарэчы, не толькі яго функцыянальную ролю, але праз гэта і эмацыянальнае, этычнае напаўненне. Мы бачым, што Чубар адносіцца да людзей неяк бяздушна, як бы збоку. Іх жыццём ён, відаць, не жыў, а ўсякім разе ў сабе яго не нясе. Адсюль дапускаецца ім і «апраўданне крыві».
Праўда, у пачатку другога рамана Чубар «думае пра верамейкаўцаў не столькі з бяскрыўднай паблажлівасцю (яго заўсёднае пачуццё ў адносінах да іх. – С. А.), колькі з нейкай чуллівай любасцю». У яго адносінах гэта было «новае пачуццё, якога ён дасюль, вось так акрэслена, яшчэ не ведаў». Потым сустракае ласяня, якое засталося адно, безабароннае. «У цёмна-вішнёвых вачах яго Чубар выразна ўбачыў штосьці зусім праніклівае і даверлівае, ажно ў грудзі раптам прыліла гарачая хваля, якая здараецца ў хвіліну неспадзяванай, нават нежаданай пяшчоты».
На першы погляд здаецца, быццам такія пачуцці не адпавядаюць характару, сутнасці Чубара. Ды і спрэчка з Зазыбам, у якой Чубар гаворыць пра «апраўданне крыві», адбываецца пасля гэтай сустрэчы. Але ўнікнуўшы глыбей у характар, прасачыўшы яго паводзіны ў розных сацыяльных абставінах, можна ўбачыць глыбокую абумоўленасць паводзін, унутраную паслядоўнасць. Чубар за многія гады прывык да адпаведных паводзін. Потым ён доўгі час быў адзін, сам-насам з навакольнай прыродай. I тут у яго як бы абуджаюцца, ажываюць чалавечыя якасці. Чубар становіцца іншым, а магчыма, сам сабою, сапраўдным сабою. Потым зноў, у час спрэчкі з Зазыбам, у ім абуджаецца Чубар ранейшы, Чубар, які прывык выконваць загады і патрабаваць выканання іх ад іншых.
Так адсутнасць глыбіннай арганічнай сувязі з асяроддзем, у дадзеным выпадку з асяроддзем сялянскім, чалавечым, робіць Чубара духоўна няўстойлівым, падуладным любым знешнім уплывам, робіць нячулым да асобнага чалавечага лёсу, сапраўды «шасцяронкай» у сацыяльных узаемаадносінах людзей.
Зусім іншыя тэндэнцыі, грамадска-сацыяльныя і духоўныя, маральныя, увасабляе, нясе ў сабе Зазыба. Ён такі ж, як і ўсе. Прыходзяць захопнікі. Мэта і сэнс жыцця для яго зразумелыя – змагацца з ворагам. Але як? Пакажуць і падкажуць абставіны. Ён застаецца на сваёй зямлі, са сваімі людзьмі, з якімі быў заўсёды, падтрымку якіх адчувае пастаянна, у якіх чэрпае сілу, веру, упэўненасць. Зазыба – чалавек з народа, перадавы яго прадстаўнік; бальшавік з глыбокімі перакананнямі, якія сталі для яго «душою». Вось што пра гэта гаворыць Зазыба сыну Масею: «Для мяне савецкая ўлада – як для маці тваёй ты!.. Ёй, бачыш, няма ніякай справы да таго, які ты цяпер і што ты гаворыш, і што збіраешся рабіць!.. Ты для яе па-ранейшаму такі самы, якім яна цябе нарадзіла!.. А ўжо ты павер мне – ні адна маці не хоча, каб дзіця ў яе было кепскае!.. Яна б тады і мучыцца не мучылася праз яго! Нават не раджала б!.. Вось гэтак і для мяне савецкая ўлада! Я яе таксама… ну, калі хочаш ведаць, я яе таксама раджаў!.. Я за яе біўся! Я за яе пакутаваў!.. Бо мы ўсе, хто за яе біўся тады, ведалі, якая гэта ўлада і навошта яна людзям патрэбна!.. »
Умовы жыцця, бытавыя, сацыяльныя, для Зазыбы – натуральныя, прыродныя ўмовы. Ён іх не адчувае як нешта пабочнае, з чым павінен уступаць ва ўзаемадзеянне; ён з імі адзіны. Праўда, адзінства гэта своеасаблівае – усвядомленае, мэтанакіраванае. Грунтуецца яно на адзінстве псіхалогіі, этыкі, прыродных умоў, агульнасці жыццёвых інтарэсаў.
Для правільнага разумення сутнасці гэтага характару, сэнсу і зместу яго дзейнасці, яго жыцця важнае значэнне мае размова Масея з суседам, старым Парфёнам Вяршковым. Яны гавораць пра вайну, пра Масеявага бацьку, пра лёс самога Масея. Гаворка вострая, адкрытая. Масей неаднойчы з ім гаварыў, «захапляўся гэтым чалавекам і разам з тым дзівіўся, як той, лічы, малапісьменны селянін умее ахопліваць уяўленнем вялікія праблемы, што заўсёды набывалі грамадскую значнасць, і даваць ім правільнае тлумачэнне». Далей сын Зазыбы спрабуе зразумець, высветліць для сябе значэнне такіх людзей, як Вяршкоў. Думае: «Калі гаварыць пра народ і пра носьбітаў мудрай народнай сталасці, то Вяршкоў якраз і быў адным з тых лепшых прадстаўнікоў народа, у свядомасці якога акумуліравалася ўсё найбольш чыстае, здаровае, сумленнае і непадатлівае, на чым трымаецца ўклад жыцця. Дарэчы, бацьку свайго Масей таксама адносіў да гэтай катэгорыі людзей, хоць у параўнанні з Вяршковым той меў ужо большы грамадскі вопыт, напэўна, больш ведаў, нездарма ж столькі гадоў з’яўляўся галоўнай фігурай у Верамейках».
Так лічыць не толькі сын. Аналагічныя думкі выказвае і Парфён Вяршкоў. Ён як бы дае ўсебаковую характарыстыку. Звяртаючыся да Масея кажа: «Спытай у нашых верамейкаўцаў, табе мала хто не скажа, што мы і пажылі тыя гады, што за тваім бацькам. Канечне, не за адным тваім бацькам, ета б ужо саўсім няпраўда была, тута галоўнае – улада, яна ўсяму прычына, але ж нават і савецкую ўладу можна альбо пад сябе падмяць, альбо… Словам, я хачу сказаць, што нават пры такой добрай уладзе можна не паўсюль аднолькава жыць». I далей стары тлумачыць, чаму, калі старшынёй быў Зазыба, людзям было добра жыць. «За ўсё ён (Зазыба. – С. А.) у адказе, усё на сябе бярэ недзе, а ў вёсцы, каб адзін што ўзяўся рашаць, дак таксама такога не было. Спярша ў людзей папытае, а тады ўжо справу пачынае… Бацька твой раней, як і мы ўсе, касы ды сахі з рук не выпускаў, а тады ўжо стаў старшынёй у нас. Праўда, парцейны быў заўсёды».
Гэтыя вытрымкі спатрэбіліся нам для таго, каб пэўна акрэсліць сутнасць характару. У дадзеным выпадку яны маюць сэнс і эстэтычную патрэбу. Па тым этапе народнага жыцця, які паказаны ў раманах, а іменна на пачатку нямецка-фашысцкай акупацыі, калі людзі знаходзіліся яшчэ недзе як бы ў здранцвенні, Зазыба не мог больш-менш поўна выявіць свае чалавечыя якасці, сваю грамадзянскую сутнасць. Пісьменнік паказвае яго сумленнасць, дабрату, увагу да чалавека, памяркоўнасць у паводзінах – увогуле наяўнасць тых якасцей, якія вызначаюць глыбока народны характар. Думкі Масея пра бацьку якраз маюць тут поўную адпаведнасць.
Дарэчы, у Чыгрынава, як і ў Мележа (магчыма, тут творчы ўплыў), вобраз станоўчага героя, носьбіта народнага духоўнага пачатку, знешне не вельмі прыкметны, пазбаўлены ўсякай фізічнай выключнасці, гераічнага арэолу. I гэта сімптаматычна. Думаецца, тут не толькі літаратурная мода (такі ж Апейка, такія ж героі Быкава, Пташнікава), а хутчэй выяўленне пэўнай пераарыентацыі і ў народных поглядах, уяўленнях на станоўча-вызначальнае, гераічнае ў чалавеку. Звязана гэта не толькі з сучаснымі ўяўленнямі і патрабаваннямі да чалавека, яго духоўнага свету, маральна-этычнага зместу. Выток, глыбінная абумоўленасць хутчэй за ўсё знаходзіцца ў падзеях Вялікай Айчыннай вайны. Войны такога тыпу (у адносінах да вайны 1812 г. гэта вельмі добра адчуў і паказаў Л.М. Талстой) з усёй відавочнасцю і неабвержнай пераканаўчасцю пацвярджаюць, што аснова мужнасці, гераізму, самаадданасці, аснова непераможнасці чалавека і народа – у сіле іх духу, у вышыні і справядлівасці, чалавечнасці маральных прынцыпаў. Іменна гэты аспект усенароднага жыцця, усенароднага подзвігу вось ужо больш дваццаці год асэнсоўвае літаратура пра вайну. Напэўна, гэта ўрок не толькі для літаратуры, але і для жыцця.
Якімісьці адметнымі знешнімі фізічнымі якасцямі Зазыба ніколькі не вылучаецца. Ён у асноўным успрымаецца як носьбіт, увасабленне пэўных духоўных якасцей, і як – мабыць, тут у большай ступені – ядро пэўнага маральнага поля. Поле гэта складаюць народныя маральныя прынцыпы, якія ўвайшлі ў глыбіні жыцця, сталі яго зместам і сутнасцю. Адчуванне, усведамленне глыбіннай народнай асновы супраціўлення, гераізму, нязломнасці і перамогі ў вайне, увасабленне гэтага ў літаратуры – задача для мастака першаступеннай важнасці. «Подзвіг народа быў велізарны; вайна абвастрыла ў кожным пачуццё злітнасці, з’яднанасці з народам; мабыць, ніколі з такой сілай, як у вайну і пасляваенныя гады, не адчувалі мы, што мы – народ», – так пісаў I. Мележ. Думаецца, сёння адчуванне стала больш усвядомленым, паглыбілася. Літаратура, ва ўсякім разе лешпае, што ёсць у ёй, якраз і імкнецца ўвасобіць і асэнсаваць гэты духоўны стан грамадства. Раманы Івана Чыгрынава – творы такога характару.
У адпаведнасці з рэальнай гістарычнай праўдай, з ідэйна-мастацкай канцэпцыяй пісьменнік паказвае Зазыбу ўвесь час у адзінстве з народам, у тым асяроддзі, якое яго стварыла, якое ён нясе ў сабе. Зазыба – якасна новы тып чалавека з народа. Ён увасабляе тую новую сілу, якую пранеслі ў народ бальшавікі. «Бальшавікі – гэта людзі. Жывыя людзі. I ніякая ўлада не прымусіць іх адмовіцца ад сваіх перакананняў. Паспрабуй выкінь з чалавека душу. А перакананне – гэта і ёсць душа. Ну, а паколькі людзі жывуць паўсюль, паколькі без людзей на зямлі немагчыма, значыць, і бальшавікі будуць заўсёды сярод іх», – цвёрда, спакойна даводзіць Зазыба здрадніку Брава-Жыватоўскаму. I гэта не проста гучныя словы. Гэта праверана жыццём, асабіста ўсвядомлена, перажыта. Нават на самым пачатку фашысцкага нашэсця пры пэўнай як бы замкнёнасці людзей, нават быццам адчужанасці Зазыба, можа, як ніхто, адчувае ўнутравую сувязь з тымі, хто побач, усведамляе патрэбу гэтай сувязі. Гэта ўнутранае адчуванне еднасці з народам, кроўнага далучэння да народнага лёсу надае ўпэўненасць, нараджае мужнасць, сілу, веру ў перамогу. Аснова, крыніца яго ўстойлівасці ў гэты суровы час выпрабаванняў, у час ліхалецця – глыбінная сіла народнага духу, узбагачанага ідэямі новага жыцця, ідэямі бальшавізму. Пачалася вайна, пачынаецца адступленне савецкіх войск, прыходзіць вораг, але людзі не адчуваюць разгубленасці, бездапаможнасці, няўпэўненасці. Яны толькі ўстрывожаны, занепакоены, яны ўсе ў зацятым чаканні. Супраціўленне нараджаецца як бы знутры, там яно ўсё больш накопліваецца. Зазыба бачыць гэта, імкнецца яго неяк сарганізаваць, даць правільны напрамак.
У гэтай сувязі прыгадваюцца словы Л. Адамовіча: «Калі мы (маецца на ўвазе Адамовіч, Брыль і Калеснік. – С. Л.) запісвалі расказы-ўспаміны для кнігі «Я з вогненнай вёскі…», уражвала, што ні ў кога не прагучала сумненне: а ці трэба было партызаніць, наклікаючы тым самым на блізкіх, на сябе і народ свой яшчэ большую лютасць і жорсткасць ворага? Гэта было – як дыхаць, людзі не маглі інакш, не маглі не змагацца з фашызмам. Боль ад страт і ад ран душэўных… Але ні разу, нідзе не чулі папрокаў у адрас тых, хто, змагаючыся, наклікаў агонь і смерць на бяззбройных (што ў фашыстаў «самыя бяскрыўдныя» якраз і падлягалі, па іх планах, знішчэнню ў першую чаргу – гэта ж і сёння не ўсе ведаюць)». Гэта, напэўна, адно з самых важных, самых доказных сведчанняў народнага характару вайны. Сапраўды, узняўся на вайну народ, супраціўленне было ўсенародным – на каго скардзіцца, каго вінаваціць? Агульная слава – агульныя і ахвяры. Людзі адчувалі, разумелі агульнасць барацьбы, агульнасць выпрабаванняў.
Зазыба ўсё гэта ўсведамляў (і адчуваў) напэўна глыбей і вастрэй, чым хто-небудзь іншы. Таму ён такі спакойны, такі ўважлівы да людзей, да кожнага чалавека. Яго народны розум, багаты практычны вопыт, яго погляды і перакананні камуніста падказваюць яму, як сябе паводзіць, што рабіць. Ён спакойна, упэўнена, мэтанакіравана рыхтуецца да барацьбы, ніколькі не плануючы, не прадугледжваючы «апраўдання крыві» сваіх людзей, сваёй крыві. Усё можа быць, але загадзя планаваць такое Зазыба не можа.
Сюжэтнае разгортванне характараў Зазыбы і Чубара ў раманах Чыгрынава (пры ўсёй знешняй звычайнасці) унутрана ідэйна абумоўлена, падпарадкавана больш выразнаму асвятленню праблемы ўзаемаадносін чалавека і грамадства. Чубар, як дакладна заўважана ў рамане, уяўляе сабою як бы шасцяронку. Ён можа дзейнічаць толькі тады, калі сам будзе адчуваць адпаведнае ўздзеянне іншых. У сваім грамадскім жыцці ён кіруецца пэўнай субардынацыяй узаемадачыненняў, сістэмай узаемаадносін. I толькі ў гэтай сістэме ён можа нейкім чынам аказваць уздзеянне, уплываць на людзей. Сістэма парушылася і Чубар апынуўся адзін, на раздарожжы, разгублены, без пэўнай мэты, адарваны і ад людзей, і ад грамадства. Арганічнай кроўнай сувязі ў яго з імі не было. Натуральна, пісьменнік паказвае яго ў творах амаль увесь час на адзіноце; за тым, што робіцца ў Верамейках, ён назірае толькі збоку.
Вядома, і шлях Чубара, і шлях Башлыкова мае сваю мэту, нават высокую мэту, можа мець пэўныя, часамі і значныя вынікі, прычым вынікі агульназначнага для грамадства, для народа зместу. I калі меркаваць па выніках, а тым больш зблізку, не робячы папраўку на пэўны гістарычны момант, то бывае цяжка сказаць, чый шлях больш карысны. Іменна карысны, а не годны ці ўдзячны. Адчуць, убачыць сапраўдную розніцу сутнасці гэтых грамадскіх паводзін можна толькі з улікам «гістарычнай дыстанцыі», з улікам рэальнай суаднесенасці вынікаў, мэты і сродкаў іх дасягнення.
Маючы на ўвазе калектывізацыю ці Вялікую Айчынную вайну, можна, відаць, з упэўненасцю сказаць, што ў тыя часы рэальны вынік перакрываў усё. Ацэнка ўсяму давалася па выніках. Тут не было свядомага прыхарошвання ці свядомага замоўчвання. Было рэальнае адчуванне (адчуванне было галоўным), разуменне рэчаў. З аднаго боку, падзеі былі бурныя, імклівыя, з другога – сваімі рэальнымі вынікамі надзвычай значныя, каб можна было заўважыць, а тым больш асэнсаваць усе пабочныя і, магчыма, у суаднесенасці з вынікам менш значныя з’явы.

