КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 8

Серафім Андраюк

МЭТЫ ПОШУКУ – ЧАЛАВЕК

Літаратура, ідучы ад жыццёвага факта, ускрывае і даследуе як знешнія, так і ўнутраныя яго супярэчнасці, г. зн. яна не толькі паказвае жыццё і расказвае пра яго, яна аналізуе жыццёвыя факты, раскрывае іх сувязі і ўзаемадзеянне, высвятляе іх «філасофію» і «псіхалогію». Менавіта гэтым шляхам, шляхам рознабаковага даследавання рэчаіснасці, ідзе Іван Чыгрынаў, які выдаў нядаўна другую кнігу апавяданняў «Самы шчаслівы чалавек». У лепшых сваіх творах малады празаік умее не толькі па-мастацку цікава падаць характэрны, часта драматычны жыццёвы матэрыял, але і сказаць штосьці сваё пра чалавека ў жыцці, прымусіць чытача залюбавацца дакладна выпісанымі характарамі, бытавымі малюнкамі і – гэта галоўнае – сур’ёзна задумацца.
Героі Івана Чыгрынава жывуць у моцнай сувязі з навакольнымі абставінамі. Жыццё да іх не заўсёды павернута сонечным бокам. Няма для іх нічога раз і назаўсёды вырашанага. Пісьменнік таксама не дае ім гатовых рэцэптаў. Ён паказвае жыццёвы факт, прасочвае ў асобных момантах яго перадгісторыю, аналізуе супярэчнасці, акрэслівае тэндэнцыі. Мэта ягоных пошукаў – чалавек і чалавечнасць, сродак – дакладны аналіз рэчаіснасці.
Іван Чыгрынаў стрыманы ў выказванні сваіх асабістых пачуццяў, часам нібыта сухаваты. Але гэта не аб’ектывізм. У такіх апавяданнях, як «Усціння», «Ішоў на вайну чалавек…», «У баку ад дарогі», «У горад» адчуваецца стрыманая, але моцная эмацыянальная плынь, якая захоплівае чытача, узрушае яго, выклікае павагу і любасць да чалавека-працаўніка.
«Уначы гулі правады. Яны гулі на непагоду – па сцяне ўжо шоргала патроху, быццам хто шкрабаў па бярвенні тонкімі кіпцямі. Усціння ляжала на ложку пад ватнай коўдрай і ўсё слухала, слухала. I сёння ёй не спалася, і яна адно правальвалася ў небыццё ды раптоўна прахоплівалася, і тады з жахам адчувала, як зноў пачынала стукаць сэрца, – ад гэтага старая ўсё халадзела і думала, што дарма астаецца на ноч адна, не бярэ каго да сябе ў хату». Гэты пачатак апавядання «Усціння» адразу ўводзіць чытача ў строй думак, штодзённых турбот адзінокай і старой жанчыны. Тут ужо адчуваецца і асноўны матыў, недзе тут, як убачым потым, бярэ вытокі і галоўная думка твора.
Усціння жыве адна. Дзеці яе ў горадзе. Двое памерлі, самы большы, паранены ў вайну, сышоў крывёю ў яе на руках. Тыя, што ў горадзе, жанатыя, і меншы Міцька, халасты, жывуць сваім жыццём. Маці думае пра іх і нават у думках сама сабе, не толькі перад людзьмі, не можа іх пакрыўдзіць.
Усяго адну раніцу жыцця гэтай жанчыны паказвае пісьменнік. Але ўяўляецца ўвесь нялёгкі лёс старой жанчыны. У адрозненне ад іншых твораў, дзе асобныя падзеі, бытавыя з’явы толькі называюцца, у апавяданні «Усціння» вельмі дэталёвы і падрабязны паказ клопатаў і турбот, думак і пачуццяў гераіні. Паказваюцца штодзённыя, амаль механічныя ўчынкі жанчыны, канстатуюцца пачуцці, думкі, плывуць успаміны пра дзяцей. Ёй успамінаецца, як нявестка, жонка старэйшага сына, калі ў іх былі сямейныя нелады, прыслала пісьмо і прасіла пераехаць да іх жыць. Усціння паехала, што-нішто распрадаўшы, забіўшы вокны старой хаты. Пажыла ў горадзе, памірыла дзяцей. Потым нявестка прапанавала ёй грошай на дарогу і параіла ехаць пажыць да другога сына. Усціння прыехала дадому і жыве цяпер адна.