Валерый Атрашкевіч

…I БЫЛА ВАЙНА

Нататкі пра сучасны беларускі ваенны раман

У Быхаўскім народным музеі на вочы трапіла вядомая ўсяму свету фатаграфія: бярозка прарасла праз з’едзеную ржою фашысцкую каску… Напачатку падумалася, што гэтая сімвалічная фатаграфія – усяго толькі копія той, сусветна вядомай, але рэдактар газеты Георгій Ерамеевіч Барысаў растлумачыў: «Фатаграфавалі тут, на Быхаўшчыне, у вядомым Боўскім – партызанскім – лесе. Адсюль і пайшла яна ў сваю вядомасць…»
Вайна і мір… Смерць і жыццё… Колькі сімвалаў нітуюць у сабе вялікае народнае гора і высокую славу народа на нашай пакутнай, нашай слаўнай, гераічнай беларускай зямлі!..
Не выпадковы той факт, што ў апошнія гады ў нашай літаратуры ўзрастае колькасць твораў, якія раскрываюць ваенную тэму: найбольш у раманах, аповесцях аўтары імкнуцца стварыць гераічныя характары воінаў і партызан, асэнсаваць вытокі іх гераізму.
У першыя пасляваенныя гады многія з беларускіх пісьменнікаў стварылі мастацкія палотны, якія назаўсёды ўвайшлі ў скарбніцу беларускай ваеннай прозы: «Векапомныя дні» М. Лынькова, «Глыбокая плынь» I. Шамякіна, «Мінскі напрамак» I. Мележа, «Згуртаванасць» М. Ткачова, «Расстаемся ненадоўга» А. Кулакоўскага і інш. Пры ўсіх недахопах некаторых з гэтых раманаў, адзначаных у свой час крытыкай (часам неглыбокая распрацоўка характараў, недастатковае пранікненне ў псіхалогію герояў, спрошчанасць канфліктаў, шматслоўнасць і інш.), безумоўная вартасць іх у тым, што іх аўтары паставілі перад сабой задачу ўсебакова адлюстраваць падзеі, намаляваць эпічную панараму жыцця і змагання беларускага народа ў гады Вялікай Айчыннай вайны.
У сярэдзіне пяцідзясятых гадоў пачаўся новы ўздым нашай беларускай савецкай літаратуры.
Па-рознаму складваўся лёс аўтараў будучых кніг у гады вайны: адны з іх змагаліся на фронце, другія – у глыбокім тыле ворага – падпольшчыкамі, партызанамі, іншыя ж прайшлі праз здзекі фашысцкага палону… Гэтым і тлумачыцца разнастайнасць шматлікіх твораў. Сярод іх – многія аповесці В. Быкава, пенталогія I. Шамякіна «Трывожнае шчасце», трылогія I. Навуменкі «Сасна пры дарозе», «Вецер ў соснах», «Сорак трэці», дылогія А. Адамовіча «Партызаны», раман Я. Брыля «Птушкі і гнёзды» і многія іншыя.
Новая генерацыя беларускіх пісьменнікаў у шасцідзясятыя – сямідзясятыя гады творча наследуе і інтэнсіўна развівае традыцыі старэйшых сваіх таварышаў, апіраючыся таксама на ўласны вопыт апаленага вайной дзяцінства. Сёння вельмі цяжка ўявіць нашу ваенную прозу без твораў I. Пташнікава, I. Чыгрынава, Б. Сачанкі, М. Стральцова, У. Паўлава, В. Казько…
Зварот празаікаў да рэалій уласнага жыцця, а дакладней – да аўтабіяграфізму, узбагаціў беларускую прозу. Аўтары, грунтуючыся на ўласна перажытым, вывяралі гэтым вопытам мастацкія карціны і характары, тыпізавалі з’явы жыцця, аддаючы героям шмат свайго, уласнага, «чужую псіхалогію» «ўдакладняючы сваёй» (А. Адамовіч). Усё гэта садзейнічала рэалістычнаму адлюстраванню падзей, адкрыццю высокай мастацкай праўды. Галоўнае ж – гэтая праўда здабывалася вопытам уласнага жыцця, дзейным удзелам кожнага з аўтараў у падзеях агульнанароднага значэння, мастацкім асэнсаваннем уласнага лёсу як непадзельнай часткі лёсу ўсяго савецкага народа.
Але аўтабіяграфізм – не панацэя ад няўдач. Ужо ў пачатку сямідзясятых гадоў стала заўважальна, што многія пісьменнікі «выказаліся» – яны альбо замаўчалі, альбо выходзілі на небяспечнае кола паўтораў. Энергіі аднаго толькі аўтабіяграфізму аказалася мала, каб паўнакроўна раскрыць тэму вайны і стварыць паўнацэнны мастацкі характар чалавека на вайне. Перад беларускай прозай у адлюстраванні непаўторнага часу паўстала добра зразумелая неабходнасць пошуку новых тэм, новых герояў на шляху аб’ектывізацыі падзей. Менавіта апошнія гады і вызначыліся гэтымі пошукамі. Усё часцей крытыкі і пісьменнікі пачалі гаварыць пра неабходнасць эпічнага адлюстравання падзей.
Патрабаванне эпічнасці – цалкам заканамернае патрабаванне, бо наш беларускі ваенны раман апошнім часам сапраўды набыў даволі выразную аднастайнасць. Калі ў ранніх творах многіх пісьменнікаў, нават на ваенную тэму, аўтарскае «я» даволі часта прабівалася на паверхню аб’ектыўнай апавядальнасці, што было звязана з адлюстраваннем дзяцінства (апавяданні аповесці I. Чыгрынава, Б. Сачанкі, М. Стральцова, У. Паўлава), дык пры звароце іх да буйных эпічных жанраў лірычны струмень пачаў усё больш саступаць месца рэалістычна-аналітычнаму погляду на жыццё. У гэтым плане значную цікавасць уяўляюць творы, у якіх аўтары спрабуюць асэнсаваць непасрэдна пачатак Вялікай Айчыннай вайны.
Зварот I. Чыгрынава да мастацкага адлюстравання самага пачатку вайны, імкненне раскрыць глыбіні народнага жыцця, паказаць ідэйна-маральную моц савецкага народа, яго нязломнасць у барацьбе з ворагам і яго непахісную веру ў будучую перамогу патрабавала ад пісьменніка эпічнай шырыні.
На фоне паказу чалавечых лёсаў у цяжкі і адказны для нашай Радзімы час галоўныя героі раманаў «Плач перапёлкі» і «Апраўданне крыві» Зазыба і Чубар у пакутлівых пошуках ісціны паступова знаходзяць шлях да сумеснай барацьбы з ворагам…
Крытыка ўжо даволі многа пісала пра раманы I. Чыгрынава, адзначала розны падыход цэнтральных герояў да разумення шляхоў змагання, якія пакуль што намячаюцца ў рамане. Сапраўды, Чубаравай безразважнасці, а часам і авантурнасці ў раманах супрацьпастаўлены цвярозы, заснаваны на вялікім жыццёвым вопыце погляд Зазыбы. Калі намеснік старшыні калгаса Дзяніс Зазыба не пагаджаецца з прапановай Чубара спаліць зжатае калгаснікамі жыта, то паміж імі ўзнікае прынцыповая спрэчка:
«– Перастань ты, Зазыба, гэтак пячыся пра мужыкоў! Ідзе вайна. I нам з табой пра другое трэба думаць.
– Пра людзей таксама трэба думаць», – зусім справядліва супярэчыць яму Дзяніс Яўменавіч.
Пісьменнік яшчэ не паставіў апошнюю кропку ў сваім цыкле ваенных раманаў. Яго Героі пакуль што шукаюць шляхі барацьбы – сама барацьба яшчэ наперадзе. Але праўда іх характараў, ужо даволі выразна акрэсленая ў рамане, дае чытачу права спадзявацца на тое, што I. Чыгрынаў з поспехам завершыць мастацкую эпапею народнай барацьбы.
Менавіта гэты ж перыяд знайшоў увасабленне і ў першым рамане Б. Сачанкі «Вялікі Лес». Для аўтара тэма вайны не новая: дастаткова ўспомніць яго шматлікія апавяданні, аповесці, сярод якіх і такія значныя, як «Пакуль не развіднела», «Апошнія і першыя», «Чужое неба». У рамане пісьменніку ў многім удалося намаляваць пераканаўчую карціну пярэдадня фашысцкага нашэсця на савецкую зямлю. Як і I. Чыгрынаў, Б. Сачанка, лакалізаваўшы падзеі ў закінутай у глыбокім Палессі вёсцы Вялікі Лес, толькі зрэдку выводзіць сваіх герояў за яе ваколіцы – у раённы цэнтр Ельнікі, на дняпроўскую пераправу, у Мінск (у апошнім выпадку – праз дзённікі Тасі Несцяровіч). Імкненне да эпічнага адлюстравання жыцця прывяло ў раман вялікую колькасць герояў, лёсы многіх з якіх перакрыжоўваюцца, але не трацяць сваёй сюжэтнай самастойнасці. Сярод іх выдзяляецца сям’я Дарошкаў, складаныя лёсы Апанаса Харчэні, сям’і Несцяровічаў, настаўнікаў Андрэя Макаравіча і Аліны Сяргееўны Сушчэняў, Яўхіма Бабая і іншых.
Пісьменнік імкнецца рэалістычна, псіхалагічна дакладна паказаць, наколькі складанымі былі пошукі шляхоў да змагання. Не адразу разумеюць адзін аднаго, раскрываюцца адзін аднаму Іван Дарошка і Васіль Кулага. Нават Багавік, сакратар райкома, не ўсё выразна ўяўляе ў будучай барацьбе, хаця ў асноўным – у неабходнасці гэтай барацьбы – ён упэўнены і акрэслівае першачарговыя задачы:
«…далей жыццё падкажа, што нам рабіць… Не можа быць, каб забылі на нас, сувязі з намі не наладзілі, не дапамаглі зброяй, іншай вайсковай амуніцыяй. Мы ж таксама армія, хоць і не такая, як тая, рэгулярная. Але тое, што не можа зрабіць армія рэгулярная, можам зрабіць мы… Галоўнае – не гарачыцца, не спяшацца, цвяроза глядзець на тое, што спрабуе рабіць на нашай зямлі вораг… Сачыць, пільна сачыць за ворагам, ведаць яго кожны крок. I біць па руках, спыняць, калі вораг надумаецца нанесці нам дзе-небудзь шкоду, удар. Дзеля гэтага трэба мець сілы, трэба як найхутчэй стварыць партызанскія атрады. У кожным сельсавеце, кожнай нават вёсцы. I біць, біць ворага…»
Аднак далёка не ўсе ў Вялікім Лесе і яго ваколіцах успрымаюць гэтую суровую і мужную неабходнасць барацьбы. Дэзерцір Яўхім Бабай цепліць у сабе мару «адарваць тлусты кавалак ад жыцця» і першым ідзе сустракаць немцаў. А калі тыя не пераехалі цераз балота (спалілі масты Іван Дарошка і Васіль Кулага), адпраўляецца ў Ельнікі, да каменданта, але пападае ў рукі паліцаяў, у халодную… Прыблуда Змітро Шламак проста вырывае ў фашыстаў пасаду начальніка паліцыі, сам прапануе свае паслугі… Былы сельсавецкі сакратар Апанас Харчэня па волі акупантаў трапляе ў нямецкія старасты…
Імкнучыся заглыбіцца ў гістарычна складаны перыяд – перыяд пачатку вайны, Б. Сачанка дасягае часам гранічна выразнай акрэсленасці сітуацый, падзей, пра якія піша. Такой паўстае карціна праводзін на фронт:
«I адразу ж, быццам па камандзе, загаласілі, залямантавалі жанчыны. Загаласілі, залямантавалі, як па нябожчыках. Натоўп заварушыўся – зарыпелі, пацягнуліся па дарозе на Ельнікі падводы, пайшлі купкамі, кожны са сваёю раднёю, і людзі…
Ішлі, валюхаліся ўслед за падводамі купкамі, суцэльным шэрым натоўпам жанчыны, мужчыны, дзеці…
За вёскаю, там, дзе стаяў невядома кім укапаны дубовы крыж, падводы і людзі спыніліся.
Пачалося развітанне – адны ішлі далей, у невядомасць, у свет, як у капейку, другія аставаліся дома, у сваёй вёсцы. Што каго чакала? Ці сустрэнуцца, ці пабачацца яшчэ хоць калі?..
Жанчыны рвалі на сабе валасы, падалі ў пясок, заходзіліся страшным, няўцешным плачам. Мужчыны адварочваліся, махалі шапкамі, беглі, спяшаліся даганяць тых, хто паспеў ужо развітацца, хто кіраваўся далей, у Ельнікі…»
На жаль, пры чытанні першай кнігі рамана Б. Сачанкі «Вялікі Лес» часам узнікае пачуццё чагосьці знаёмага, дзесьці чытанага. Вось размаўляюць старшыня сельсавета Дарошка і старшыня калгаса Багавік:
«Нейкі час стаялі зноў ціха – маўчалі. Толькі цяжка-цяжка абодва дыхалі.
– Усё раздаў? – парушыў гэты раз першы маўчанне Іван.
– Ды… Бадай што… Калі не лічыць чатырох сціртаў. Абмалаціць не паспелі…
– Давядзецца хоць іх… Спаліць.
– Спаліць? Што ты! Мы іх… абмалоцім…
– I хлеб што – зноў раздасі людзям?
Было цёмна, але Васіль убачыў, як бліснулі ў Івана вочы. Ведаў: у Івана заўсёды блішчаць вочы, калі ён злосны.
– А што ты… Ты прапануеш…
– Ды не я, не я прапаноўваю. Радзіма, партыя прапаноўваюць. I не прапаноўваюць – загадваюць. Спаліць, знішчыць…»
Адгадваецца падабенства з пазіцыямі чыгрынаўскіх Чубара і Зазыбы. Не зусім, на маю думку, арганічна ўплятаецца ў мастацкую канву твора і дзённік Тасі Несцяровіч, асабліва там, дзе яна піша яго, дабіраючыся разам з маці цяжкім, пакутлівым шляхам да бацькі ў Мінск. Па-першае, выклікае сумненне, што ў такіх умовах увогуле можна было што-небудзь пісаць, але калі б гэта нават было магчыма, наўрад ці складалі б запісы дзённіка гэткія доўгія «перыяды». Па-другое, Тася ў гэтых запісах выглядае часам завельмі інфантыльнай, часам празмерна ўмудронай жыццём – больш, чым яе маці.
I яшчэ адзін папрок варта кінуць аўтару: некаторыя старонкі рамана не могуць не выклікаць прыкрасці ў чытача. Перш за ўсё гэта «вытанчана»-натуралістычная эпізоды ва ўзаемаадносінах Клаўдзі, былой жонкі Піліпа Багавіка, і яе чарговага кавалера Змітра Шламака… Нічога новага не дадаюць да вобраза (дарэчы, намаляванага аўтарам завельмі просталінейна) ні тыя гукі, што робіць на панадворку Шламак, ні яго лужына ля ўласнага ганка… Праўда, каго не ўражваў вядомы «струмень» са знакамітага рэмаркаўскага рамана?…
Калі ў творах прадстаўнікоў маладзейшага пакалення намеціліся тэндэнцыі да ўзмоцненай аб’ектывізацыі падзей, да іх шырокага эпічнага асэнсавання, дык раманы пісьменнікаў, якія самі прайшлі праз агонь вайны, нават пры іх намерах рэалістычна-аналітычнага адлюстравання рэчаіснасці, вельмі часта ўтрымліваюць даволі моцны суб’ектыўны элемент.
У апошні час беларускія раманісты рэзка пашырылі геаграфію падзей. Калі раней у сваіх творах яны толькі зрэдчас выходзілі за межы Беларусі, дык зараз геаграфічныя рамкі прозы пашырыліся да сухіх і гарачых пустынь Туркменістана, да суровых берагоў Баранцавага мора, да непрыступных скал Фінляндыі. I адбылося гэта дзякуючы паяўленню раманаў Аркадзя Марціновіча, Васіля Хомчанкі, Івана Навуменкі…
Герой рамана А. Марціновіча «Не шукай слядоў сваіх» Віктар Раманіцкі ўдзельнічаў у фінскай вайне, быў на фронце ў Вялікую Айчынную. Параненага, яго вывозяць у Сярэднюю Азію. Пасля шпіталя ён служыць у школе снайпераў, якую пераводзяць з месца на месца. Раманіцкі атрымоўвае кароткі адпачынак, каб наведаць вызваленыя родныя мясціны, потым едзе на службу ў Прыкарпацце. Насычанасць твора падзеямі дае пісьменніку магчымасць для шырокага аналізу ваеннага жыцця краіны – на франтах, у глыбокім тыле, у вайсковай школе, на толькі што вызваленай ад ворага роднай зямлі…
Аўтар змог выказаць тут свой асабісты роздум аб пакаленні, якое прайшло праз крывавыя выпрабаванні дзвюх войнаў:
«Людзі майго пакалення належаць вайне – я кажу і пра тых, што засталіся жывыя, я кажу і пра сябе. Не дзіва, што так часта ўспамінаецца мне вайна, заўсёды на якой гасціне або проста ў час гутаркі з таварышамі я зноў і зноў расказваю нейкія эпізоды, нейкія выпадкі на вайне, свае перажыванні – усё гэта назаўсёды, мабыць, са мною, і ніколі я не змагу да канца выгаварыцца пра вайну, да скону буду несці гэты крыж…»
А. Марціновіч у паказе ваенных падзей звяртаецца да прыёму рэтраспекцыі. Яго раман пабудаваны на прынцыпе ўспамінаў аб былым. У самалёце, па дарозе ў службовую камандзіроўку ў Ашхабад, Віктар Раманіцкі ўспамінае сваё першае каханне, якое пранёс праз усе нягоды ваенных дарог, якое дапамагала яму на складаных жыццёвых шляхах. Ды не дачакалася яго Лада, пакахала другога, спыніла перапіску… I вось праз трыццаць гадоў хоча ён адшукаць яе.
Твор уяўляе сабою паток успамінаў пра цяжкія, крывавыя сітуацыі вайны, складаныя ўзаемаадносіны герояў паміж сабою, пра сяброў – таварышаў па зброі. Як жывыя, праходзяць перад вачыма чытача вобразы Мікалая Стралкоўскага, маёра Дзякава і яго жонкі Юліі Міхайлаўны, старшага лейтэнанта Кашкова, старшыны Піпкаленкі, Каці, бацькоў і родных Віктара Раманіцкага. Найбольшай жа ўдачай стаў вобраз Лады, рамантычна прыўзняты пісьменнікам момант шчырага кахання герояў.
Аўтар пашырае ўяўленне беларускага чытача пра складанае жыццё ў глыбокім тыле, раскрывае некаторыя аспекты барацьбы з бандэраўцамі ў Прыкарпацці, малюе вайну з белафінамі ў 1939–1940 гадах.
Праўда, часам здаецца, што раман перагружаны ўспамінамі (да такой ступені, што сустракаецца найскладанейшая канструкцыя «ўспаміны ва ўспамінах»), другараднымі сітуацыямі і калізіямі. Яны яўна абцяжарваюць раман, а часам і псіхалагічна не апраўданыя – напрыклад, успаміны ў час аварыйнай сітуацыі з самалётам.
У беларускай прозе падзеі, якія адбываліся на Паўночным фронце, ужо знайшлі сваё адлюстраванне ў аповесці I. Шамякіна «Агонь і снег», што ўвайшла ў пенталогію «Трывожнае шчасце». Раман В. Хомчанкі «Вяртанне ў агонь» пашырае наша ўяўленне аб напружанай, драматычнай барацьбе нашых воінаў з фашыстамі на Поўначы.   
Падзеі вайны пададзены рэтраспектыўна – ва ўспамінах контр-адмірала Клімоўскага і капітана першага рангу Матвейцава… Контр-адмірал прывёз у паўночны горад на ваенна-марское свята сваю сястру Вераніку Васільеўну – у горад былой сваёй ваеннай службы. Калісьці тут, у гады вайны, Клімоўскі паслаў у дэсант свайго пляменніка, адзінага сына сястры, Вадзіма Кавалерыча, які не вярнуўся, загінуў у час высадкі дэсанта. Увесь час жыве ў ім, не дае спакою віна перад сястрою, перад самім сабою за смерць Вадзіма.
«Сваіх сыноў у яго не было. Была калісьці адзіная дачушка, якая памерла немаўляткам яшчэ ў грамадзянскую вайну…
А мог бы не застацца адзінокім. Мог бы жыць з пляменнікам, з яго дзецьмі. Не было б тады такой старасці. I вельмі лёгка мог гэта зрабіць: вывеў бы Вадзіма з дэсантнай групы – і ўсё, застаўся б той на беразе. А потым паслаў бы яго ў ваенна-марское вучылішча…»
Ды не прывык, не мог хітрыць у той час капітан першага рангу Клімоўскі – ні перад іншымі, ні перад сабой.
Спрабуючы разабрацца ў сваёй «віне» перад сястрой, у самім сабе, Клімоўскі едзе разам з капітанам першага рангу Матвейцавым – былым удзельнікам і адзіным сведкам барацьбы і гібелі дэсанта – у губу Грымлівую, дзе загінуў Вадзім.
Каперанг Матвейцаў таксама перажывае драму, як быццам адчуваючы віну перад Веранікай Васільеўнай за тое, што сам застаўся жыць. А жыве ён толькі памяццю аб загінуўшых таварышах.
Цікавымі, жыццёва напоўненымі паўстаюць у рамане вобразы удзельнікаў дэсанта – лейтэнанта Горкіна, матросаў Халікава, Санкіна, Вадзіма Кавалерыча, Асыкі, Кошачкіна, Антанюка і іншых. Яны зрабілі ўсё, што маглі, і нават больш, чым маглі.
Усе сілавыя лініі рамана В. Хомчанкі з такой сімвалічнай назвай «Вяртанне ў агонь» сыходзяцца ў адной кропцы – у памяці жывых аб гераічным дэсанце.
Вельмі хвалююць развітанне з флотам, з морам контр-адмірала Клімоўскага і яго нечаканая смерць ад хваробы сэрца ў шпітальнай палаце, за вокнамі якой грымяць залпы святочнага салюта. Гэты салют як бы ставіць кропку ў сумненнях Клімоўскага, пацвярджае яго горкую, але сумленную правату.
Безумоўна, не ўсе сітуацыі ў рамане аднолькава моцныя, сустракаюцца калізіі, не заўсёды псіхалагічна апраўданыя.
Выходзіць за рэгіянальныя рамкі сваіх ранейшых твораў і I. Навуменка ў рамане «Смутак белых начэй». Падзеі твора адносяцца да вясны і лета 1944 года. Толькі што мабілізаваныя маладыя хлопцы, сярод якіх былыя падпольшчыкі і партызаны, воляй ваеннага лёсу трапляюць на Карэльскі перашыек, каб адціснуць, адвесці ад Ленінграда пагрозу, якая ўсё яшчэ вісіць над ім з боку прафашысцкай Фінляндыі.
Па савецкай зямлі ідзе пераможны сорак чацвёрты год, калі на ўсіх франтах пад ударамі Савецкай Арміі трашчыць фашысцкая абарона. «Аднак крыві ў сорак чацвёртым пераможным льецца не менш, чым у сорак першым, сорак другім», – заўважае аўтар і дадае: «Хто ведае – лягчэй ці цяжэй салдату паміраць цяпер, калі ўжо праглядвае пробліск перамогі і заўтрашні мірны дзень».
Менавіта тут, на Карэльскім перашыйку, гінуць многія местачкоўцы, якія трапілі ў адну часць, бо былі ў адной маршавай роце.
Падаючы на камяністую, суровую зямлю, «на якой льецца кроў, людзі бязлітасна забіваюць адзін другога», адыходзяць з жыцця таварышы, сябры, суседзі Сяргея Каліноўскага, вачыма якога і ўбачаны падзеі ў рамане. Гінуць Косця Русаковіч, Косця Ціток, Васіль Лебедзь, Ладураў, Рагамед… Глыбока трагічна ўспрымае Сяргей вынікі жорсткіх баёў:
«З тых, што ехалі ў маршавай роце на фронт, адзін Лявоненка астаўся. З местачкоўцаў – нікога.
Думка прарэзалася назаўтра: ён не хоча жыць. Навошта жыць? Агітаваў таварышаў ехаць на фронт у адной маршавай роце. Паслухалі яго. Цяпер яны мёртвыя, ён жывы. Не мае права жыць.
Ён не можа ўявіць, як прыедзе ў мястэчка, што скажа, калі сустрэне маці Васіля Лебедзя, Косці Цітка ці іншых таварышаў? Таварышы ляжаць у зямлі, а ён прыедзе. Дзеля чаго?..»
Крытыка ўжо адзначала, што гэтым раманам пісьменнік імкнуўся пераадолець моцны лірычны струмень сваіх твораў і трылогіі «Сасна пры дарозе», «Вецер у соснах», «Сорак трэці» і паступова ўзысці на шлях рэалістычна-аналітычнага адлюстравання жыцця. Сапраўды, аб’ектывізацыя падзей у рамане «Смутак белых начэй» узмоцнена. Аднак не заўсёды пісьменнік адмаўляецца ад лірычнай танальнасці:
«Толькі вельмі многа гіне хлопцаў. Вынішчаецца цэлае пакаленне. Колькі астанецца хлопцаў дваццаць трэцяга, дваццаць чацвёртага, дваццаць пятага года нараджэння, і хто пабярэ замуж іхніх дзяўчат?»
Хто гэта пытаецца: герой, аўтар?
Сам I. Навуменка прызнаецца: «Так, больш лірычнай прозы ў мяне не атрымаецца… Я ўжо немалады, і лірыка для мяне справа прошлая. Канечне, гэта будзе яшчэ недзе прабівацца, ёю нешта будзе падсвечвацца…» (ЛІМ, 1979, 28 верасня).
Сапраўды, лірычнасцю падсвечваецца спавядальная манера, якой аўтара карыстаецца ў рэалістычна-аналітычным адлюстраванні падзей. Яно і не магло быць інакш: аўтар вельмі многае з асабістага жыцця аддаў сваім героям: «…мне хацелася напісаць раман пра сваё пакаленне на фронце. Вельмі хацелася. Не ведаю, наколькі я справіўся з задачай, калі мераць вышэйшымі меркамі, але я зрабіў усё, што мог. Ва ўсякім выпадку, для ўшанавання памяці тых канкрэтных людзей, якіх ведаў і якіх няма. Я дажыў да пяцідзесяці чатырох гадоў, а яны ў васемнаццаць-дзявятнаццаць склалі галовы. Я іх і цяпер бачу – маладыя хлопцы з нашага класа, якія не паступілі ў інстытуты, не паспелі ажаніцца, не пакінулі дзяцей» (тамсама).
Раман I. Навуменкі «Смутак белых начэй» – значны крок празаіка наперад не толькі ў тэматычным пашырэнні сваёй творчасці, але і ў авалоданні новымі стылёва-мастацкімі якасцямі, у аб’ектывізацыі калізій, сітуацый, падзей.
Беларускі савецкі ваенны раман апошніх гадоў прадаўжае гаварыць высокую праўду пра чалавека на вайне. Пазначыліся тэндэнцыі паступовага пераходу да аб’ектывізацыі падзей, выхад за межы нашай Беларусі, пашырэнне геаграфічнага фону. Нельга не заўважыць і спроб вяртання рамана «на кругі свае» – да шырокага паказу падзей вайны, да стварэння эпічных мастацкіх характараў – людзей «маштабнага мыслення і маштабнага дзеяння».
У сваёй кнізе «Малая зямля» Л.I. Брэжнеў пісаў: «Наша перамога – гэта высокі рубеж у гісторыі чалавецтва. Яна паказала веліч нашай сацыялістычнай Радзімы, паказала ўсемагутнасць камуністычных ідэй, дала цудоўныя ўзоры самаадданасці і гераізму…»
Трагічны і гераічны час вайны, які выявіў усю веліч душы савецкага чалавека, паступова адыходзячы ў гісторыю, прадаўжае ставіць перад пісьменнікамі свае патрабаванні, сярод якіх – патрабаванне глыбокага асэнсавання і ўвасаблення таго незабыўнага часу ў буйных мастацкіх палотнах. Стварэнне эпасу Вялікай Перамогі – надзённая задача нашай беларускай савецкай прозы.

КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 2

Я.Р. Лецка

ВЫХАВАЎЧАЯ РОЛЯ ЛІТАРАТУРЫ. ДАЛУЧЭННЕ ДА ПОДЗВІГУ

(Фрагмент артыкула)

Фашызм як сацыяльная з’ява быў накіраваны супраць глыбінных асноў чалавечага быцця, і таму, каб паказаць вытокі і размах барацьбы з ворагам, аўтары некаторых празаічных твораў імкнуцца заглянуць у глыбіні народнага жыцця, іменна там бачаць пачатак усіх пачаткаў перамогі над ворагам. Арганічная сувязь з народам, высокі духоўны патэнцыял уласцівы героям раманаў Івана Чыгрынава «Плач перапёлкі» і «Апраўданне крыві», у якіх паказана жыццё людзей тыповай беларускай вёскі ў першыя месяцы вайны. Пра тое, што ідуць баі з ворагам і выспявае змаганне на акупіраванай тэрыторыі, мы здагадваемся па асобных дэталях, а яшчэ больш па падтэксту твораў, якія далучаюць нас да агульных падзей у краіне, дазваляюць адчуць непаўторную атмасферу пачатку вайны, своеасаблівы ў сацыяльных і псіхалагічных адносінах пераход ад мірнага да ваеннага часу, «абжыванне» звычайным чалавекам неўласцівай яго чалавечай сутнасці ваеннай рэчаіснасці. Спакойны, спрасаваны вякамі быт вёскі і ўраўнаважаны жыццём на зямлі характар вясковага жыхара трапляюць у найвялікшую трагедыю, падрыхтаваную чалавеку варварамі ХХ ст. Іменна тут, у самай глыбіні народнага жыцця, спакваля нараджаецца магутная хваля пратэсту, якая крыху пазней стане на шляху ў варожай навалы, пачне ўшчэнт нішчыць прывідную магутнасць фашысцкай жалезнай сілы.
«Вайна вылілася ў каласальнае сутыкненне дзвюх армій, у супрацьборства дзвюх ідэалогій, але барацьба ідзе і тут, у малых Верамейках, на тым спрадвечным жыццёвым полі, дзе выяўляе сябе штодзённая мараль: як зрабіць, што сказаць, каму сімпатызаваць», – слушна піша В. Каваленка ў артыкуле «Абяцанне эпапеі», прысвечаным раманам І. Чыгрынава.
Спрадвечнае бытавое жыццё, паўсядзённая думка і пачуццё селяніна не існуюць у якімсьці дрымотна-нязменным, ізаляваным ад уплываў новага часу стане. Асвечаны яны зменамі, подыхам рэвалюцыі, усім тым, супраць чаго ў першую чаргу быў скіраваны наступ фашызму на ўсход. Іменна гэта асаблівасць жыцця падвоіць і патроіць зацятасць будучага змагання з ворагам, якое пакуль што толькі прадчуваецца ў раманах. Але ў тым, што будзе, што яго не абмінуць ціхім Верамейкам, сумнявацца не даводзіцца. Бо тое, з чым ідзе вораг на нашу зямлю, чужое савецкім людзям. Большасць з іх, як Чубар і Зазыба, загадзя душэўна настроілі сябе на непрыняцце варожай навалы. Але хто-ніхто змірыўся з акупацыяй, пагадзіўся з тым, што жыць можна пры любой уладзе. Тым больш што гэта новая ўлада не адразу паказвае сваю звярыную сутнасць, імкнецца ў асобе бабінавіцкага каменданта Гуфельда знайсці ключ да душы тутэйшага чалавека, паказаць сябе апекуном і абаронцам мясцовага насельніцтва. І гэта не можа не падзейнічаць на тых, хто апрача сваіх вузкапрактычных інтарэсаў нічым не цікавіўся ў свеце. «Можа і дарэмна толькі пужалі, – гаворыць незнаёмая сялянка, якая пад’язджае з Зазыбам у горад. Кажуць, не так чорт страшны, як яго малююць». Не пераконваюць яе і словы намесніка старшыні верамейкаўскага калгаса, які інтуітыўна прадугадвае сутнасць нямецкай палітыкі на акупіраванай зямлі. Лепш і надзейней, чым усякае слова, вучыць і выхоўвае чалавека само жыццё. Можна не сумнявацца, што пасля таго, як сытыя маладыя немчыкі паздзекаваліся з гэтай цёткі, яна ўжо не стане апраўдваць акупацыйны парадак.
Так паступова, з добрым бачаннем характару чалавека паказвае аўтар вытокі духоўнай кансалідацыі народа і не абыходзіць таго, як адсейваецца, адыходзіць усё тое, што толькі знешне лічылася адзіным цэлым з народам. Адны са здраднікаў, падобныя да Брава-Жыватоўскага, яшчэ з часоў рэвалюцыі насілі ў душы зацятую крыўду на Савецкую ўладу, другія, як Мікіта Драніца, нібы служылі ёй верай і праўдай, але гэта было кан’юнктурнае прыстасаванне да патрэб часу, а не глыбока ўсвядомленае служэнне свайму народу. Цяпер, калі ўлада памянялася, у душы Драніцы засталося набытае раней імкненне выслужвацца перад начальствам, і гэта канчаткова далучае яго да ворагаў народа.
Здавалася б, што можа быць прынцыпова адрознага ў людзей, якія, як Чубар і Зазыба, змагаюцца за адну і тую ж справу, прысвячаюць, па сутнасці, сябе і сваю дзейнасць народу. Аказваецца, хоць ідуць гэтыя героі поплеч, аднак, як Апейка і Башлыкоў у «Палескай хроніцы» І. Мележа, кожны з іх мае свой погляд на жыццё, па-рознаму ўсведамляе сваё служэнне людзям. Людзі ў сваю чаргу па-рознаму адносяцца да іх і па-рознаму ацэньваюць іх дзейнасць.
Зазыбу перш за ўсё ўласціва бачанне народа знутры, праз сябе самога, бо хоць ён і выйшаў у кіраўнікі, але ніколі не адлучаў сябе ад людзей, заўсёды імкнуўся ўлічваць і задавальняць іх патрэбы. Не раз і не два Зазыба адстайвае перад Чубаром аднавяскоўцаў. І не толькі перад ім. Але ж і людзі, якія жылі побач з Зазыбам і працавалі пад яго кіраўніцтвам, у цяжкую гадзіну не пакідаюць свайго абаронцу.
«– Думаеш, – гаворыць яму Брава-Жыватоўскі, – я не ведаю, што цябе зачапіць нават цяпер нельга? Ого, паспрабуй толькі, дык нажывеш сабе ворагаў, бадай, у кожнай верамейкаўскай хаце. Не толькі самога звядуць ca свету, але і трэцяму калену не даруюць. Я вас, верамейкаўцаў, вывучыў. Я на вас у гэтыя гады наглядзеўся! Кругом ажно скура дымілася на людзях, а ў вас нават валасок ні з аднаго не зляцеў! І ўсё праз цябе! Усё праз тваю паказную самастойнасць ды жаласць. Але маліцеся богу, што Чубара вам позна прыслалі. Час не той стаў. А то б пайшло ў Верамейках усё пад грэбень. Чубар то ўжо не тое, што ты, баптыст. Ён не стаў бы шкадаваць кожнага». Але ж гэта няўменне разумець і адчуваць думы і патрэбы людзей прыводзіць да таго, што Чубар застаецца ў адзіноце, не верыць у народ і не можа падняць яго на змаганне з ворагам. Нездарма ж пасля таго, як палкавы камісар пераканаў старшыню калгаса вярнуцца ў знаёмыя мясціны і стварыць там партызанскі атрад, ён перабірае ў памяці надзейных людзей і выбірае двух – Дзяніса Зазыбу і Мікіту Драніцу. Вось як яно атрымалася – з усяго калгаса толькі два чалавекі былі прызнаны Чубаром годнымі весці змаганне з ворагам! Але ж і гэты да немагчымасці абмежаваны выбар быў напалавіну памылковым: Мікіта Драніца паспеў прапанаваць свае паслугі новай уладзе.
Вобраз Чубара займае важнае месца ў ідэйна-эстэтычнай структуры раманаў, нясе вялікі грамадскі сэнс, хоць сацыяльныя вытокі яго адасаблення ад народа даследаваны пакуль што недастаткова поўна і пераканаўча. Дзе ж прычына таго, што Зазыба і Чубар – прадстаўнікі працоўнага класа, людзі, якіх узняла да актыўнага грамадскага жыцця і паставіла на ногі рэвалюцыя, – у нечым істотным разышліся паміж сабой, пачалі па-рознаму ставіцца да народа?..
Па тым, наколькі глыбока ўсведамляе літаратурны герой складанасць і трагізм існавання насельніцтва на акупіраванай тэрыторыі, вымяраецца ў многіх сучасных творах беларускай прозы яго сацыяльная і маральная сутнасць. Бо без яснага разумення інтарэсаў народа, без уліку яго маральных поглядаў на жыццё немагчыма было ўвогуле арганізаваць шырокае супраціўленне акупантам.
У характары Зазыбы вельмі добра аб’ядноўваюцца рэвалюцыйны і народны пачаткі, што дазваляе яму, з аднаго боку, глыбока разумець душу, характар народа, а з другога – займаць у дачыненні да яго актыўную грамадзянскую пазіцыю, прынцыпова выступаць супраць праяў адсталасці і коснасці. Калі справа датычыць сацыялістычных ідэалаў, укладу савецкага жыцця, то тут Зазыба як заўжды непахісны і рашучы, у нейкай меры нават просталінейны.
Гэты чалавек ці не з найбольшай паўнатой увасобіў ідэю гераічнага, якая мае свае глыбокія вытокі ў народнай глебе, у жыццёвай мудрасці працоўнага чалавека. Зазыба як характар надзвычай натуральны і арганічны, у ім няма нічога паказнога, прыўнесенага збоку. Гераізм у творы своеасаблівы, у нейкай меры палемічна скіраваны да ра нейшага літаратурнага вопыту, але ён не адмаўляе яго, а паглыбляе і пашырае, больш шырока ўлічвае вопыт партызанскай Беларусі, якая не толькі адмабілізавала чвэрць мільёна лясных салдат, але, па сутнасці, амаль усё насельніцтва ўключыла ў сферу барацьбы з фашызмам. Людзі так ці іначай, нават застаючыся жыць у сваіх хатах, дапамагалі ўзброеным мсціўцам, выяўлялі палітычнае і маральнае непрыняцце акупацыйнага рэжыму. Заслугай І. Чыгрынава варта лічыць тое, што ён у сваіх раманах на сучасным эстэтычным узроўні развіў матывы «ціхай» барацьбы, вядомыя па дылогіі А. Адамовіча «Вайна пад стрэхамі» і «Сыны ідуць у бой», арганічна спалучыўшы іх з эпічнай нацыянальнай традыцыяй, перш за ўсё – з вопытам «Палескай хронікі» І. Мележа, з уменнем маляваць цэласныя і маштабныя мастацкія характары. Непрыкметнае на першы погляд супраціўленне ворагу самой эмацыянальнай атмасферай твораў узводзіцца ў годнасць гераічнага, бо яно ўвесь час вымагае вялікага духоўнага наужання, жыццёвай мудрасці, самавалодання, што з найбольшай паўнатой і мастацкай пераканаўчасцю ўвасабляецца ў вобразе Зазыбы. «Змест раманаў І. Чыгрынава, – зусім слушна піша В. Каваленка, – упершыню, бадай, у беларускай прозе на тэму вайны дае адчуць, што жыццёвая пазіцыя, уласцівая галоўнаму герою Зазыбу, мае такое ж самае значэнне ў барацьбе з ворагам, як і ўзброенае выступленне. Партызанская барацьба не была б паспяховай, калі б яна не злівалася з усенародным фронтам унутранага супраціўлення акупацыйнаму рэжыму і не вырастала з яго».
Апрача таго што гэтым самым пісьменнік нібы аддаваў пашану ўсім тым, хто ўнёс свой не заўсёды бачны ўклад у перамогу над фашызмам, жыццёвы матэрыял, асэнсаваны ў творах, мае выразнае выхаваўчае ўздзеянне як у патрыятычным, так і ў бытавым, непасрэдна жыццёвым выяўленні – ён надзвычай насычаны «павучальнымі» сітуацыямі, бо пісьменнік увесь час ставіць чалавека, які жыве, здавалася б, звычайным жыццём, перад выбарам сваёй пазіцыі, прымушае задумацца, хто ты і якую лінію табе займаць у гэтых няпростых жыццёвых перыпетыях.
Калі гаварыць пра Зазыбу, то ён заклапочаны не толькі сваім лёсам – думка пра блізкіх людзей, з якімі ён зрадніўся душой, вызначае лінію яго паводзін пры немцах. Куды б прасцей было яму пайсці разам з Чубаром у лес. Аднак Зазыба не можа кінуць верамейкаўцаў адных у бядзе, нават згаджаецца супрацоўнічаць з немцамі – не дзеля таго, вядома, каб служыць ім верай і праўдай… Аднак і канкрэтнага задання Зазыба не мае, а адсюль зразумела складанасць і нават драматызм яго становішча, рашыцца выбраць якое мог толькі чалавек моцны, з развітым пачуццём глыбокай перакананасці і веры. У гэтым сэнсе Зазыба найбольш блізкі мележаўскаму Апейку, тады як у паводзінах Чубара выразна праглядваецца Башлыкоў – тып чалавека, пазбаўленага самастойнага падыходу да жыцця, згоднага дзейнічаць толькі па адпаведных інструкцыях і камандзе зверху.
Знаходзячыся сярод ворагаў, Зазыба не здраджвае сваёй годнасці, бо не ў яго характары перад кім-небудзь прыніжацца. Гэта чалавек цвёрдых ідэйных перакананняў, вялікай жыццёвай мудрасці, сумленнасці і прынцыповасці. Іменна гэтыя якасці паспрыялі таму, што Зазыба карыстаецца аўтарытэтам і любоўю ў людзей.
Як мастацкі характар Зазыба абмаляваны шматгранна, цэласна і надзвычай натуральна ва ўсіх яго думках і ўчынках. Ён па-сялянску памяркоўны, спагадлівы да сваёй жонкі, сына і разам з гэтым чалавек неспакойнай думкі, заклапочаны не толькі вузкім колам блізкіх інтарэсаў, але і справамі агульнадзяржаўнага значэння. Агульнанародная бяда пераплаўляецца ў яго душы ва ўласны боль.
Што датычыць паўсядзённых узаемаадносін акупантаў з насельніцтвам, то іх сутнасць у рамане «Апраўданне крыві» выяўляецца адразу, хоць пісьменнік нідзе не згушчае фарбаў і ўвесь час засцерагае чытача ад жахаў, скіроўваючы дзеянне так, што той ці іншы выпадак выратоўвае людзей ад варожай расправы.
Бачым гэта і ў цудоўна выпісанай сцэне ля забітага лася, і ў вёсцы, калі акупанты зганяюць у гурт верамейкаўцаў і патрабуюць выдаць таго, хто забіў іх салдата. Толькі дзякуючы таму што конь падыходзіць да студні і жаласна іржэ, чуючы там свайго гаспадара-тапельца, пакаранне мінае вяскоўцаў.
Але ж выпадковасць зусім не адмаўляе заканамернасці, і смерць, нягледзячы на часовае аддаленне, усё адно пагрозліва вісіць над жыхарамі, якія ўвесь час жывуць у стане трывогі і няўпэўненасці. Жыццё пад акупантам – гэта псіхалагічна ненармальны стан для ўсякага маральна здаровага чалавека, – сцвярджае пісьменнік сваімі творамі.
Супраціўленне ворагу ў раманах І. Чыгрынава «Плач перапёлкі» і «Апраўданне крыві» ідзе пераважна ў людскіх душах, але гэта і ёсць той надзейны грунт, які падрыхтуе людзей да будучага змагання са зброяй у руках. У гэтым і ёсць асаблівасць гэтых твораў, сваім выхаваў. чым пафасам звернутых да нашага сучасніка, які павінен заўсёды дбаць пра ідэйна-маральны стан сваёй душы, быць заўжды гатовым выступіць у абарону сябе і радзімы ад ворагаў.
Праблемы, якія стаялі перад героямі раманаў І. Чыгрынава «Плач перапёлкі» і «Апраўданые крыві» ў першыя два месяцы вайны, для персанажаў рамана І. Навуменкі «Сорак трэці» пэўным чынам былі ўжо ў мінулым. Яны не толькі паспелі выбраць за два гады акупацыі сваё месца ў барацьбе, але многія, як Лубан і Адамчук, прыйшлі за гэты час да рашучай пераацэнкі сваіх ранейшых учынкаў. Бушуе ў творы, праламляючыся праз дзясяткі самабытных лёсаў, вялікае змаганне народа, выразна адчуваецца подых блізкай перамогі над ворагам. Гераічнае наступленне Савецкай Арміі на франтах уплывае на дзейнасць партызанскіх атрадаў, актыўна ўплывае на арыентацыю кожнага чалавека на акупіраванай тэрыторыі. Нездарма ж, па трапнаму вызначэнню Нічыпара Пашкевіча, вобраз сорак трэцяга года ўнутрана арганізоўвае ўсё шматпланавае дзеянне буйнога твора, надае яму цэласнасць і мэтаімкнёнасць.
Пагаджаецца з гэтым і сам пісьменнік. «Мне здавалася, піша ён у інтэрв’ю «Сасна ля шлагбаума», – што я адчуваю вайну не толькі па гадах, але і па асобных запамінальных месяцах і нават днях… Кожны такі месяц, год, дзень мелі свае фарбы, пахі, свой асаблівы рытм». Дакладнае адчуванне часу, заўважым ад сябе, паспрыяла паказу багатых на адценні псіхалагічных змен, асэнсаванню зменлівых а яны надзвычай павучальныя і для нашага сучасніка – паводзін чалавека, які інтэнсіўна асэнсоўвае і пераасэнсоўвае сваё месца ў грамадстве, у барацьбе з ворагам.
Раманы І. Навуменкі і І. Чыгрынава блізкія паміж сабою агульнай арыентацыяй на самыя глыбінныя, стоеныя да пары да часу народныя сілы, якія скрышваюць на сваім шляху ўсё, што скіравана супраць іх. Калі ў «Плачы перапёлкі» і «Апраўданні крыві» даследаваны перадумовы супраціўлення ворагу, то трылогія Навуменкі паказвае ўсю складанасць і дыялектычную зменлівасць масавага змагання на акупіраванай тэрыторыі.

Анатолий Стук

ГЛАЗАМИ СЕМИЛЕТНЕГО РЕБЕНКА, РАЗУМОМ ЗРЕЛОГО ПИСАТЕЛЯ

(Фрагмент артыкула)

Сегодня трудно представить себе белорусскую литературу без прозы Ивана Чигринова, который принадлежит к среднему поколению советских писателей.
Известность ему принесли несколько книг лирических и философских рассказов, в которых проявилось стремление автора к анализу внутреннего состояния человека, к драматизации сюжета, к глубокому проникновению в проблемы, конфликты, противоречия жизни, попадающие в поле его зрения. Его рассказы подкупали своей искренностью, правдивостью, точностью деталей, меткостью и лаконичностью диалога, несущего большую смысловую нагрузку и помогающего полнее и глубже раскрыть характеры героев. За Иваном Чигриновым стала утверждаться, и не без основания, репутация мастера короткого рассказа.
Но девять лет назад писатель дебютировал в новом для него, эпическом жанре, избрав объектом исследования поведение советского человека в условиях оккупационного режима. Этот дебют был несколько неожиданным для многих. Почти все, что было написано о войне, принадлежало перу тех, для кого она стала фактом личной биографии, определила их фронтовую или партизанскую юность. Ивану же Чигринову не исполнилось и семи лет, когда началась война.
Еще более поразило всех, как выразился один из коллег писателя Алесь Адамович, «точное знание самого духа времени, его жестокой повседневности», которые удалось передать в романах «Плач перепелки» и «Оправдание крови».
Еженедельник Союза писателей СССР «Литературная газета» пришел к такому выводу: «Чигринов… пишет «свою» войну, причем на «плацдарме» совсем не детской памяти, а масштабной эпической».
События в обоих произведениях разворачиваются в небольшой лесной деревушке, расположенной на границе Белоруссии и России. Ее жители живут напряженной жизнью, вызванной ситуацией, которую никто не мог предвидеть. Враг оказался у порога родного дома. В глубине души веремейковцы не теряют надежды, что, возможно, немца не пропустят, что им удастся избежать беды. Но эта надежда рухнула, когда хлынул поток беженцев, который открыли «бабиновичские евреи». «…А еще через неделю веремейковцы увидели, как два трактора на гусеничном ходу повезли по песчаному большаку из Белой Глины огромную пушку. «Дальнобойная, кивали головами мужики, – а раз дальнобойную тянут с фронта, значит, отступают. Люди как-то сразу притихли…»
Потом наступила полоса неопределенности. Ходили слухи, что немцы продвинулись далеко вперед, находятся где-то на подступах к Москве. В районном центре обосновалась немецкая комендатура. Там успел побывать один из жителей деревни Браво-Животовский. Был он человеком пришлым, прибился сюда вскоре после гражданской войны, назвавшись красноармейцем. Как выяснилось впоследствии, участник махновской банды. Он вернулся с винтовкой и повязкой полицейского. Но самих немцев никто еще не видел в Веремейках. О том, что передовой разъезд немецкой воинской части вступил в деревню, автор сообщает в последних, заключительных строчках первой книги «Плач перепелки».
Свое внимание писатель сфокусировал на событиях первых месяцев Отечественной войны – одном из самых ее драматических периодов, когда гитлеровские войска, используя фактор внезапности, смогли оккупировать обширные районы страны, в том числе Белоруссию.
Случилось так, что вихрь военных действий пронесся в стороне от Веремеек, но людям от этого не легче. Им не дает покоя тревога за судьбу родного края, за судьбу сыновей, мужей, ушедших на фронт.
Писатель вводит нас в мир людей, живущих на оккупированной врагом территории. Мы становимся соучастниками их горестных раздумий, переживаний, волнений, томительных ожиданий, которые изматывают душу, но не могут убить главного, что поддерживает в эту тяжкую годину веремейковцев, оптимизм, веру в непреодолимую силу народного духа, в святость борьбы с врагом.
«…Германия, она не то, что мы, – рассуждает Кузьма Прибытков, она не то, что мы, мале-ее-нь-кая… Ей с нами, если разум иметь в голове, так и связываться не стоило… Просто диву даешься, как она только посмела напасть…»
Для Кузьмы Прибыткова и его товарищей-односельчан, которым в прошлом довелось немало хлебнуть горя, нет и не может быть иного пути, кроме того, который открыла им Советская власть.
Вера в победу над врагом неразрывно связана с пониманием своего долга перед Родиной. Для веремейковцев ясно, что они должны что-то делать, что не имеют права в такое время сидеть сложа руки. Это тем более ясно для сельских вожаков Чубаря и Зазыбы – главных героев романов.
Денис Зазыба – исконный хлебороб, который видит смысл жизни в том, чтоб растить хлеб, преображать землю. Ему дорога эта земля, политая потом, Советская власть, за которую он воевал в годы гражданской войны. Своему сыну Моисею он говорит: «Для меня Советская власть – как для матери твоей ты!.. Я ее так же… Ну, если хочешь знать, я ее также рожал!..»
За родную землю и за Советскую власть, выстраданные им, он готов стоять до конца. Выполнив первое серьезное поручение – отправив колхозный скот на восток, Денис Зазыба возвращается в родное село, к своим односельчанам, твердо убежденный, что здесь он принесет больше пользы. «Тот, кто с родной земли убегает, тот врага не побеждает», – говорит Денис Зазыба Чубарю в ответ на его слова: «Тот, кто по-настоящему любил Советскую власть, не будет сидеть. Тот уже давно снялся с места и уехал».
Не менее дорога, чем Зазыбе, Советская власть и Чубарю. Ведь это она вывела его, сироту, в люди. Ему не хватает богатого жизненного опыта, который приобрел и унаследовал Зазыба, не хватает его мудрости, сметливости, рассудительности.
Он человек честный и добросовестный, привыкший работать по указке сверху. Но стоило обстановке усложниться – Чубарь растерялся, не смог принять самостоятельно решения, которое отвечало бы интересам общего дела. Он не нашел иного выхода, как податься на восток, чтобы по пути пристать к какой-нибудь воинской части. Только встреча с комиссаром полка помогла ему определить свое место в общенародной борьбе.
Верность идеалам, определявшим весь уклад жизни советских людей, их поступки и отношение друг к другу становятся в дни фашистской оккупации высшим критерием в оценке человеческого и гражданского достоинства каждого.
Жители села не скрывают своего презрения и ненависти к односельчанину, который в первые дни войны дезертировал из рядов Советской Армии, к предателю, который пошел служить к оккупантам в полицию. А Денис Зазыба, старый коммунист, к голосу которого в деревне прислушиваются все, считает своим долгом сказать в разговоре с полицейским Браво-Животовским: «Дурной ты все-таки, Антон… Большевики – это люди. Живые люди. И никакая власть не заставит их отказаться от своих убеждений. Попробуй вынуть из человека душу. А убеждение – это и есть душа. Ну, а поскольку люди живут везде, поскольку без людей на земле невозможно, значит, и большевики будут всегда среди них».
Мы становимся свидетелями того, как в народе постепенно нарастает волна гнева, как зреют силы, готовые подняться на решительную и смертельную борьбу с врагом. Мы знаем, что это произойдет и произойдет скоро. Уверенностью в победе над врагом проникнуты страницы романа. В лице автора этого произведения читатели и критики увидели писателя, способного показать свой народ в период наивысшего духовного и физического напряжения сил в борьбе с фашистским нашествием. Читая романы Ивана Чигринова, трудно поверить, что они написаны человеком, который в войну был ребенком. Об этом я однажды завел разговор с писателем.
– Работая над романами, – сказал он, – я опирался не только на свою детскую память, но и память народную, документы. О писателях моего поколения хорошо сказал русский советский писатель Анатолий Приставкин: «Война в нас лежит глубоко, как неразорвавшаяся ржавая бомба, в которой, однако, цел детонатор». Я же добавлю, что война заставила очень рано повзрослеть, стать не по годам самостоятельным. За два с лишним года оккупации мне довелось увидеть, как оккупанты пленных советских солдат травили овчарками, сжигали в овинах стариков и детей. В моей памяти запечатлелись городские площади с виселицами, на которых казнили непокорных. Об этом страшном времени написано много, – говорит писатель. –Но, на мой взгляд, далеко не все сказано. Приступая к роману «Плач перепелки», я чувствовал, что порой за сражениями писатели в своих книгах о войне забывают самого человека. И поэтому на страницах книг отсутствует картина подлинного человеческого бытия. Люди ведь не только воевали во время войны. Они еще и просто жили. Да и к тому же не все воевали. Люди думали о жизни и смерти, добре и зле, силе и бессилии, о любви и долге. Полнота эта была следствием неутраченной человечности советских людей перед лицом бесчеловечности, которую олицетворяли фашисты. Ведь не зря потом, по прошествии войны, обвинительное заключение на Нюрнбергском процессе именовалось «преступлением против человечности».
Веремейки, – продолжал писатель, – прототипом которых послужила моя родная деревня на Могилевщине, – это символ непокоренной Белоруссии. На примере этой деревни мне хотелось показать истоки нравственной силы и стойкости людей, сумевших отстоять свою Родину в тяжелейшей борьбе. Обстоятельства, в которые они были поставлены самими условиями оккупационного режима, были таковы, что им ежедневно приходилось принимать очень важные решения. В романе «Плач перепелки» есть такой эпизод: немецкий комендант Гуфельд издает приказ, запрещающий делить колхозное имущество, обязывающий сельских жителей продолжать работать общиной. «Что это все значит? Что-то не слышно было, чтобы в фашистской Германии жаловали колхозы?» – недоумевают веремейковцы. И когда Денису Зазыбе (в прошлом заместителю председателя колхоза), которого немецкие власти назначили старостой, и членам правления становится ясно, что ловкий комендант рассчитывает руками колхозников собрать созревший урожай для немецкой армии, они, не задумываясь, принимают решение разделить поле на полосы, раздать колхозникам все общественное имущество. Люди решили, что так лучше удастся его сохранить и снова собрать, когда вернется Советская власть. А что это будет, никто не сомневался.
Это невыдуманный эпизод. Такое мне приходилось наблюдать в реальной жизни.
Интересуюсь, собирается ли писатель продолжить разработку темы первых романов.
– Конечно. Сейчас я работаю над третьей книгой эпопеи. Читатели встретятся вновь со знакомыми героями, в том числе с председателем веремейковского колхоза Чубарем и его заместителем Денисом Зазыбой, ставшими организаторами подпольной и партизанской борьбы в родных местах. Правда, у колхозных руководителей обнаружились разные взгляды на методы борьбы. Чубарь, например, придерживается мнения, что кровь героев воодушевит народ. А Денис Зазыба считает: «Кровь здесь не поможет. Нужно сделать так, чтобы не мы оккупантов боялись, а чтобы они нас. Не кровью своею мы должны испугать их, а оружием».
Насколько оказался прав старый коммунист, показал весь ход дальнейших событий.
В новом романе место действия героев не ограничивается пределами одних только Веремеек. Оно переносится из села в лес, где формировалось партизанское войско, на железнодорожные магистрали, в гарнизоны противника, туда, где происходили сражения, где проверялись мужество и отвага советских людей.
– Опыт минувшей войны, – говорит Иван Чигринов, – это наука на будущее. Он позволяет писателю поднимать в своих произведениях и современные проблемы.
Часто на Западе сетуют на то, что советские писатели все пишут о событиях давно прошедшей войны. Понятно, что они хотели бы предать забвению прошлое. Ведь любое напоминание неизбежно вызывает вопрос, по чьей вине была развязана война, кто направил фашизм, ударную силу империализма, против первой страны социализма.
Если писатели моего поколения берутся писать о войне, то только потому, что они действительно живут заботой о мире, желанием объединить усилия всех людей в борьбе за его торжество.

КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 3

Э.С. Гурэвіч

АБРЫСЫ ГЕРАІЧНАГА ХАРАКТАРУ. НА ПЕРАКРЫЖАВАННІ НАЦЫЯНАЛЬНАГА І ІНТЭРНАЦЫЯНАЛЬНАГА

(Фрагмент артыкула)

Трываласць народных асноў гераічнага мае канкрэтны сацыяльны грунт.
Вельмі выразна гэта сувязь гераічнага з сацыяльным вопытам відаць у раманах І. Чыгрынава «Плач перапёлкі» і «Апраўданне крыві». Прыгадаем сцэны, якія паказваюць вышыню народнай свядомасці, калі вяскоўцы ва ўмовах акупацыі імкнуцца захаваць сацыялістычны лад жыцця. Вялікае ўзрушэнне, выкліканае нападам фашыстаў і іх першымі «перамогамі», не зламала патрыятычны дух верамейкаўцаў. Сярод іх ніхто, не зважаючы на агітацыю Брава-Жыватоўскага, не хоча ўзяць ад немцаў зброю. Верамейкаўцы жывуць па няпісаных законах цвёрдай народнай маралі, заснаванай на справядлівасці, пачуцці ўласнай годнасці, узаемавыручцы. Вось чаму праявы гераізму ў іх асяроддзі ва ўмовах, калі партызанская вайна яшчэ не разгарнулася, носяць такі натуральны характар. Не задумваючыся, пайшоў на выручку ні ў чым не вінаватага чалавека Пархвен Вяршкоў, просты селянін з філасофскім складам характару. Па ўнутраным закліку, не загадваючы далёка наперад («Ат, што будзе, то й будзе!»), рушыла на дапамогу сяброўцы Дуня Пракопкіна ў час сутычкі верамейкаўскіх жанок з немцамі, што адбылася па дарозе ў яшніцкі лагер савецкіх ваеннапалонных. Дарэчы, у масавых сцэнах, выпісаных вельмі каларытна, гэта натуральнасць гераічнага пачатку раскрыта з той мерай пераканальнасці, якая ўласціва творам сапраўднага мастацтва. Імкненне паказаць жыццёвую аснову народнага гераізму – вось што тлумачыць надзвычай пільную ўвагу аўтара да будзённай плыні жыцця з усімі яго падрабязнасцямі. У Дзяніса Зазыбы гераічнае светаадчуванне карэкціруецца вялікім грамадскім вопытам. Гэта чалавек з моцнымі рэвалюцыйнымі карэннямі. У час Вялікай Айчыннай вайны ён кіруецца народнай мудрасцю, якую засвоіў яшчэ ў грамадзянскую вайну, калі ваяваў у дывізіі Шчорса, а потым у Першай Коннай: «Хто з роднай зямлі ўцякае, той ворага не перамагае». Мысленне Зазыбы па-народнаму мудрае і па-народнаму гераічнае. Ён усведамляе, што ў вайну патрабуецца «не толькі намаганне фізічных і духоўных сіл бадай, найважней было падрыхтавацца ахвяраваць сабой». Зазыба ведае, у імя чаго патрэбна гэта самаахвяраванне. Але ён супраць неразумнай, бескарыснай ахвярнасці, якая не дапамагае справе. Цвярозы народны погляд на рэчы, практычны «мужыцкі» розум утрымліваюць яго ад безразважнасці. «Я хоць зараз смерць гатовы прыняць, але каб ад гэтага карысць была», – гаворыць ён Чубару, на што той пярэчыць, разважаючы досыць абстрактна: «Але кроў герояў, Дзяніс Яўменавіч, памагае спець ідэям». «Хапіла ўжо крыві і без маёй для ідэй, – спакойна адказаў на гэта Зазыба. – Кроў тут не паможа. Трэба зрабіць так, каб не мы немцаў баяліся, а каб яны нас. І не крывёй сваёй мы павінны напалохаць іх, a зброяй».
У гэтым дыялогу выразна акрэсліваюцца розныя пазіцыі герояў: адзін ацэньвае падзеі па-народнаму цвяроза, мудра ўзважвае ўсе «за» і «супраць», зыходзячы з жыццёвых інтарэсаў, па-сялянску вывяраючы карысць справы практычнай мэтазгоднасцю; другі хавае сваю разгубленасць і бездапаможнасць у новых умовах за высокімі, гучнымі словамі.
Гуманістычнасць пазіцыі Зазыбы выяўляецца яшчэ больш яскрава, калі гаворка ідзе пра тое, знішчаць ці не знішчаць калгасны набытак. Чубар разважае фармальна, не ўдумваючыся глыбока ў сутнасць і логіку дырэктыў. Як людзі будуць жыць – не яго клопат. «Перастань ты, Зазыба, гэтак пячыся пра мужыкоў! Ідзе вайна. І нам з табой зусім пра другое трэба думаць». – «Пра людзей таксама трэба думаць».
Тое, што Чубар называе «народніцкай палітыкай» у свайго былога намесніка, па сутнасці, пазіцыя «самая савецкая», як гаворыць Зазыба, гуманістычная, бо клопат пра людзей складае аснову палітыкі Савецкай дзяржавы. У падобных дыялогах (а іх шмат з Брава-Жыватоўскім, Мурачом, Масеем, Кузьмой Прыбытковым, і на іх падае вялікая ідэйна-мастацкая нагрузка ў структуры рамана) пазіцыя, пункт погляду Зазыбы выказваюцца досыць пэўна і ясна: думка героя ў спрэчках вострыцца, шліфуецца, набывае сілу пераканання. Дыялогі, як правіла, заглыбленыя, псіхалагічна напоўненыя, маюць свой падтэкст, сваю падводную плынь і надаюць твору драматычную напружанасць. Эстэтычная дамінанта вобраза Зазыбы – у народнасці светаадчування, і гэта сутнасна збліжае яго з Жаваранкам.

В.У. Міхальчук

АБ ЗМЯСТОЎНАСЦІ ФОРМЫ СУЧАСНАГА БЕЛАРУСКАГА САЦЫЯЛЬНА-БЫТАВОГА РАМАНА

У працэсе свайго развіцця жанры мастацкай прозы пастаяннна пашыраюць сферу пазнання шматграннай навакольнай рачаіснасці, а гэта патрабуе ад пісьменнікаў пошукаў новых форм увасаблення: «… калі ёсць ідэі часу, то ёсць і формы часу»! Замест паслядоўнага развіцця дзеяння ў сацыяльна-бытавым рамане назіраецца засяроджанне ўвагі на тых рухаючых сілах, якія выяўляюць канфлікт. Развіццё канфлікту абумоўлівае сувязі і супярэчнасці мастацкіх вобразаў, унутраную пабудову літаратурнага твора.
Адной з асаблівасцей беларускага рамана з’яўляецца тое, што ў сферы мастацкага ўзнаўлення абставін ён ішоў да сацыяльных абагульненняў праз бытапісанне. Вытокі такога рамана ў рускай літаратуры звязаны в М. Гогалем, а ў беларускай – з Ц. Гартным. Ядвігіным Ш., Я. Коласам.
Першым беларускім празаікам удавалася раскрыццё нацыянальнага характару беларуса праз спецыфічныя, этнаграфічныя абставіны яго штодзённага жыцця. Аднак бытапісанне тады як прыём мастацкага адлюстравання жыцця нават у лепшых творах не стала сродкам эстэтычнага пазнання сацыяльнай рэчаіснасці. Сучасныя раманісты пазбягаюць схематызму, вузкасці ідэйна-мастацкіх пазіцый, якія праяўляліся ў некаторых папярэднікаў. Параўнанне раманаў І. Мележа, І. Шамякіна, Я. Брыля, І. Навуменкі, А. Адамовіча, М. Лобана, І. Чыгрынава, І. Пташнікава з творамі 20–30-х гадоў на ўзроўні ўсёй вобразнай сістэмы і цэласнай раманічнай канцэпцыі дае падставы гаварыць пра ідейна-мастацкае наватарства сучаснага рамана, пра паглыбленне мастацкага бачання свету.
Істотныя якасці сучаснага беларускага сацыяльна-бытавога рамана –разуменне і паказ чалавека ў сінтэзе прыватнага і агульнага, суаднесенасць жыцця асобы з гістарычным жыццём народа – абумоўлены яго эпічнай прыродай.
Эпічнасць вызначае стыль рамана, прычым, у раманах І. Мележа, як сцвярджае П. Дзюбайла, «з пераважным эпічным гучаннем удала гарманіруе лірыка-рамантычная танальнасць». Раманы «Людзі на балоце» і «Подых навальніцы» – «гэта эпас у сучасным разуменні гэтага слова, а «Гарадок Устронь» М. Лобана – драма ў прозе».
Асновай эстэтычнага прынцыпу М. Лобана з’яўляецца прынцып гістарызму. Асобны чалавек глыбей за ўсё раскрываецца і асэнсоўвае сябе ў супярэчлівай узаемадзейнасці з іншымі людзьмі, з важнымі грамадскімі падзеямі часу. Адсюль шырокі ахоп падзей тых гадоў, у якіх удзельнічалі розныя сацыяльныя сілы. Жыццё герояў М. Лобана разгортваецца на гістарычным фоне – на фоне рэвалюцыі, грамадзянскай вайны, сацыялістычнага будаўніцтва.
Вобразам галоўнага героя вызначаецца кампазіцыйная цэласнасць твора. Пісьменнік дасягае ў абодвух раманах («Ha парозе будучыні» і «Гарадок Устронь») арганічнага зліцця высокага драматызму і бытавой дакладнасці. Творам М. Лобана ўласціва драматычная напружанасць канфлікту, дынамізм у разгортванні сюжэта.
Даследуючы характар Андрэя Шэмета, пісьменнік пашырае наша ўяўленне пра сацыяльную праблематыку літаратуры 30-х гадоў. Салідарызуючыся з І. Мележам, а ў нечым нават арыентуючыся на яго, М. Лобан ставіць такія складаныя сацыяльныя праблемы, як чалавек і зямля, грамадства і асоба, гуманізм, грамадзянскае сумленне. Гэтыя праблемы ён асвятляе як у маральна-этычным, так і ў сацыяльным плане, паказваючы ўзаемаадносіны Андрэя з жонкай, з сябрамі і калегамі па працы. Вядома, у раманах праявіўся погляд мастака, узброенага вопытам вайны, погляд пасля тых змен у грамадстве, што адбыліся пасля ХХ з’езда КПСС. Але аўтар не ўхіляецца ад канкрэтна-гістарычнага аналізу эпохі, падае падзеі такімі, якімі яны былі. У вырашэнні сацыяльнай праблематыкі ў асноўных сваіх якасцях змыкаюцца творы М. Лобана, І. Чыгрынава, І. Пташнікава, В. Адамчыка.
Мастацкае асэнсаванне вялікіх этапаў гісторыі заканамерна прадугледжвае зварот да эпічных значных стылявых форм. У шырокім эпічным плане імкнецца паказаць Вялікую Айчынную вайну І. Чыгрынаў у раманах «Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві». Роздум пра жыццё і смерць, дабро і зло патрабуе ўвасаблення ў маштабнай мастацкай форме. Менавіта ёй абумоўлены эпічны план у ўзнаўленні падзей першага года вайны. «І цяпер, – як слушна заўважае В. Каваленка, хоча пісьменнік таго ці не хоча – простая логіка развіцця эпапейнага дзеяння будзе дзіктаваць яму параметры сюжэта і ахоп падзей у часе». Раманы І. Чыгрынава выяўляюць і паўнату быцця, і драматычны яго характар. Аўтар стварае ўскладненую сістэму вобразаў (галоўны герой – народ, пададзены ў жывой разнастайнасці асоб, характараў, у барацьбе, руху, развіцці). Усё ў творы абумоўлена адчуваннем гістарычнай насычанасці часу. Праз гэта адчуванне чалавек пастаўлены на дарозе гісторыі перад неабходнасцю барацьбы, праз гэта нараджаецца ўяўленне аб тых грамадскіх ідэалах, што арганічна ўласцівы жыхарам Верамеек.
Адну за другой малюе пісьменнік сцэны быту, жыцця верамейкаўцаў, і мы паступова пачынаем адчуваць, як у прыватнае і штодзённае жыццё натуральна ўваходзіць гісторыя.
Абставіны вайны ў І. Чыгрынава вызначаюць сюжэт раманаў «Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві». Абвострана псіхалагічнае спалучэнне двух маштабаў успрыняцця свету – эпіка-гераічнага і канкрэтна-гістарычнага дае магчымасць развіць ідэю магутнасці, неўміручасці жыцця, ідэю, якая праходзіць праз усе пласты мастацкай структуры твораў: праз паказ шэрых будняў і небудзённых падзей, праз імкненне герояў да згуртаванасці і праз выяўленне ўнутранага іх жыцця, праз мову і яе рытма-мелодыку. Прадметам мастацкага даследавання аўтара з’яўляецца псіхалогія селяніна, што абумовіла змест і структуру раманаў. Вясковае жыццё зрушылася са сваіх звыклых падвалін, абцяжарана трагічнымі нечаканасцямі, якія нясе з сабой вайна, і гэта ўплывае на духоўны свет герояў, абуджае іх сацыяльную актыўнасць.
Чыгрынаў паказвае гэта жыццё з розных пунктаў погляду. Праз такую разнастайнасць поглядаў яно высвечваецца праўдзіва і мнагастайна, у розных ракурсах. Ідэя гуманізму савецкіх людзей пранізвае мастацкую тканіну раманаў, вызначае расстаноўку раздзелаў, структуру вобразаў. Назіраецца мнагапланавасць кампазіцыі, паралельнасць сюжэтных ліній, шырокае выкарыстанне разнастайных спосабаў раскрыцця характараў. Рэзкае кампазіцыйнае змежаванне двух паралельных ліній – жыццё, душэўныя пакуты і сумненні Зазыбы, які адчувае адказнасць за людзей, і падарожжа Чубара – узмацняе эпічнасць твора. У самой манеры апавядальнасці аўтара адчуваецца пільная ўвага да чалавека.
Імкненне да паглыблення ва ўнутраны свет героя вызначае творчыя пошукі большасці пісьменнікаў нашага часу. Да чалавека, да яго праблем звярнуўся І. Пташнікаў у рамане «Мсціжы». Па-новаму трактуецца пісьменнікам ужо абжытая беларускай літаратурай тэма зямлі. Канфлікт твора вызначаецца адносінамі чалавека да зямлі. Пастаяннае чаргаванне мінулага і сённяшняга з’яўляецца асновай мастацкай канструкцыі рамана «Мсціжы». Тая складаная рэчаіснасць, якую імкнецца адлюстраваць мастак, не ўкладваецца ў рамкі аднапланавага твора. Рэтраспекцыя – кампазіцыйны прыём, які дазваляе І. Пташнікаву аб’яднаць сённяшняе і мінулае, глыбей раскрыць прычыны тых ці іншых з’яў, эвалюцыю характару. Складанасць законаў, якім падпарадкавана кампанаванне матэрыялу ў творы, пачынае заяўляць аб сабе з самага пачатку рамана. Душэўны стан чалавека раскрываецца праз знешняе, рэчыўнае. У «Мсціжах» няма прывычнага раманнага сюжэта, які б вызначаўся дынамізмам падзей. Ёсць дынамізм думкі, пачуцця, ёсць само жыццё ў няспынным яго руху, а гэта надае твору глыбіню і маштабнасць. Вобразам Андрэя Вялічкі пісьменнік сцвярджае сваю канцэпцыю чалавека, духоўныя пошукі якога звязаны з паняццем дабра і зла. Як непадобны Андрэй на мележаўскага Васіля! І калі ён не едзе ў горад, то не таму, што не можа адарвацца ад зямлі, яго ўтрымлівае ў родных мясцінах памяць дарагіх сэрцу людзей. Ён застаецца, бо тут, на гэтай зямлі, ёсць тое, да чаго прырасло сэрца, што нельга забраць з сабою, бо яно складае сэнс яго жыцця. І. Пташнікаў засяроджвае ўвагу на тым зменлівым, няўстойлівым, што характарызуе ў гэты момант душэўны стан чалавека. Сюжэтна-кампазіцыйную структуру твора, яго апавядальную манеру вызначае характар канфлікту, філасофска-аналітычнае асэнсаванне рэчаіснасці мастаком.
Усё большая зацікаўленасць пісьменнікаў маральнай праблематыкай патрабавала новых форм псіхалагічнага аналізу, і яны былі імі знойдзены. Разам з драматызацыяй жанру праяўляецца тэндэнцыя да паглыбленага гуманізму. Усё гэта звязана са складанасцю маральных праблем мінулага і сённяшняга дня, са зваротам літаратуры да духоўнага пачатку чалавека, які становіцца не толькі аб’ектам, але і суб’ектам рамана.
Што характарызуе станоўчага героя ў беларускім рамане, дык гэта маральная стойкасць, чалавечая годнасць, якую імкнецца ён захаваць у самых цяжкіх умовах, нават у «парогавай», «тупіковай» сітуацыі, застаецца перш за ўсё чалавекам добрым, сумленным, справядлівым. Такія Андрэй Вялічка і Андрэй Шэмет у Лобана, Зазыба ў Чыгрынава, Сотнікаў і Іваноўскі ў Быкава. Канфлікт знешні пераходзіць у канфлікт унутраны і вырашаецца ў душы героя.
Так у беларускім рамане рэалізуюцца вядучыя прынцыпы і творчыя магчымасці метаду сацыялістычнага рэалізму. Беларускі сацыяльна-бытавы раман дамогся сінтэзу сацыяльных праблем і праблем філасофскіх, адвечных, ён узбагачае сусветную культуру новымі думкамі і мастацкімі каштоўнасцямі. У гэтым якраз яго дасягненні і перспектывы далейшага развіцця.