Яна не крыўдзіцца на сыноў. А сілы ўжо не тыя. Яна жыве яшчэ як бы па інэрцыі, уся ў клопатах аб дзецях. А дзеці за сваімі клопатамі, і вялікімі і самымі дробнымі, неяк зусім пра яе забылі. I не таму, што яны нейкія вырадкі, не таму, нават, што яны яе не любяць. Проста, відаць, такое ўжо жыццё, у якім не заўсёды хапае душэўнай чуласці, цеплыні, клапатлівасці і ўвагі.
Аўтар прасочвае жыццё ва ўсіх падрабязнасцях. Гэты аб’ектыўны аналіз рэчаіснасці ўвесь прасякнуты аўтарскімі адносінамі, якія ствараюць глыбінную эмацыянальную плынь і выклікаюць у чытача пачуццё шчымлівага жалю.
Яшчэ ў большай ступені, чым маральна-этычныя, пісьменніка цікавяць сацыяльна-грамадскія праблемы. Увогуле для Чыгрынава сацыяльная абумоўленасць учынкаў і паводзін людзей з’яўляецца асноўнай. У гэтай жыццёвай складанасці – крыніца і вытокі тых вялікіх і малых чалавечых драм, пра якія расказвае пісьменнік. Даследаванне грамадскіх умоў, у якіх наспявае драма Хрупака, з’яўляецца асноўным у апавяданні «Дзічка». Апавяданне ў сваёй галоўнай тэме як бы двухслойнае: адна і тая ж падзея ў лёсе героя падаецца паступова з двух пунктаў гледжання, у некалькі розным эмацыянальным асвятленні. У першай частцы мы адчуваем да Хрупака нейкую насцярожанасць: вельмі незвычайна склаўся яго лёс. Таму зусім не выпадкова ў канцы першай часткі з’яўляецца такая дэталь. Залуцкі, пагутарыўшы з Хрупаком у лесе, вяртаецца ў вёску. Азірнуўся назад. З лесу не далятала ніводнага гуку. «Толькі нейкая вялікая адзінокая птушка цяжка махала крыламі, быццам ляцела на вецер». Адразу ж узнікае думка пра Хрупака. А можа ён увесь час ішоў супраць ветру?..
Складанае жыццё, складаны чалавек. Але пісьменнік стаіць на баку чалавека і чалавечнасці. Умовы, урэшце, ствараюцца людзьмі.
У апавяданнях «Усціння», «Ішоў на вайну чалавек…» знешняга, так сказаць, падзейнага канфлікту па сутнасці няма. Тут канфлікт унутраны, канфлікт існуючага і магчымага, патрэбнага чалавеку і адпаведнага яго сутнасці. Тут мае значэнне кожная падрабязнасць, кожная дэталь. Вось пачатак апавядання «Ішоў на вайну чалавек…»: «Ігнат скідаў за дваром апошнюю капу сена і, разгарачаны, увайшоў у сенцы, пастаяў там, пакуль не звыкліся вочы з лёгкім змрокам, і толькі пасля ўжо ўзяўся за конаўку, што вісела на сцяне над лаўкай, на якой стаялі вёдры з вадой, Вада у адным вядры была халодная – мусіць, нядаўна з крыніцы, і зубы Ігнатавы адразу зайшліся. Ён пачаў піць маленькімі глыткамі. Піў доўга, смакуючы, і ўвесь час адчуваў, як паступова астывала нутро».
I далей да самага канца апавядання ў паказе паводзін чалавека, думак, адчуванняў будзе такая ж паслядоўнасць, дакладнасць, сэнсава-эмацыянальная скандэнсаванасць, нягледзячы на знешнюю падрабязнасць малюнка. Ігнат развітваецца з усім тым, што дорага душы, з чым зжыўся, зросся, што складае з ім адно цэлае. Таму ніколькі не здаюцца напышлівымі або штучнымі словы аўтара, калі ён гаворыць, што Ігнат перад адыходам на вайну, «быў спакойны, як зямля пасля дажджу».
Калі гаварыць пра слабыя бакі апавяданняў Івана Чыгрынава, то ў першую чаргу трэба адзначыць рацыяналістычнасць, «робленасць» некаторых з іх. Гэта асабліва адчуваецца ў «Плывуне» і «Залатой руцэ». Самім па сабе цікавым жыццёвым фактам, што леглі ў аснову некаторых апавяданняў («Народны камісар» і «Трэція пеўні»), не стае глыбокага мастацкага асэнсавання. Але гэта, як кажуць, «хвароба росту». Галоўнае – у пафасе чалавечнасці, які ўласцівы лепшым апавяданням пісьменніка, у чуйнасці Івана Чыгрынава да жыцця.