Л. Теракопян

ЭПОПЕЯ НАРОДНОГО МУЖЕСТВА

В июне сорок первого года Ивану Чигринову было неполных семь лет. И тем не менее о войне он знает не по книгам, не понаслышке, а по собственному, личному опыту. Все это запомнилось навсегда: усталые, измученные лица отступающих красноармейцев, наглая самоуверенность завое­вателей, появившихся на улицах родной деревни Великий Бор, грабежи, голод, встречи с партиза­нами, светлый праздник освобождения.
Запомнилось – и на долгие годы стало содержанием творчества писателя.
Подавляющее большинство рассказов Чигринова – а они стали печататься в белорусских газетах и журналах с начала шестидесятых годов – прямо или косвенно связано с войной. Их пафос – суд памяти, боль памяти, их герои – вчерашние фронтовики и народные мстители, прошедшие через кошмар оккупационного ада женщины и дети.
Из этой же страны детства идет и сыновняя преданность писателя деревне. Той белорусской деревне, которая обессмертила себя подвигами десятков Хатыней, которая, отрывая от себя по­следнее, кормила партизан, спасала раненых. Той деревне, которая после войны осталась почти без мужчин, получала на трудодни граммы и копейки – и все-таки возрождалась, отстраивалась на месте недавних пепелищ. Не случайно многих персонажей Чигринова мы встречаем именно на пути домой, в родные села. Одних влечет сюда чувство долга, других – тоска по близким, третьих – память о прошлом. И каждое такое возвращение – это и своеобразное подведение жизненных итогов, и отчет перед людьми, перед своей совестью, и нравственная самопроверка.
С первых же своих произведений Чигринов предстал как художник отчетливо выраженного эпического склада. Даже там, где он говорит от первого лица, он выступает в роли не исповедую­щегося, а исповедника, слушателя, очевидца. Оттого и опирается он на приемы не столько внутрен­него монолога, сколько традиционного объективизированного письма.
В полную силу особенности таланта писателя проявились в его дилогии «Плач перепелки» (1970) и «Оправдание крови» (1976). Дилогии, ставшей на сегодня главной книгой белорусского прозаика, книгой, которую он не мог не написать. Ибо она и о войне, и о деревне.
Характерные для новеллистики И. Чигринова мотивы дороги и дома насквозь пронизы­вают оба его романа. Дом – это, конечно же, Веремейки. Небольшая, затерянная среди лесов белорусская деревня. Родная земля. Полюс притяжения и средоточие помыслов героев. Ну, а дороги, они перерезают пространство повествования в самых разнообразных направлениях. Дороги – это и передвижение сражающихся войск, и странствия председателя колхоза Родиона Чубаря, и тайные тропы учителя Мурача, Масея, диверсионной группы Шпакевича.
Дороги у Чигринова – антитеза оставшемуся позади стабильному довоенному быту. Соединяя деревню с необъятным, бескрайним миром, они то грозят бедой, то сулят надежду.
Роман «Плач перепелки» построен на строгом чередовании глав, посвященных председателю колхоза Чубарю и его заместителю Зазыбе. Первого мы видим в пути, в блужданиях по лесам и проселкам, второй почти неотлучно находится в Веремейках. Такая композиция позволила автору «вести съемку» с разных точек, непрерывно сопоставлять впечатления и выводы героев.
В «Оправдании крови» установившийся было ритм чередований нарушен. Писатель все чаще оставляет в стороне основных персонажей, чтобы крупным планом показать других: Мурача, Масея, Парфена Вершкова, веремейковских женщин.
Чем дальше развивается дилогия, тем отчетливее обретает она подлинно эпический размах. Перед нами возникает панорама народной, преимущественно крестьянской жизни в первые, отча­янно горькие месяцы войны. Панорама, запечатлевшая и фронт, и оккупированный тыл, вобравшая в себя десятки характеров, психологических состояний, конфликтов.
В приверженности прозаика к обстоятельному, тяготеющему к хронике повествованию, несомненно, сказывается благотворная школа выдающегося белорусского художника Ивана Мележа. Писателю важно все, чем живут, с чем соприкасаются его герои. Может быть, потому он столь любовно воссоздает мир окружающей Веремейки природы, щедро рисует ее пейзажи, рассказывает о повадках птиц и зверей. Недаром камертоном и поэтическим символом первого романа становится плач вспугнутой, растревоженной перепелки, а символом второго – беспомощный, оставшийся без матери лосенок. Природа в дилогии и фон, и аккомпанемент действия, она прячет, укрывает человека, тоскует и страдает вместе с ним.
Время событий «Плача перепелки» и «Оправдания крови» конец июля – начало сентября сорок первого. Но хроника настоящего покоится здесь на прочном историческом фундаменте. Этногра­фические подробности, авторские отступления в минувшее и – особенно – рассказы увлеченного стариной Масея Зазыбы как бы вскрывают толщу веков, восстанавливают драматическую историю этого уголка Белоруссии. От первых поселений, некогда основанных на берегах Беседи древними радимичами, от петровских войн со шведами, от крестьянских бунтов против польской шляхты до предреволюционной и послереволюционной поры. В разговорах веремейковских мужиков то и дело мелькают воспоминания о боях гражданской войны, о разгоне самостийников, о не столь уж давних кровопролитных сварах с соседями из-за лугов и покосов, о перипетиях организации колхоза.
Листая страницы былого, Чигринов прослеживает социальные, исторические корни миро­ощущения и психологии героев, истоки их удивительной привязанности к отчему краю.
Этот исторический пласт дилогии всецело обращен к современности. Он высвечивает те живые, действенные, обогащенные в нашу эпоху традиции вольнолюбия, те идейные, нравственные начала, которые помогли людям выстоять в грозную годину испытаний.
Действие «Плача перепелки» завязывается в гнетущие, горькие дни неустойчивости, неопределен­ности, когда оставленная Красной Армией, но еще не занятая немцами деревня оказалась как бы на ничейной полосе. И хотя главные тяготы неволи впереди, та пора, которую исследует Чигринов, по-своему тоже сложна. Это – пора предположений, сомнений, слухов. Смутное время то ли безвластия, то ли двоевластия.
Правда, фашисты, обосновавшиеся в близлежащем местечке Бабиновичи, уже выдали нарукав­ную повязку полицейского дезертиру Браво-Животовскому. Однако ни он, ни его подручный Роман Семочкин не торопятся командовать. Осматриваются, сдерживают прыть, чувствуя свою обособ­ленность от односельчан, их глухую враждебность. Враждебность, прорывающуюся и в язвитель­ных, насмешливых репликах, которыми веремейковские мужики встречают рассказы новоявленных стражей порядка, и в подчеркнутом, демонстративном внимании к заместителю председателя колхоза Денису Зазыбе.
В обширном, разветвленном повествовании Чигринова коммунисту Денису Зазыбе принадлежит поистине ключевая роль. Ведь это на него с надеждой взирала деревня. Ведь это ему – после того как скрылся председатель Чубарь – следовало решить, что «делать или в колхозе, или с колхозом». А стало быть, на него падала и вся полнота ответственности за характер выбора.
Судьба веремейковского колхоза – точка пересечения разнообразных конфликтных линий «Плача перепелки». Ведь вступая на нашу землю, фашисты, в частности, уповали на якобы неизбеж­ную враждебность крестьян духу коллективизма, на возрождение эгоистических, собственнических инстинктов. И за той пробой сил, которую изображает писатель, встает нечто большее: противоборство убеждений, идейно-политических концепций, проверка прочности преобразований в созна­нии сельского труженика. «Ну, вот, Зазыба, веремейковцы твои… – торжествующе прорицает Браво-Животовский, – скоро… распашут наново межи, и снова будет, как прежде, – каждый своим домком заживет, всяк сам по себе. Одним словом, будто и не было ваших десяти лет счастливой и зажиточной жизни».
Однако в том и состоял парадокс первых недель оккупации, что новые власти отнюдь не спе­шили упразднять колхозы. Напротив, хотели удержать крестьян в одной упряжке, чтобы без задержки убрать урожай и перекачать его в немецкие закрома. И, разгадав этот циничный замысел врага, Зазыба принимает окончательное решение: делить землю. Нет, он и в этом случае не помышлял о роспуске артели. Он так и говорил членам правления: «Вопрос о роспуске мы не должна ставить. Другие пушчай делают, как знают, а мы у себя не будем распускать… Поделим лишь по спискам колхозное имущество. Будет считаться, что роздали его на сохранение до прихода Красной Армии».
Эта формальная, мнимая ликвидация колхоза и становится в романе первым подвигом Зазыбы, первым дерзким вызовом захватчикам. Вызовом, расплата за который впереди.
И вот одна из самых емких по подтексту сцен «Плача перепелки» – раздел колхозных земель. С тяжелым, скорбным, противоречивым чувством выходит Денис Евменович на переспевающее, налившееся зерном поле. Умом своим он прекрасно сознает вынужденную необходимость предстоя­щего. Но сердце все равно мучается, страдает. Возвращение к своей полоске земли, к той полоске, которая раньше была синонимом счастья, теперь уже не осуществление, а разрушение крестьянской мечты. То, что до революции стало бы праздником, ныне воспринимается как беда.
И все-таки этот черный для веремейковцев день не означал, как рассчитывали Браво-Животовский и Роман Семочкин, крушения колхозной идеи, воскрешения традиций собственничества. Не возникало на поле ни свар, ни драк. И не подстрекательским советам дезертиров подчинялись люди, а планам колхозного правления, планам Зазыбы.
Образ этого степенного, умудренного жизнью крестьянина раскрыт в дилогии многогранно, в тесной связи с динамикой исторических, общественных обстоятельств.
Мы видим Зазыбу и в сражениях гражданской войны, когда он получил орден Красного Знамени из рук самого Буденного. Видим его и в разгар коллективизации, разъясняющего веремейковским мужикам выгоды артельного труда и выступающим против перегибщиков. Видим и рачительным хозяином колхоза. Деловитым, вдумчивым, заботящимся о полновесном трудодне.
Между тем герой И. Чигринова вовсе не предстает этаким баловнем удачи. Не раз попадал он в крутые переплеты. И нищету изведал, и ранен был, и у махновцев ждал расстрела. А неза­долго перед войной сына Дениса Евменовича, начинающего поэта Масея, арестовали по злому навету, самого же его разжаловали из председателей в заместители.
Молча, зажав в себе боль, переносит Зазыба эту несправедливость. Но никогда, даже в мыслях своих, не держал он обиды на советскую власть. И позже, уже в «Оправдании крови», он скажет внезапно объявившемуся Масею: «Для меня советская власть – как для матери твоей ты!.. Я ее тоже… ну, если хочешь знать, я ее тоже рожал!.. Я за нее бился!.. Я за нее страдал!.. Потому что все мы, кто за нее бился тогда, знали, какая это власть и зачем она людям нужна!..»
Эта кристальная честность, это растворение в долге перед людьми, эта самостоятельность в суждениях и поступках и привлекает к Зазыбе односельчан, делает его совестью деревни. Недаром так непоколебимо верит в него секретарь райкома Маштаков. Недаром именно его просит прию­тить оставленную для подпольной работы Марылю.
Фактографическая основа дилогии – рассказ о буднях оккупации. О невзгодах, выпавших на долю женщин, стариков и детей. В подобном повествовательном акценте нет ни малейшей дегероизации. Есть другое – трезвый, реалистически серьезный взгляд на вещи. Дни оккупации были заполнены не только вооруженной борьбой, но и такой вот беспрерывной, изнурительной борьбой за существование. Борьбой, которая тоже была сопряжена и с подвигами, и с риском. Ответствен­ность перед страной не отменяла трудной ответственности перед детьми, перед немощными, создавая порой отчаянные психологические и нравственные переплетения. И сквозь незатей­ливую, непритязательную хронику повседневного быта у Чигринова постоянно проступает ощу­щение опасности, надвигающейся отовсюду беды. Это ощущение создает неисчезающе тревожный подтекст обоих романов. Подтекст, который окрашивает едва ли не все их эпизоды.
Действие чигриновской дилогии охватывает самые первые недели оккупации. Только под занавес второй книги как бы мимоходом сообщается о пущенном под откос немецком эшелоне и о том, что Дениса Зазыбу вызывает на конспиративную явку секретарь райкома Прокоп Маштаков. Но хотя партизанская эпопея еще дело будущего, к ней закономерно устремлен весь веремейковский цикл.
Главное, что питает мужество людей, – это вошедшие в плоть и кровь веремейковских кре­стьян идеи революции. Идеи неискоренимые, неистребимые. И когда Браво-Животовский само­уверенно заявляет о том, что большевикам пришел конец, Зазыба спокойно возражает: «Больше­вики – это люди. Живые люди. И никакая власть не заставит их отказаться от своих убеждений. Попробуй вынь из человека душу. А убеждение – это и есть душа. Поскольку люди живут повсюду, поскольку без людей на земле немыслимо, значит, и большевики будут всегда среди нас».
Именно эта несовместимость народных идеалов с предначертаниями «нового порядка», именно крепнущее духовное сопротивление тому, что насаждал гитлеризм и готовит почву для завтрашней партизанской борьбы.
Особую роль в контексте повествования приобретают сложные, внутренне конфликтные взаимоотношения двух главных героев – председателя колхоза Чубаря и его заместителя Зазыбы. Взаимоотношения, несколько напоминающие те, что сложились в «Полесской хронике» И. Мележа между секретарем райкома Башлыковым и председателем исполкома Апейкой.
Как и Башлыков, Родион Чубарь – человек исполнительный, пунктуально придерживающийся директив. Привыкший полагаться на указания сверху, он потерял и ориентировку, и уверенность в себе сразу, как только оборвалась связь с райкомом и в колхозном правлении умолк телефон. А задачи, возникшие тогда, были одна неотложнее другой: как поступить с колхозом, урожаем, имуществом? Правда, полученная прежде инструкция предписывала не оставлять противнику ничего, кроме опустошенной земли. Однако выполнить ее на сто процентов было не так-то просто.
«– А людей? – допытывался у Родиона Зазыба.
– Что людей?
– А то, что люди остаются на этой земле. Им же есть что-то надо будет?»
К таким, на первый взгляд, наивным вопросам Чубарь не был готов. Они смущали его, раздра­жали тем, что вносили путаницу в утвержденные планы. И это раздражение выдавало растерян­ность перед непредусмотренным.
Изменившаяся обстановка безжалостно обнаружила несамостоятельность председателя, неподготовленность к нешаблонным, творческим решениям. Его поступки запрограммированно автоматичны, будто «вместо него действует какой-то механизм, вставленный внутрь и подме­няющий его». И этот автоматизм делает героя слепым, не замечающим ни человеческих нужд, ни самих людей. Ведь усомнился же он в веремейковских бабах, в их сознательности («И им в души не залазил»). А вот в угодливом, лебезящем перед любым начальством Миките Дранице не усомнился, даже посчитал за своего соратника, будущего партизана.
Сила же Зазыбы как раз в ясном видении реальности, в трезвом – без иллюзий и обольще­ний – подходе к ней.
Оказавшись на захваченной врагом территории, оба героя дилогии внутренне готовят себя к предстоящим сражениям. И тот, и другой не собираются сидеть сложа руки, пассивно дожи­даясь освобождения. Но за этим единством порыва начинаются разногласия в средствах, в тактике. И разногласия принципиальные.
Для Родиона Чубаря практически нет никакой разницы между фронтом и оккупированным тылом. Его интересует задача только военная: устраивать засады, нападать, громить противника.
Конечно, и Зазыба не меньше председателя стремится к этому. Однако партизанская война для него – особая, специфическая. И озабочен он тем, чтобы, нанося удары, отвести карательные операции фашистов от беззащитных деревень, чтобы, срывая поставки, не обречь на голодную смерть женщин и детей.
Проходящий через все повествование то прямой, то заочный спор между Чубарем и Зазыбой позволяет нам глубже понять сложность как обстановки, так и становления партизанской так­тики. Если для Родиона важно одно – поскорее начать, то для Дениса Евменовича – начать с наибольшим толком и наименьшими потерями. Оба героя хорошо понимают, что на войне не обойтись без жертв, без крови, однако их взгляды на смысл самопожертвования отнюдь не совпадают. «Я хоть сейчас готов смерть принять, – убежденно произносит Зазыба, – но чтоб от этого польза была. А что с того будет, если я пожертвую собой, а делу не помогу?.. Надо сделать так, чтобы не мы немцев боялись, а они нас. И не кровью своей мы должны напугать их, а оружием. Я вот так понимаю дело и хочу, чтобы и ты наконец понял это».
Нет, мы пока не видим героя Ивана Чигринова с оружием в руках. И тем не менее он уже все­цело вовлечен в борьбу. В борьбу за наши идеалы и духовные ценности, в борьбу с растерянностью и отчаянием, в мужественное противостояние захватчикам, всей их изощренной политике террора и угроз, подкупа и демагогических посулов.
Романы «Плач перепелки» и «Оправдание крови» – это начальные звенья задуманного автором эпического повествования. Оно еще далеко от завершения по своим сюжетным линиям, по идейным и психологическим коллизиям. Но уже сейчас можно сказать, что дилогия Ивана Чигринова, благо­даря своей вдумчивой аналитичности, психологически точной разработке характеров, стала замет­ным явлением не только белорусской, но и всей многонациональной советской прозы последних лет, что писатель сумел сказать свое выношенное, выстраданное слово о жизни и подвиге деревни в годы Великой Отечественной войны.

КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 2

Алена Ленсу

РЫСЫ ЭПАСУ

Многія пісьменнікі, якія пішуць пра вайну, закранаюць у гэтай тэме ўсё новыя і новыя аспекты. Карыстаючыся сродкамі паглыбленага псіхалагізму, мастакі слова набліжаюць да нас трагічнае і гераічнае мінулае нашага народа, аддаленае дзесяцігоддзямі, робячы яго часткай сённяшняга духоўнага жыцця людзей. Менавіта гэтым перш за ўсё і прыцягваюць увагу чытача лепшыя сучасныя творы пра вайну – раманы Ю. Бондарава, аповесці Г. Бакланава, В. Быкава, I. Шамякіна, А. Адамовіча. У шэрагу цікавых і самабытных твораў, прысвечаных тэме вайны, стаяць і раманы I. Чыгрынава «Плач перапёлкі» і «Апраўданне крыві», займаючы пэўнае месца ў раскрыцці ваеннай тэмы.
I па стылі, і па развіцці сюжэта раманы Івана Чыгрынава – творы эпічнага характару.
Стварыўшы малюнак ціхай, але трывожнай жнівеньскай ночы 1941 года, аўтар падае тыя падзеі, якія ёй папярэднічалі: паведамляе пра абарончыя баі Чырвонай Арміі і адступленне дывізій 13-й арміі, пра спрэчку старшыні калгаса Чубара і яго намесніка Зазыбы аб тым, як павінны паводзіць сябе калгаснікі ва ўмовах акупацыі, расказвае пра акалічнасці з’яўлення ў доме Зазыбы савецкай разведчыцы, якую трэба ўладкаваць на жыхарства ў раённым цэнтры, і пра многае іншае.
Паведаміўшы гэта, аўтар зноў вяртае чытача да падзей ночы ў Верамейках. Неабходна адзначыць, што сюжэтных эпізодаў нашмат менш і яны як быццам не такія значныя, як падзеі, апісаныя рэтраспектыўна: мы даведваемся пра з’яўленне на ціхай начной вуліцы Верамеек нашых разведчыкаў, якія ідуць з варожага тылу ў сваю часць, і пра дзіўны, падобны на плач, начны крык перапёлкі, які, па народнай прыкмеце, прадказвае няшчасце.
Які ж мастацкі эфект такой кампазіцыі? Перш за ўсё шматлікія адступленні ад сюжэтнага часу дзеяння ў першым раздзеле надаюць твору эпічны размах. Акрамя гэтага, падзеі, якія перарываюць сюжэтную лінію рамана, ідуць густа, насоўваючыся адна на адну, і такім чынам пакідаюць уражанне імклівасці руху жыцця, адчуванне напружанасці, ствараюць тую атмасферу, у якой жылі людзі ў тым грозным годзе.
Пракаціўся першы шквал падзей, і для жыхароў Верамеек настаў час вымушанага бяздзеяння, навісла трывожная цішыня невядомасці. I час як быццам запавольвае сваю хаду. Цяпер, пачынаючы з другога раздзела «Плачу перапёлкі» і да канца рамана «Апраўданне крыві», галоўная роля ў мастацкай структуры гэтых твораў належыць фактару прасторы. Час у іх ужо асаблівага ідэйна-эстэтычнага значэння не мае. Падзеі, апісаныя ў раманах, маглі б укласціся і ў два-тры дні, і ў два тыдні. I перад чытачом адкрываецца прастора роднай зямлі – малюнкі палёў, рэк, лясоў, балот, дарог, мноства дарог – у Верамейкі, Мамонаўку, Бабінавічы, Белую Гліну, Яшніцу… Гэта зямля жыцця, багатых ураджаяў, яркіх восеньскіх фарбаў. I ў той жа час гэта зямля, апаленая полымем выбухаў, аблітая людскою крывёй.
На вялікіх абсягах, па пустэльных дарогах рухаюцца людзі, падобныя да птушак, якіх разагнала віхура. Блукае па лясах і палях Чубар, ідзе з нямецкага палону ваенурач, рухаецца натоўп верамейкаўскіх салдатак у Яшніцу, спадзеючыся знайсці там сваіх мужоў. Едзе ў Бабінавічы праведаць Марылю і распытаць пра «новыя парадкі» Дзяніс Зазыба… Цікава тое, што ніякіх станоўчых вынікаў гэтыя дзеянні не даюць. Наогул, пачынаючы з другога раздзела «Плачу перапёлкі», у раманах адбываецца параўнаўча мала сюжэтных падзей і амаль усе яны адлюстроўваюць толькі жахлівы поступ вайны: забойства паліцаем лася, здзеклівая інсцэніроўка расстрэлу жыхароў у Верамейках, учыненая фашыстамі, раптоўная смерць Парфена Вяршкова, небяспека, якая навісла над арыштаванай Дуняй Пракопкінай. Разам з тым у творах адчуваецца напружанае дзеянне, рух, але гэтае дзеянне – унутранае.
Галоўныя падзеі адбываюцца ў свядомасці герояў. Гэта і дае падставу лічыць творы I. Чыгрынава своеасаблівым эпасам. Знешне падзеі ў іх здаюцца нязначнымі і нават выпадковымі. Вайна грукоча недзе далёка, а тут – на першым плане павольнае штодзённае жыццё вёсак і пасёлкаў Забесяддзя, выбітае вайною са звыклай каляіны. Людзі па-ранейшаму працуюць, корпаюцца на сваіх гародах, жнуць збажыну, абмяркоўваюць сельскія навіны і плёткі, спраўляюць радзіны…
Немцы пакуль з’яўляюцца наездам, і нямецкі камендант нават патрабуе захаваць калгасы. I разам з тым жыццё непазнавальна мяняецца, мяняюцца чалавечыя адносіны, псіхалогія людзей.
У раманах I. Чыгрынава сродкамі мастацкага аналізу раскрываецца працэс усведамлення савецкімі людзьмі трагедыі жыцця ва ўмовах фашысцкай акупацыі і нараджэння ўнутраных духоўных сіл супраціўлення ёй.
Цэнтральныя фігуры ў раманах «Плач перапёлкі» і «Апраўданне крыві» – Радзівон Чубар і Дзяніс Зазыба. Аднак не яны галоўныя героі твораў. Галоўны герой гэтых раманаў – народ. Асабісты лёс Чубара і Зазыбы асабліва не ўплывае на сюжэтную лінію твораў. Гісторыя іх жыцця распадаецца на шэраг эпізодаў, якія праводзяцца ў сувязі з рознымі сюжэтнымі сітуацыямі і арганічна ўліваюцца ў эпічнае апавяданне пра жыццё-быццё Забесяддзя.
Так, напрыклад, асобныя эпізоды з жыцця Зазыбы спалучаюцца з расказамі пра далёкае мінулае Забесяддзя, пра жыццё жыхароў Верамеек і суседніх вёсак (пра лёс лесніка Арцёма Алейнікава, Ганны Карпілавай, першага верамейкаўскага настаўніка, пра анекдатычныя выпадкі з жыцця Мікіты Драніцы і інш.). Усё гэта ў цэлым складае своеасаблівую хроніку жыцця Забесяддзя, тую стракатасць жыццёвай плыні, у якой спалучаюцца і драматызм, і гераізм, і камізм.
Прырода ў раманах I. Чыгрынава падаецца разнастайна, багата, рэалістычна дэталізавана і, галоўнае, у арганічным зліцці з жыццём чалавека, што нярэдка ў літаратуразнаўстве і крытыцы тлумачыцца як адзнака рамантычнасці ці лірызацыі эпічнай формы. Аднак шматлікія малюнкі прыроды, якім часта надаецца глыбокі падтэкст, не парушаюць эпічнага характару раманаў. Наадварот, менавіта гэтыя вобразы і малюнкі прыроды ў многім вызначаюць жанр, дзе разам з жыццём, працай і народным побытам яны не толькі становяцца галоўнымі аб’ектамі мастацкага адлюстравання, але і асэнсаваны ў высокім паэтычным духу як нейкі гарманічны свет.
Унутраны свет чыгрынаўскіх герояў арганічна зліваецца са светам прыроды. Чубар, спазніўшыся далучыцца да анішчальнага атрада, блукае па лясах і палях, каб сустрэцца з якой-небудзь часцю нашай арміі, параўноўвае сябе з «падбітым буслом перад пакровамі». Дзяніс Зазыба ўнутрана палемізуе з Чубарам, які не хоча прыслухацца да настрою калгаснікаў, думае пра яго «неразумную мудрасць – толькі б месяц свяціў, а зоркі як хочуць». Заўважым, што гэты вобраз з’яўляецца яшчэ раз у эпізодзе вяртання з Мінска несправядліва рэпрэсіраванага ў трыццатыя гады сына Зазыбы Масея. Дзяніс устрывожаны тым, што Масей «не па чыстай прыйшоў» дадому, і радасць змяняецца збянтэжанасцю і горыччу. Зазыбу цяжка растлумачыць сыну свае пачуцці. I вось ён чуе, як яго маўклівая жонка Марфа тлумачыць сыну стан бацькі, стараючыся рассеяць непрыязнасць у іх адносінах. У гэтыя хвіліны Зазыба глядзіць у начное неба і бачыць, як у цемры ночы ўсё мацней ззяюць зоркі і робіцца святлей. У гэтым выпадку вобраз прыроды не паралель, якая паказвае ход думак Зазыбы, а частка яго духоўнага жыцця, пра якое ні аўтар, ні сам герой нічога не гавораць.
Героі «Плачу перапёлкі» і «Апраўдання крыві» – гэта працаўнікі зямлі. А праца на карысць грамадства, людзей заўсёды абумоўлена духоўным, творчым пачаткам. Сілай мастацкага слова пісьменнік сцвярджае, што любоў да прыроды не слрадвечны інстынкт, не перажытак, а развітае і пераўтворанае пачуццё прыгожага, уласцівае чалавеку-творцу, гаспадару зямлі.
Такім гаспадаром, творцам з’яўляецца Парфен Вяршкоў, які вырасціў у Верамейках багаты сад. Вачыма гаспадара-стваральніка глядзяць на прыроду Чубар і Зазыба. У гэтым сэнсе зразумелае абурэнне Радзівона, які бачыў, як паліцай забіў лася. Зразумела і тое, што, жывучы ва ўтульнай хаце Аграфены, Чубар не можа не думаць пра безабароннасць ласяняці, якое засталося недзе ў лесе, і ў рэшце рэшт ідзе яго шукаць.
Вастрыня ўвагі і ўсхваляванасць пачуцця блізкасці да прыроды ў герояў I. Чыгрынава ўзмоцнены абставінамі ваеннага часу, горкім усведамленнем запалоненай зямлі, якая як бы просіць у людзей дапамогі.
Трагічны начны крык перапёлкі, які чуе Зазыба, знаходзіцца ва ўнутранай сувязі з другім эпізодам. Чубар натрапляе ў лесе на месца, дзе ўсё лета каршун-перапялятнік распраўляўся са сваімі ахвярамі. Радзівон сам сабе называе гэтае месца вельмі празаічна: «сталоўка» коршака. Аднак яму адразу прыгадваецца, як тры гады назад, абыходзячы палі, яны з Зазыбам убачылі коршака, які нёс у кіпцюрах перапёлку. Убачыўшы чалавека, драпежнік выпусціў здабычу, і параненая перапёлка схавалася ў аўсе. Чубар і Зазыба перашкодзілі коршаку разбойнічаць. I цяпер птушка як бы клікала на дапамогу людзей, каб выратаваць зямлю ад нападу ворагаў.
Пра трагізм лёсу роднай зямлі як бы гаворыць і мак у гародзе Зазыбы, які плача свінцовымі слязьмі, і незвычайна чырвоная булавіца, якую Чубар сустрэў у лесе: здаецца, наступі на яе – і яна акрывавіць мох. А панарама Верамеек разам з возерам і лесам нагадала Масею, калі ён ішоў у Паддубішча, туга нацягнуты лук. I ў яго знікла ранейшая абыякавасць да навакольнага жыцця, якая апанавала яго, калі ён жыў выключна сваімі асабістымі бедамі і пакутамі.
Вобраз прыроды ў раманах I. Чыгрынава з’яўляецца мастацкім сродкам раскрыцця дыялектыкі душы, тых унутраных зрухаў, якія адбываюцца ў свядомасці героя і сведчаць пра развіццё яго характару. Так, напрыклад, адносіны з’яў прыроды, пачуцці і думкі, якія яны абуджаюць у Радзівона, даюць магчымасць чытачу адчуць перамены, якія адбываюцца ў ім.
Спачатку Чубар паўстае перад намі як малады, неўраўнаважаны чалавек, прамалінейны ў меркаваннях, трохі самаўпэўнены, сухаваты ў адносінах да людзей. Гэта – практык, арганізатар, менш за ўсё схільны да філасофскіх разважанняў, самааналізу. Аднак драматызм падзей ваеннага часу, нязвычныя абставіны вымушанай адзіноты, калі трэба дзейнічаць, шукаць шляхі ў барацьбе з ворагам, прымушаюць Чубара больш уважліва зірнуць навокал.
Нельга не адзначыць і тое, што ў развіцці сюжэта раманаў I. Чыгрынава немалаважнай становіцца лінія супярэчлівых узаемаадносін паміж Чубарам і Зазыбам. Іх спрэчка пра тое, як жыць ва ўмовах акупацыі, пра якую чытач даведваецца амаль з першых старонак «Плачу перапёлкі» і якая праходзіць, па сутнасці, праз абодва раманы, заканчваючыся на апошніх старонках «Апраўдання крыві».
Радзівон Чубар сцвярджае, што ва ўмовах акупацыі адзіна правільная тактыка – спаленая зямля, бо кожны чалавек, адданы Савецкай уладзе, павінен пакінуць зямлю, захопленую ворагам. Зазыба абвяргае гэтае сцверджанне словамі аднаго верамейкаўскага старажыла: хто ўцякае з роднай зямлі, той ворага не перамагае.
Захоплены логікай далейшага развіцця гэтай мастацкай ідэі, выказанай у апісваемых падзеях і чалавечых узаемаадносінах, чытач разам з героем I. Чыгрынава перажывае, прадумвае гэтую пастаўленую самім жыццём дылему.
Зазыба і Чубар – абодва камуністы, абодва бясконца адданыя Радзіме. Аднак яны істотна адрозніваюцца сваімі адносінамі да людзей. У Чубара характар больш цвёрды, і на людзей ён глядзіць неяк здалёк. Нездарма Зазыба раіць яму, перш чым асуджаць людзей за тое, што яны засталіся на акупаванай ворагам зямлі, зазірнуць ім у душу і паспрабаваць зразумець іх. Зазыба, чалавек вялікага жыццёвага вопыту, які шмат гадоў кіраваў калгасам, спакойны і мудры, прывык чула ўлоўліваць настрой калгаснікаў і лічыцца з імі.
Спачатку чытач цалкам на баку Зазыбы. Розум, чуласць, уменне падысці да чалавека, уласцівыя Зазыбу, і, наадварот, няздольнасць Чубара зразумець іншых і дапамагчы ім у бядзе раскрываюцца ў двух эпізодах, блізкіх па свайму характару.
Радзівон Чубар на пустэльнай дарозе сустракаецца з ваенным урачом, які ідзе з нямецкага палону. Яшчэ малады чалавек, ён пасівеў за некалькі хвілін, стаўшы відавочцам смерці маладых афіцэраў, раздушаных фашысцкімі танкамі. Зломлены вайной, напалову звар’яцелы доктар не зразумеў таго, што стаў ахвярай хітрай і здзеклівай задумы фашыста, каменданта лагера палонных, які выдаў яму пропуск «вольнага следавання» на радзіму, у Свярдлоўск, з умовай, што ён не будзе нідзе спыняцца. Чубар адразу зразумеў цынізм і подласць фашыста. Але, рэзкі і нецярплівы па прыродзе, ён тут жа абвінаваціў доктара ў тым, што той згадзіўся на гэта. I калі напалоханы доктар паспрабаваў уцячы ад Чубара, той у парыве ўзрушэння страляе ў яго. Трэба сказаць, што спачатку Чубар хацеў угаварыць урача застацца ў Беларусі і змагацца з акупантамі. Але прамалінейнасць, няўменне зазірнуць у духоўны свет другога чалавека прывялі да трагічнай развязкі, якая прынесла Чубару вялікія пакуты.