Лідзія Арабей

СВЕТ, У ЯКІМ МЫ ЖЫВЁМ

Праявы жыцця, адносіны паміж людзьмі, падзеі ў «знешнім» свеце – усё гэта кожны ўспрымае па-свойму, цераз прызму асабістага адчування. З той альбо іншай з’явы ці падзеі кожны можа зрабіць свой адпаведны яго характару і разуменню вывад. Часам з’ява, якая ўразіць аднаго чалавека, можа пакінуць абыякавым другога.
І тут мы бываем удзячны пісьменніку, які сваім пільным вокам бачыць тое, міма чаго маглі б прайсці мы, спыняе нашу ўвагу на пэўным факце альбо падзеі, прымушае задумацца над імі. Пісьменнік пашырае тым самым нашы веды аб жыцці, дапамагае глыбей разабрацца ў сутнасці чалавечых характараў, узаемаадносін, лепш пазнаць саміх сябе…
Зборнік апавяданняў Івана Чыгрынава «Самы шчаслівы чалавек» акурат і прываблівае гэтай сваёй паглыбленасцю ў жыццё, адборам фактаў, якія пашыраюць нашы веды аб ім адкрыццём чалавечых характараў.
Пісьменнік не абмінае складаных паваротаў жыцця, не баіцца ісці ў глыбіні з’яў, дабірацца да іх сутнасці, паказваць чалавека ў пошуках, станаўленні. Ён ніколі не застаецца абыякавым да фактаў і людзей, пра якіх расказвае, расказвае без дыдактызму, але выразна выяўляючы свае адносіны.
Так, мы адчуваем яўную сімпатыю да Ціхаміра, героя апавядання «Чайкі на хвалях», хоць Ціхамір нічога яшчэ і не зрабіў за сваё жыццё – пакуль што ён толькі ў роздуме аб жыцці, шукае ў ім свайго месца.
У апавяданні «Дзічка» мы знаходзім прысуд чалавеку, які ўсё жыццё трымаўся адшчапенцам. Прысуд гэты ў самой недарэчнай смерці Хрупака – апошняга аднаасобніка. Нездарма ў апавяданні з’яўляецца вобраз яблыні, якая здзічэла без догляду. Так і Хрупак, як тая яблыня, што засталася на пакінутым хутары, – здзічэў без людзей. Гэтую думку пісьменнік даводзіць спакваля, не ў лоб, а як бы шкадуючы чалавека за яго неразумнасць, за цёмную ўпартасць.
Такі ж прысуд выносіць аўтар і герою апавядання «Залатая рука» Случанку, які ўсё жыццё спадзяваўся на нейкую ўдачу, на тое, шго адшукае залаты клад, цураўся сумленнай працы. Так і прабадзяўся пустацветам па свеце, вярнуўшыся пад старасць у родную вёску чужым і нікому не патрэбным. «Збастоліў чалавек сваё жыццё», – так гаворыць пра яго аўтар вуснамі свайго другога героя, дзядзькі Хвядоса.
І. Чыгрынаў, аўтар кнігі «Самы шчаслівы чалавек», уважлівы да чалавека, да яго ўнутранага свету. Часта гэты ўнутраны свет чалавека аўтар раскрывае праз штодзённыя, будзённыя клопаты свайго героя.
Ігнат з апавядання «Ішоў на вайну чалавек…» перад адыходам у армію думае аб самых звычайных рэчах, аб тым, чым ён жыў і што рабіў, – аб тым, што не паспеў падважыць хату, не паладзіў жонцы грабель, не надшыў сыну ботаў…
Аўгіння з апавядання «У горад», збіраючыся да нявесткі, таксама думае пра нявыбраныя з поля буракі, пра карову, пра хату…
I праз гэтыя адносіны да сваіх штодзённых абавязкаў пісьменнік раскрывае характары сваіх герояў – добрых, старанных працаўнікоў, сумленных і шчырых людзей, якія больш думаюць пра іншых, чым пра сябе.
Іван Чыгрынаў належыць да таго пакалення, дзяцінства якога было апалена вайною. Натуральна, што тэма вайны займае значнае месца ў яго творчасці, у тым ліку і ў зборніку «Самы шчаслівы чалавек». Праўда, ён глядзіць на падзеі вайны, на факты свайго цяжкога пасляваеннага дзяцінства з адлегласці часу, як бы з нейкай адчужанасцю, тым не менш за тым, што ён расказвае, адчуваецца і вялікі трагізм, і, я б сказала, нейкі своеасаблівы смех праз слёзы.
«За сто кіламетраў на абед…». Ужо сама назва апавядання як бы прыхоўвае лёгкую ўсмешку. З невясёлым гумарам апісвае пісьменнік падарожжа чатырох вясковых хлапчукоў на чале са сваім важаком-дзетдомаўцам. Дзетдомавец вядзе таварышаў у дзіцячы дом – там ён паспрабуе накарміць іх.
Глыбока хвалююць старонкі апавядання «На пыльнай дарозе»: бацька страчае свайго маленькага сына каля спаленай хаты, і малы, як сталы, расказвае бацьку пра галоднае жыццё ў спаленай немцамі вёсцы…
І. Чыгрынаў валодае ўменнем маляваць рэальныя карціны жыцця. Тое, пра што ён расказвае, паўстае перад чытачом ва ўсёй сваёй натуральнасці і непасрэднасці, з усімі фарбамі, пахамі, гукамі.
Сярод кніг, вылучаных на атрыманне Дзяржаўнай прэміі БССР, значыцца і зборнік апавяданняў «Самы шчаслівы чалавек». Лічу, што гэтая кніга заслугоўвае, каб яе адзначылі прэміяй.

Лидия Арабей

СУЩНОСТЬ ЧЕЛОВЕЧЕСКОГО СЧАСТЬЯ

(Иван Чигринов. Самый счастливый человек. Сборник рассказов. На белорусском языке. Минск. Изд-во «Беларусь». 1967)

Иван Чигринов не ищет для своих произведений людей с простенькими и легкими характерами. Он не боится идти в глубь явлений, добираться до их сущности, показывать человека в поисках, в становлении. При этом писатель никогда не остается безразличным к фактам, о которых рассказывает. Без дидактизма, но четко выявляет он свое отношение к персонажам, принимает или не принимает их, осуждает или сочувствует.
Мы, например, ощущаем явную симпатию автора к Тихомиру («Чайки на волнах»), хотя тот еще ничего значительного не совершил в жизни, пока он только в раздумье над ней, ищет в ней свое место.
Столь же недвусмыслен и приговор Хрупаку (рассказ «Дичка»), который всегда держался отщепенцем. Приговор этот в самой нелепой смерти Хрупака – последнего единоличника. Как яблоня, оставшаяся на покинутом хуторе, он одичал и опустился без людей. Идею своего рассказа Чигринов развивает постепенно, не разбивая, так сказать, единоличника в лоб, а как бы жалея его за неразумность, за упрямство. Такой же приговор выносит автор и герою «Золотой руки» Случаку, который всю жизнь надеялся на какую-то удачу, на золотой клад, мотался по миру, а под старость вернулся в свою деревню никому не нужным. «Опустошил человек свою жизнь», – так говорит о нем односельчанин Федос.
Иван Чигринов снова и снова задумывается над вопросом о сущности человеческого счастья. Ответ на него он дает во многих произведениях сборника. Не случайно и название всей книги – «Самый счастливый человек».
Алексея Васильевича из рассказа «Народный комиссар» мы застаем уже в тот момент, когда он вышел на пенсию и мог бы жить спокойно, без особых забот. Но для таких, как Алексей Васильевич, жизнь без труда подобна смерти. Перед нами человек сложной судьбы, которому многое пришлось вынести. Но об испытаниях, о тяжелом прошлом герои рассказа не любят говорить. Это действительно черта скромных и мужественных людей – не жаловаться на трудности, а действовать, ощущая свою полезность на земле.
И самым большим преступлением писатель считает то, что человек растрачивает свои силы попусту, изменяет своему нравственному, гражданскому долгу.
Шестернев из рассказа «На пыльной дороге» не имеет смелости взглянуть в глаза своему взрослому сыну, которого когда-то оставил ребенком. Герои рассказов «Дичка» и «Золотая рука» так и не изведали счастья, ибо шли против законов жизни, искали легкого хлеба.
Человек сильного характера, сильного духа вообще – один из любимых героев Ивана Чигринова. Этот герой как бы привносит в произведения писателя свою духовную мощь, делает их жизнеутверждающими, оптимистическими.
Сборник Ивана Чигринова «Самый счастливый человек» отмечен повышенным вниманием к внутреннему миру людей, к условиям и обстоятельствам их жизни. И, как правило, писатель стремится раскрыть этот мир через каждодневные заботы персонажей, их будничную работу.
Игнат из рассказа «Шел на войну человек…» перед уходом в армию думает о самом обыкновенном: о том, что надо бы починить сыну сапоги, что не успел сменить бревна в хате, не исправил грабли. И мы видим, как любовь человека к мирному труду сочетается с сознанием обязанности, когда все отступает перед необходимостью исполнить патриотический долг.
Простые заботы, труд человека как основа его жизни – вот атмосфера и другого рассказа «В город». Собираясь к невестке, Авгинья думает про неубранную с поля свеклу, про корову, про хату. И отношение героини к ее повседневным обязанностям постепенно высветляет душевную красоту ее натуры, характер старательной труженицы, по-народному честной и искренней, которая больше думает о других, чем о себе.
Иван Чигринов принадлежит к тому поколению, детство которого было опалено войной, и тема этого трудного детства проходит через все его творчество. С дистанции времени автор на многие явления смотрит как бы с юмором, но в этом юморе и трагизм, и тот смех сквозь слезы, который отличает многие лучшие произведения литературы. «Обед длиною в сто километров»… Уже само название рассказа как бы содержит улыбку. С грустной усмешкой описывает Чигринов путешествие отощавших мальчишек во главе со своим другом-детдомовцем, путешествие в детский дом за обедом.
Глубоко волнуют страницы рассказа «На пыльной дороге», в котором отец находит возле сожженной хаты маленького сына. Сын, как взрослый, рассказывает ему о голодной жизни в сожженной немцами деревне и, рассказывая, не перестает варить в банке из-под консервов ржаные зерна.
Иван Чигринов владеет умением рисовать картины жизни. И то, о чем он повествует, зримо предстает перед взором читателя: и картины природы, богатые красками, запахами, звуками, и неповторимые интонации речи и старика, и простой крестьянки, и интеллигента.