На шляху Дзяніса Зазыбы таксама апынуўся чалавек нялёгкага лёсу – настаўнік Мурач, які ўцёк з нямецкага палону і быў вымушаны ўтойваць гэта. Гутарка паміж імі вядзецца асцярожна, як бы вобмацкам. Потым Зазыба ў думках параўноўвае яе з падземнай ракой, якая, туляючыся ў поцемках, шукае выхад на паверхню зямлі. Уменне разумець людзей, увага да чалавека дапамагаюць Зазыбу не толькі выведаць праўду пра выпрабаванні Мурача, але і абудзіць у ім давер да сябе.
Разам з тым, сочачы за ўчынкамі і думкамі Зазыбы, чытач адчувае, што і ён не ва ўсім мае рацыю і пэўная доля ісціны застаецца за Чубарам. Не выпадкова на пачатку акупацыі Дзяніса Зазыбу не пакідала пачуццё трывогі, незадаволенасці сабой. Ён хадзіў пануры, змрочны. I, нягледзячы на нязгоду з Чубарам, яго цягнула да яго.
Зазыба адчуваў у Чубару не проста свайго аднадумца, але і нешта такое, што яму, Зазыбу, яшчэ не зусім зразумела, чаго ў яго яшчэ няма, але што яму неабходна. Спрэчка паміж старшынёй калгаса і яго намеснікам, якая пачалася ў першым раздзеле «Плачу перапёлкі», успыхвае з новай сілай у час іх другой сустрэчы, апісанай у «Апраўданні крыві». Чубар настойвае на тым, што неабходна ўсюды і ва ўсім аказваць акупантам супраціўленне. Няхай расправа фашыстаў за гэта будзе лютая. Кроў герояў дапамагае выспяваць ідэалам, кажа ён. Зазыба пярэчыць: не крывёю мы напалохаем фашыстаў, а зброяй. Ізноў у асноўным праўда на баку Зазыбы. Але ў яго пазіцыі ёсць нешта ненадзейнае: яна можа прывесці на шлях кампрамісу з акупантамі. Разам з гэтым слабы бок меркаванняў Зазыбы тлумачыцца не толькі яго асабістымі якасцямі. Зазыба не асцярожнічае, не палохаецца. Але ён прывык заўсёды думаць пра сваіх аднавяскоўцаў, жыць іх інтарэсамі. Таму ён і цяпер занепакоены іх лёсам.
Пры ўсёй шырыні поглядаў, прадбачлівасці Зазыба жыве тымі ж думкамі і пачуццямі, што і ўсе яго аднавяскоўцы, і з імі перажывае цяжкі працэс духоўнага ўзмужнення.
Пісьменнік усебакова, у дынаміцы, раскрывае псіхалогію савецкіх працаўнікоў, калгаснікаў у першыя месяцы акупацыі. З аднаго боку, як заўважае Чубар, душы людзей запалоньвае страх, разгубленасць, а на гэтай глебе – адчужанасць, насцярожанасць у адносінах адзін да аднаго, пасіўнасць («будзем жыць, як набяжыць» кажуць жанчыны-жнеі, якіх сустрэў Чубар у полі). З другога боку, жыхары Верамеек і навакольных вёсак яшчэ не ўяўляюць як след, што такое фашысты. Яшчэ жыве надзея ўнутрана адмежавацца ад акупантаў. Знайсці якую-небудзь магчымасць жыць, не прымаючы акупантаў і іх парадкаў. Настаўнік, што ўцёк з фашысцкага лагера, збіраецца выкладаць у школе беларускую мову. Сяляне Верамеек спадзяюцца на тое, што немцы прызначаць старастам разумнага Зазыбу, і тады ім нечага будзе баяцца людзей накшталт Брава-Жыватоўскага і Рахіма. Зазыба з членамі праўлення дзеліць збожжа, якое стаіць у полі, справядліва, не забываючы і пра сем’і тых, хто змагаецца з ворагам у Чырвонай Арміі.
Камуніст Зазыба далёкі ад наіўных разважанняў, аднак і ў яго аднойчы мільганула надзея на тое, што лёс літасціва абыдзецца з Верамейкамі. Пачуўшы пра тое, што нямецкі камендант захоўвае калгасы, Дзяніс Зазыба падумаў, што, можа, гэты камендант нямецкі камуніст.
Савецкія людзі жылі надзеяй на тое, што нямецкі пралетарыят, нямецкія камуністы не дапусцяць разгулу фашызму. Разам з тым мы бачым, што Зазыба вельмі хутка зразумеў наіўнасць сваіх надзей і вельмі скептычна ўспрымае размовы паліцая Жыватоўскага, які спрабуе выклікаць у людзей давер да акупантаў, да іх так званага «новага парадку». I ўсё-такі Зазыба не можа згадзіцца з жорсткай лініяй паводзін, якой патрабуе Чубар, з неабходнасцю знішчыць ураджай, які стаіць на полі.
Зазыбу і іншым калгаснікам неабходна было на ўласным вопыце пераканацца, што фашысты – гэта нелюдзі і больш-менш чалавечае існаванне ва ўмовах акупацыі немагчыма.
У рамане «Апраўданне крыві» падаецца гісторыя падарожжа верамейкаўскіх салдатак у мястэчка Яшніца. Жанчыны ідуць шукаць сваіх мужоў, лічачы, што тыя знаходзяцца ў лагеры ваеннапалонных. Збіраючыся ў Яшніцу, верамейкаўскія салдаткі адзяваюць свае лепшыя ўборы, у якіх яны звычайна хадзілі на кірмаш. Яны па дарозе ажыўлена размаўляюць, ні пра што іншае не думаючы. Але хутка рэчаіснасць пачынае нагадваць пра сябе. Спачатку ў выглядзе паліцая, што ўвязаўся ўслед за жанчынамі, потым у вобразе нямецкага вартаўніка з аўтаматам, які перагарадзіў жанчынам дарогу. Салдаткі абрабаваны. Па іх адрасу фашысцкія лётчыкі адпускаюць грубыя, зняважлівыя рэплікі. Але выкрыкаў на чужой мове жанчыны не разумеюць. Ім здаецца, што галоўны віноўнік канфлікту – паліцай. I калі яны на вуліцы Яшніцы трапляюць у натоўп нямецкіх салдат, якія абступаюць маладую прывабную Розу Самусёву, не ўсе насцярожваюцца. Некаторыя лічаць, што Розе нічога кепскага не пагражае: папалохаюць, падурэюць і ўсё – «вядома, салдатня».
Толькі пасля таго, што здарылася з Розай, і пасля арышту Дуні Пракопкінай, якая кінулася на дапамогу сяброўцы, пасля ўніжэнняў перад прагным і грубым паліцаем, якога жанчыны ўпрошваюць, а потым падкупліваюць, каб вызваліць з-пад арышту Дуню, – толькі перажыўшы ўсё гэта, верамейкаўскія салдаткі пачынаюць разумець, што адбываецца.
Паэтычна, у духу народнай эпапеі, напісаны старонкі рамана, прысвечаныя Парфену Вяршкову. Парфен стаў ахвярай помслівага жандарскага афіцэра, які паставіў яго пад пулі нямецкіх аўтаматаў толькі за тое, што ўбачыў у ім прыгожага і моцнага духам чалавека, які не выказаў перад ім, «заваёўнікам», ніякага пачуцця страху і пакорлівасці.
Парфен, паўпісьменны селянін, заўсёды здзіўляў субяседнікаў шырынёй поглядаў на свет, глыбінёй і высакародствам думак. Як і Зазыба, ён з’яўляецца ў рамане ўвасабленнем сілы, розуму і духоўнай прыгажосці народа. Пасля фашысцкіх здзекаў, інсцэніроўкі расстрэлу Вяршкоў невылечна захварэў. Чытачу зразумела, што падкасіў гэтага моцнага чалавека не страх смерці, а перажытае прыніжэнне, знявага чалавечай годнасці.
Самыя значныя разважанні Вяршкова, якія становяцца ключавым момантам ідэйнага зместу рамана, – гэта думкі пра сэнс чалавечага жыцця, пра дабро і зло. Вяршкоў прыходзіць да высновы, што працаваць, любіць блізкіх, жыць сумленна – гэтага яшчэ мала і што ён пражыў сваё жыццё не так, як трэба было б пражыць. Ён перад смерцю, па сутнасці, прыходзіць да пераканання, што кожнаму чалавеку ў жыцці неабходна займаць актыўную грамадзянскую пазіцыю.
I не выпадкова Масей, у якім абудзілася вострае пачуццё адказнасці за лёс радзімы, менавіта ў Вяршкове бачыў увасабленне сілы народнага духу.
У апошніх раздзелах рамана вырашаецца і спрэчка Чубара і Зазыбы. Радзівон Чубар падпальвае збожжа – знішчае ўраджай, які ён вырасціў разам з калгаснікамі. Зазыба, ашаломлены самім фактам спальвання збожжа, не асуджае Чубара. Гледзячы на пажар, ён раптам з палёгкай уздыхае, адчуваючы незразумелае задавальненне, нібыта пераступіў нейкую мяжу ў сваёй свядомасці. I калі жонка вяртаецца з вуліцы, Дзяніс ужо зусім спакойна пытае: «Гарыць?» Пытае так, як быццам гаворка ідзе пра дождж ці яшчэ нешта нязначнае.
Так на працягу двух раманаў Чубар і Зазыба і супрацьстаяць адзін аднаму, і разам з тым сілай абставін жорсткай вайны ідуць насустрач адзін аднаму. Абодва яны ў гэтай сітуацыі як бы ўвасабляюць два бакі народнай свядомасці. Адзін – абачлівасць удумлівага кіраўніка, руплівага гаспадара, другі – увасабленне гневу, справядлівага суддзі і помслівы парыў змагара. Мы бачым, як у канцы рамана гэтыя два пачаткі зліваюцца, уяўляючы тую рэальную аснову, якая вызначыла паспяховую народную вайну з акупантамі.
Варта адзначыць, што ў раманах I. Чыгрынава галоўнае – паказ дынамікі развіцця свядомасці працоўных людзей у першыя месяцы вайны. Пісьменнік засяродзіў сваю ўвагу на духоўным жыцці сумленных савецкіх працаўнікоў, якія не толькі ўсведамляюць, што жыць пад уладай фашыстаў немагчыма, але і не хочуць так жыць, – тых, хто актыўна супрацьстаіць асобным баязліўцам, дэзерцірам, здраднікам, якія ідуць на кампраміс з любым сацыяльным парадкам, абы ім гарантавалі недатыкальнасць іх карыта.
Ствараючы яркія індывідуальныя вобразы самабытных народных характараў, пісьменнік пазбягае шырокага паказу сямейна-асабістых сувязяў сваіх герояў, адсоўваючы іх на .задні план. Галоўная сюжэтная лінія раманаў I. Чыгрынава – вайна і народ. Аднак і пабочныя сцэны, і малюнкі, створаныя пісьменнікам, прасякнуты глыбокім псіхалагізмам. Такі шлях адлюстравання рэчаіснасці адкрывае чытачу глыбіню жыцця. I ў гэтым нельга не ўбачыць арыгінальнасці і наватарства пісьменніка.

А.И. Овчаренко

СОВРЕМЕННЫЙ БЕЛОРУССКИЙ РОМАН. МОЛОДЫЕ ПИСАТЕЛИ БЕЛОРУССИИ

(фрагмент)

Чаще всего молодые писатели переходят от рассказов к повестям, а затем и к романам (И. Чигринов, А. Кудравец, А. Крыга). Наиболее успешным примером такого роста является творческий путь И. Чигринова.
Иван Чигринов имя для белорусского читателя не новое. Русские читатели тоже знакомы с его книгами рассказов «По своим следам» (1968) и «В тихом тумане» (1970). Подлинно реалистические произведения писателя подкупают свежестью и непосредственностью восприятия жизни, бесстрашием писателя перед самыми запутанными узлами жизни, богатством тонко подмеченных деталей нашего быта, поэтическими картинами родной природы.
Тот, кто внимательно следил за развитием творчества Ивана Чигринова, не мог не почувствовать, что ему становилось все теснее в рамках «малых форм». И вот на страницах журнала «Маладосць» (1970, № 10-12) появилась первая книга его эпического романа «Плач перепелки». Автор переносит нас в мир суровый. Мы почти забываем, что сидим за книгой. Это – не беллетристика, это сама жизнь в ее неброском одеянии, в протуберанцах бесчисленных внутренних драм.
Мы немало читали о первых днях последней войны у Шолохова и Фадеева, Симонова и Бубеннова, Тютюника и Гончара, Адамовича и Науменко… Автор «Плача перепелки» наверняка тоже читал все это. Тем не менее он дерзнул возвратиться к теперь уже ставшему историческим периоду нашей жизни, ибо убежден, что видел сам, слышал, узнал, открыл нечто такое, что не может не иметь значения для всех. Он начинает свое повествование с рассказа о жизни белорусского села в тот период, когда наши войска уже отступили, а немецко-фашистские орды еще не заняли села. Писателю удается показать необычайную сложность положения советских людей, раскрыть их думы, переживания, стремления, надежды. Мы видим, как, пользуясь долгожданным моментом, поднимают голову «недобитки», лихорадочно потянувшиеся к власти, к общественному добру, пошедшие в услужение к фашистам, и как презирает их подавляющее большинство односельчан, сохраняющих веру в несокрушимость Советской власти. Чигринов вводит в роман фигуры председателя колхоза Родиона Чубаря, его заместителя, в прошлом – председателя колхоза Дениса Зазыбы, рядовых колхозников. Он рисует группу отщепенцев. Последние вооружены, но боятся безоружных односельчан, сильных своей сплоченностью, взаимоподдержкой. В умелом показе внутреннего единства советских людей самая сильная сторона романа Чигринова. Ему хорошо удаются массовые сцены, многоголосные диалоги, эпизодические фигуры, интересные сами по себе и одновременно помогающие сделать более глубокими и многогранными характеры главных героев.
Морально-политическое единство народа в нашей стране накануне войны не исключало существования самых разных типов людей. Были у нас такие, как Денис Зазыба, умный, заботливый, человечный руководитель, настоящий хозяин. Денис Зазыба привык обо всем думать сообща, осуществлять директивы разумно. Но были и такие, как Родион Чубарь, тоже преданный общему делу, но человек резкий, прямолинейный, не утруждающий себя раздумьями, предпочитающий командное исполнительство творческой реализации решений, словом, человек, не доросший до того положения, какое занимал перед войной.
Следует заметить, что, интересно задуманный, этот характер не всегда точно вычерчивается писателем, в нем слишком много внутренней полемики (сцены с военврачом), он чересчур прямолинейно противопоставляется Денису Зазыбе.
В отличие от Родиона Чубаря, образ Дениса Зазыбы раскрывается естественно, без каких-либо элементов упрощения и фальши. Потенциально это очень глубокий характер. Видимо, возможные масштабы его пока недооцениваются даже самим автором.
Между тем речь идет о самом главном, о том, что решило исход гигантской исторической битвы, – об интеллектуальной мощи простого советского человека, вдохновленного величием нашего идеала и, в свою очередь, породившего невиданную силу воли, крепость духа. Пора показать подлинную силу, глубину, размах интеллекта самых рядовых строителей и защитников нового мира.