М. Базарэвіч

ПОШУК НЕБЯССЛЕДНЫ

І. Чыгрынаў вынес на суд чытача другую кнігу апавяданняў «Самы шчаслівы чалавек». У ёй, як і ў першай кнізе «Птушкі ляцяць на волю», аб’ектам мастацкага даследавання з’яўляецца чалавек з думамі і пачуццямі, марамі і спадзяваннямі. Пісьменнік паказвае гэтага чалавека ў цесных узаемаадносінах з грамадствам, у яго штодзённай дзейнасці, у пошуках свайго, асабістага шчасця і ў змаганні за шчасце людзей.
Такім паўстае перад намі Аляксей Васільевіч з апавядання «Народны камісар». Нялёгкае жыццё наканаваў яму лёс: ваяваў на франтах грамадзянскай вайны, разам з таварышам Фрунзе мацаваў Савецкую ўладу ў родных мясцінах, быў наркомам, потым, у часы культу асобы, быў рэпрэсіраваны. Вярнуўшыся рэабілітаваным, былы нарком з кагорты ленінскай гартоўкі, а цяпер пенсіянер, не можа сядзець склаўшы рукі. Ён увесь час сярод людзей, жыве іхнімі справамі, клопатамі – аднаму дапаможа дастаць лесу на хату, другому выправіць пенсію, трэцяга сяброўскім, шчырым словам падтрымае ў цяжкую хвіліну.
У гэтым невялікім па памеры апавяданні і Чыгрынаву ўдалося глыбока зазірнуць у чалавечую душу, раскрыць яе найбагацейшыя скарбы. Ад праўды факту пісьменнік падняўся да высокай праўды мастацтва, паставіў і здолеў правільна вырашыць важную жыццёвую праблему аб чалавечым шчасці.
Чырвонаармеец Аляксей Балаш («Самы шчаслівы чалавек») аддаў сваё жыццё за свабоду савецкіх людзей, і ён назаўсёды застаецца ў сэрцы, у памяці народнай, бо сапраўдныя героі не паміраюць.
За людское шчасце гіне камандзір роты капітан Сямён Кажанаў – мужны, стойкі воін («У баку ад дарогі…»). Нават канаючы, ён думае аб байцах сваёй роты, свята верыць у перамогу савецкага народа над ненавісным і лютым ворагам.
Дабрата, чалавечнасць, спагадлівасць да людскога няшчасця – вось якасці, якімі надзяляе пісьменнік сваіх герояў.
Здавалася б, мала добрага зрабіў людзям Ягор Случанка («Залатая рука»). Увесь час ён бадзяўся, швэндаўся па свеце, шукаючы лёгкага хлеба, недзе праседзеў вайну, пасля гандляваў у сваёй роднай вёсцы ў краме, потым кінуў гандаль і як у ваду кануў, а пад старасць зноў вярнуўся да аднавяскоўцаў. Людзі, нягледзячы на ўсё, не пакідаюць яго ў бядзе, прымаюць у сваю сям’ю, даюць пасаду вартаўніка стагоў.
Пісьменнік нібы гаворыць: каб быць шчаслівым, трэба заўсёды ісці з калектывам, не адрывацца, не адасабляцца ад яго. Жыць і працаваць для людзей, разам з усімі змагацца за светлую будучыню ўсяго чалавецтва заклікае нас пісьменнік у сваіх творах, ён паказвае, як пад уплывам новых абставін раскрываюцца лепшыя якасці чалавечай душы.
Празрыстае, душэўнае святло вылучае і душа брыгадзіра бетоншчыкаў на азотнатукавым заводзе Івана Пятровіча Галкоўскага, маленства якога пакалечыла вайна («Плывун»), і старой Аўгінні, якая прыехала ў горад адведаць нявестку і ўнучку («У горад»), і Ігната, што пайшоў на вайну змагацца з фашызмам («Ішоў на вайну чалавек…»), і загадчыка дзіцячага дома Івана Мікітавіча, які накарміў вясковых хлапчукоў, што здалечыні прыйшлі сюды ў цяжкія пасляваенныя гады на абед («За сто кіламетраў на абед…»).
Аўтар кнігі рашуча выступае супраць пошласці, крывадушша, ханжаства, супраць тых, хто і цяпер часам замінае людзям жыць, змагацца, працаваць. I. Чыгрынаў умее выбраць і паказаць такі пераломны момант у жыцці чалавека, калі найбольш поўна раскрываюцца яго характар, ягоныя душэўныя якасці. У творах пісьменніка кожная мастацкая дэталь, кожны эпізод нясуць пэўную нагрузку і адчуваюцца як нераздзельная частка цэлай карціны.
Паўсядзённае, карпатлівае вывучэнне народнага жыцця ў яго складаных абставінах і сітуацыях, сур’ёзнае стаўленне да слова сведчыць аб тым, што ў асобе I. Чыгрынава мы маем здольнага і ўдумлівага празаіка, творы якога заўсёды хвалююць чытача.

Б. Булат

ЧЫТАЎ З ХВАЛЯВАННЕМ

Кніга апавяданяў Івана Чыгрынава «Самы шчаслівы чалавек» вылучана на атрыманне Дзяржаўнай прэміі БССР за 1968 год. Я кнігу чытаў. Яна мне спадабалася. I вось хачу падзяліцца сваімі думкамі аб ёй.
Упершыню я пазнаёміўся з творамі I. Чыгрынава ў газеце «Правда», дзе былі надрукаваны яго апавяданні «Шчаслівае месца» і «Жыве ў крайняй хаце ўдава…» Гэтыя творы прывабілі мяне сваёй жыццёвай праўдзівасцю. З таго часу я пачаў сачыць за маладым пісьменнікам, чытаў амаль усё, што той публікаваў.
І. Чыгрынаў – пісьменнік са сваім бачаннем свету. Аб гэтым ужо не раз пісала літаратурная крытыка. Ён добра ведае жыццё, умее заўважыць і адлюстраваць у творы значныя і цікавыя жыццёвыя з’явы.
Героі I. Чыгрынава – людзі рознага жыццёвага вопыту. Калі ў апавяданні «Народны камісар» героем выступае заслужаны чалавек, удзельнік грамадзянскай вайны і адзін з будаўнікоў Савецкай улады на тэрыторыі Беларусі, дык у апавяданні «Самы шчаслівы чалавек», якое дало назву ўсёй кнізе, паказаны малады воін, які прыняў першы бой з нямецка-фашысцкімі захопнікамі на заходняй граніцы і гераічна загінуў за свабоду Радзімы.
Нельга без хвалявання чытаць апавяданні Чыгрынава «На пыльнай дарозе», «Ішоў на вайну чалавек», «За сто кіламетраў на абед…».
Пісьменнік піша не толькі аб мінулай ваііне, якая была суровым выпрабаваннем для савецкага народа. Ён расказвае і пра сённяшні дзень беларускай вёскі. Вобразы партыйных, савецкіх работнікаў, простых працаўнікоў у Чыгрынава заўсёды прывабныя. Лёсы асобных людзей цесна пераплецены з жыццём калектыву.
Я не асмельваюся ўсебакова ацэньваць вартасці кнігі «Самы шчаслівы чалавек». Гэта, напэўна, зробяць спецыялісты – літаратурныя крытыкі. Хачу толькі сказаць, што мне, чытачу, гэта кніга спадабалася. Мне здаецца, апавяданні Івана Чыгрынава заслугоўваюць Дзяржаўнай прэміі БССР.

Уладзімір Мангіновіч

МЕСЦА Ў ЖЫЦЦІ

Я даўно люблю прозу Івана Чыгрынава. Увага пісьменніка звычайна засяроджана на унутраным жыцці людзей, якім выпалі нялёгкія выпрабаванні. Пісьменніка хвалююць праблемы шчасця людскога, праблемы сэнсу жыцця, воінскага і працоўнага гераізму. Гэта ж можна сказаць і пра кнігу яго апавяданняў «Самы шчаслівы чалавек», якая вылучана на атрыманне Дзяржаўнай прэміі БССР.
Героі многіх апавяданняў з гэтай кнігі – людзі з нялёгкім, няпростым лёсам. Па-рознаму сустракаюць яны жыццёвыя выпрабаванні. Адны – як былы нарком Аляксей Васільевіч («Народны камісар»), брыгадзір бетоншчыкаў Іван Галкоўскі («Плывун») – не скараюцца лёсу і, не губляючы сваёй чалавечай годнасці нават у самых суровых абставінах, перамагаюць нягоды, іншыя – як Андрэй Хрупак («Дзічка») і Антон Ягоравіч («На пыльнай дарозе») – перастаюць быць гаспадарамі свайго лёсу, і іх жыццё здаецца нікчэмным і марным. А некаторыя яшчэ толькі шукаюць сваё месца ў жыцці.
Ціхамір з апавядання «Чайкі на хвалях» яшчэ не зрабіў, уласна кажучы, нічога ні добрага, ні благога. Ён – малады спецыяліст, які прыехаў з горада ў родныя мясціны, каб наведаць сваякоў і сяброў дзяцінства. I вось, пабыўшы ў сваёй вёсцы, ён думае, ці не застацца тут, між людзей, да якіх даўно прырос душою. Тут, у вёсцы, ён быў бы патрэбен больш, чым на гарадской сваёй рабоце, тут, пэўна, ён прынёс бы большую карысць. Ціхамір вагаецца і пакуль што не прымае пэўнага рашэння. Але нешта, што раней спала ў ягонай душы, абуджаецца пасля гэтай паездкі,  у яго нібы раскрыліся вочы на свет: ён іначай бачыць і ўспрымае жыццё, радуецца навакольнаму хараству, якога раней не заўважаў. Усё, што ён чуе і бачыць у дарозе, – гаворкі людзей, песні, чайкі на хвалях, – горнецца да аднаго настрою, аднаго жадання. «Голас спевака і клікаў да сонца і тым жа часам раіў вярнуцца дамоў… І Ціхаміру раптам радасна зрабілася ад тае думкі, што ў чалавека ёсць дом і што заўсёды можна вярнуцца туды».
I душэўная перамена, якая адбылася з Ціхамірам, скажацца, несумненна, на ўсім яго далейшым жыцці…
У кнізе «Самы шчаслівы чалавек» мне запомніліся і многія іншыя апавяданні: «Усціння», «За сто кіламетраў на абед…», «Трэція пеўні»… I тут аб’ектам увагі пісьменніка з’яўляецца ўнутранае жыццё чалавека, яго духоўны свет. I. Чыгрынаў з грамадзянскай страснасцю выкрывае ў сваіх апавяданнях праявы пошласці, прыстасаванства. крывадушша і змагаецца за высакароднасць, душэўную чысціню, грамадскую актыўнасць.
Напісаныя жыццёва праўдзіва і па-мастацку пераканаўча, яго творы кранаюць чытачоў.

У. Сауліч

НА ЖЫЦЦЁВЫХ ДАРОГАХ

Апавяданні I. Чыгрынава трэба чытаць нетаропка, удумліва. Лепшыя творы з кнігі «Самы шчаслівы чалавек» напоўнены значным жыццёвым зместам, уражваюць драматызмам, складанасцю жыццёвага лёсу герояў. Апавядальнік імкнецца разабрацца ў паводзінах і ўчынках людзей, якім даводзіцца адольваць нялёгкія жыццёвыя выпрабаванні.
Вось апавяданне «Дзічка». Яно – пра «апошняга аднаасобніка» Андрэя Хрупака. Быў чалавек чырвонаармейцам, ваяваў у дывізіі славутага Шчорса, але зямля, якую атрымаў ён ад Савецкай улады, абудзіла ўласніцкія інстынкты, «засланіла цэлы свет». Не хацеў Андрэй ісці ў калгас, палічыў, што лепей быць аднаму, самому па сабе. Калгас у вёсцы быў слабы, незаможны, і падчас недародаў Андрэй жыў лепш, чым калгаснікі. Дык што ж – выйграў ён, застаўшыся аднаасобнікам? Не. Адасобіўшыся ад калектыву, ён абакраў сваё жыццё, змізарнеў, здзічэў. Смерць яго недарэчная: «Хрупак піў недзе і па дарозе заснуў, не патушыўшы самакруткі. I вось спачатку на калёсах загарэлася салома, пасля ўспыхнула вопратка, прасмоленая і прашкіпінараная ватоўка. Мусіць, чалавек так і не прачнуўся як мае быць, сканаў не ў сваёй памяці, нават не працвярэзіўшыся».
Як жыў чалавек, так і памёр. «Помню, стаіць там на хутаршчыне яблыня. Здзічэла. Здавалася б, ненатуральна, свойская яблыня не можа перарадзіцца, а вось жа перарадзілася. Людзі пакінулі адну – дзікай стала… » – разважае адзін з герояў апавядання. Чалавек няправільна разумеў шчасце і размінуўся з ім.
Герой апавядання «Плывун» Іван Галкоўскі на пакручастай жыццёвай дарозе зведаў, як і Хрупак, шмат нягод, але не зламаўся, знайшоў сябе ў калектыве, стаў ударнікам камуністычнай працы. Чалавек падначаліў лёс сваёй волі. Жыць, працаваць у дружным людскім гурце, мець павагу ад людзей, адчуваць сваю годнасць – такі яго шлях да шчасця.
Апавяданне «Самы шчаслівы чалавек» дало назву ўсёй кнізе. Герой апавядання Аляксей Балаш – пагранічнік, якому, суджана загінуць ад варожай кулі ў першы ж день вайны. Аляксей ахвяруе жыццём у імя свабоды Радзімы.
I ў апавяданні «Народны камісар» вырашаецца тэма чалавечага шчасця. Былы нарком Аляксей Васільевіч даўно на пенсіі. Але і цяпер увесь ён аддаецца клопатам пра іншых людзей і застаецца народным камісарам ужо не па абавязку службы, а па душэўнай патрэбе.
Вельмі ўсхвалявала мяне апавяданне «За сто кіламетраў на абед…». Гэта апавяданне аб пасляваенным дзяцінстве, аб жыццёвых уроках, якія дачасна атрымлівалі гаротныя і галодныя дзеці ў першыя пасляваенныя гады – уроках справядлівасці, дабраты, дарослай адказнасці за родных і блізкіх.
«Нам было ў той час па дзесяць гадоў – адным трохі болей, другім трохі меней. I мы былі дзеці вайны. Але тады мы амаль усе ведалі, і мне часам здаецца, што ведалі куды болей, чым нават цяпер, калі нам па трыццаць ужо», –так пачынаецца гэтае апавяданне. У апавяданні расказваецца, як падлетак-сірата Карапет вядзе сваіх сябрукоў у дзіцячы дом, дзе іх накормяць. Пісьменнік расказвае пра дарожныя перыпетыі і дзіцячыя хітрыкі (трэба, каб дзетдомаўскае начальства паверыла, што гэтыя дзеці – сіроты) з усмешкай, але моцна адчуваецца ў творы і шкадаванне аб тым, што дізяцінства было так абкарнана, абкрадзена вайной, горам, голадам. У гэтым апавяданні, відаць, шмат аўтабіяграфічнага, і яно ці не найбольш лірычнае ў кнізе.
Мне палюбілася кніга «Самы шчаслівы чалавек». Яе аўтар уважлівы да людскога жыцця, чулы да чалавечых клопатаў і трывог. Тое, што ён убачыў і зразумеў на жыццёвых дарогах, пра што ён з хваляваннем расказвае, выклікае хваляванне ў адказ.

М. Ціханчук

З РОЗДУМАМ ПРА ЧАЛАВЕКА

Тое, што ў асобе Івана Чыгрынава ў літаратуру ідзе здольны аўтар, ужо засведчылі першыя апавяданні празаіка. Гэтая думка і крытыкі, і чытачоў замацавалася, калі выйшла першая кніжка маладога пісьменніка – «Птушкі ляцяць на волю». Са з’яўленцем другога зборніка – «Самы шчаслівы чалавек» – перакананасць у гэтым стала яшчэ больш цвёрдай.
У чым жа выявіўся талент аўтара? Якія яго асаблівасці? Перш-наперш, зразумела, у тым, што празаікам напісаны дзве кніжкі добрых апавяданняў. Што датычыць асаблівасцей, то яны і ў аўтарскай пазіцыі, і ў грамадзянскай заклапочанасці пісьменніка аб сучасніку, і ў роздуме над жыццём, і ў сваім бачанні свету, людзей, і ў паказе іх праз мастацкае слова.
Малады пісьменнік усталёўвае прыгожае, светлае ў нашым жыцці, размяжоўвае дабро і зло, праўду і ману, робіць героем сваіх твораў радавога працаўніка, пераважна вясковага, выступае за тое, каб заўсёды перамагала справядлівасць.     і
Мне асабіста найбольш дасканалымі, завершанымі ў кнізе здаюцца такія апавяданні, як «Самы шчаслівы чалавек», «У горад», «Ішоў на вайну чалавек» і «Усціння».
Скажам, апавяданне «Усціння». Чытачу імпануюць і працавітасць жанчыны, і яе мацярынскі боль за дзяцей, і ўвесь той бясхітрасны лад думак і адчуванняў, што непакояць старую на працягу зімовай ночы.
Адна толькі шчасліва знойдзеная аўтарам дэталь – Усціння шкадуе, што, не разгледзеўшы, прагнала ад цэбра э бульбай, падрыхтаванай для парсюка, шчэнную суку, – і не патрэбны іншыя словы пра яе дабрату. Апавяданне прымушае задумацца, успомніць іншую, магчыма, гэткую ж самую жанчыну, але ўжо больш родную, – успомніць маці. Ужо адно гэта робіць твор значным, мастацкім.
Празаік ведае, разумее і часта пераканаўча малюе псіхалагічна глыбокія вобразы вясковых людзей. Спашлёмся хоць бы на апавяданні «У горад» і «Ішоў на вайну чалавек». Сюжэты іх не новыя. Але апавяданні «чытабельныя», бо ўсё ў іх – ад слова да характару – матываванае, свежае, напісанае з тым майстэрствам, у якім выразна адчуваецца (маю на ўвазе апавяданне «У горад») школа К. Чорнага. Усё ў гэтым апошнім апавяданні – і тое, як старая выбірае гасцінцы ўнучцы, як і пра што гаворыць з суседзямі і вартаўніком, і тое, як апранае яна плюшаўку, едзе ў аўтобусе, шукае кватэру, і, нарэшце, тое, як сустракаюць яе нявестка і ўнучка, – усё ў ім «працуе» на вобразы.
Жыццёва праўдзівым паўстае перад чытачом таксама і герой другога твора. Якую ж псіхалагічную нагрузку нясе хоць бы ўнутраны маналог Ігната, калі ён, адыходзячы ня вайну, успамінае, што не падважыў хату, не дарабіў грабель, не паправіў сыну боты?! Міжволі верыш, што гэты просты чалавек праявіць, калі спатрэбіцца, сапраўдны гераізм, як праявіў яго і Аляксей Балаш з аднайменнага са зборнікам апавядання.
Яно ўражвае асабліва і надоўга. Нібы бачыш і той палатачны гарадок пагранічнікаў, і іх саміх, нібы чуеш, аб чым і як яны гавораць.
Пра станоўчае – і ў лепшых і горшых апавяданнях пісьменніка – можна было б яшчэ шмат гаварыць: аб праблематычнасці некаторых вобразаў і  багацці падтэксту, аб уменні аўтара раскрыць адным-двума сказамі істотнае ў характары персанажа ці даць пейзажную замалёўку, аб яго здольнасці надзяляць герояў ёмкімі характарыстыкамі і пранікаць у душу не толькі дарослых, але і дзяцей. Аднак трэба сказаць і пра няўдачы празаіка, бо для гаворкі пра іх апавяданні таксама даюць падставу.
У апавяданнях «Чайкі на хвалях», «Сонца на косах» няма акрэсленай задумы. I яны, і апавяданне «Шчаслівае месца» грашаць адсутнасцю прадуманай сюжэтна-кампазіцыйнай будовы. У апошнім расказана, як капітан Чарэнда сустрэўся на Сожы са сваёй згубленай у час вайны дачкой. Але расказана з непатрэбнымі падрабязнасцямі і «мосцікамі». Сапраўды, спачатку даведваемся, што нехта не зусім вядомы (хутчэй за ўсё журналіст) быў затрыманы ў камандзіроўцы бездаражжу. Ён ідзе да школьнага апальшчыка, звоніць па тэлефоне ў калгасы, саўгасы, спраўляючыся, ці не будзе якога-небудзь транспарту. Выручыць абяцае ляснічы: леснікі ўзяліся пераправіць цераз раку бухгалтара лясгаса, які прывязе палучку. Заадно яны пераправяць на той бок і героя апавядання.
Далей апісваюцца прывітанні, якімі абменьваюцца леснікі і ляснічы, пераправа, ваганні шафёра – узяць ці не ўзяць пасажыра. «пробка» на мосце, з-за якой герой ідзе ў сталовую. Там чалавек у форме рачніка запрашае выпіць. Нарэшце, ён, капітан Чарэнда, пачынае расказваць пра сябе і дачку. З гэтага, мабыць, і трэба было пачынаць апавяданне.
I яшчэ адна заўвага. Мове твораў прыкметна шкодзяць дыялектызмы, такія, як «хвальчовы», «байды», «воміга», «хаманея».
Пралікі, аднак, выглядаюць зусім нязначнымі суадносна з тым мастацкім поспехам, якога дасягнуў пісьменнік. Трэба ўлічваць тое, што яны – з’ява, бадай, часовая, абумоўленая творчым ростам маладога празаіка, які стаіць у пачатку творчай дарогі.

КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 4

Дзмітрый Бугаёў

ПАЗБЯГАЮЧЫ ПРОСТАЛІНЕЙНАСЦІ I СПРАШЧЭННЯ…

Гаворачы аб сур’ёзных здабытках сучаснай беларускай прозы, нельга абысці маўчаннем значныя поспехі нашых апавядальнікаў, якія ўнеслі свой прыкметны ўклад у агульнае абнаўленне літаратуры апошніх дзесяці-пятнаццаці гадоў. Гэтыя поспехі звязаны з імёнамі Міхася Лынькова, Янкі Брыля, Івана Мележа, Аляксея Кулакоўскага, Янкі Скрыгана, Івана Навуменкі, Васіля Быкава, Івана Пташнікава, Барыса Сачанкі, Вячаслава Адамчыка, Уладзіміра Дамашэвіча, Міхася Стральцова і яшчэ шэрага іншых празаікаў розных пакаленняў. Іх лепшыя апавяданні пераканальна сведчаць, наколькі значны плён для літаратуры можа даць гэты празаічны жанр, хоць ён і лічыцца разнавіднасцю малой эпічнай формы.
Няспрошчаны погляд на рэчы і з’явы, добрае адчуванне духу нашага часу, увага да сур’ёзных грамадскіх праблем, выразная сацыяльнасць, падкрэсленае імкненне мастака да праўды, да грунтоўнага самастойнага даследавання самых разнастайных сфер рэчаіснасці, напружанасць актыўнай гуманістычнай думкі, псіхалагічная дакладнасць і глыбіня, як і наогул высокае пісьменніцкае майстэрства, – вось што збліжае найбольш змястоўныя апавяданні, напісаныя рознымі па сваіх творчых схільнасцях, па індывідуальнай мастацкай манеры, але таленавітымі аўтарамі.
Сваё адметнае месца сярод беларускіх апавядальнікаў, якія яшчэ не так даўно і не без падставы называліся маладымі пісьменнікамі, а цяпер вельмі актыўна і плённа працуюць у літаратуры, займае Іван Чыгрынаў. У 1967 годзе ён выдаў сваю другую кніжку апавяданняў – «Самы шчаслівы чалавек».
Як вядома, першая кніжка гэтага празаіка «Птушкі ляцяць на волю», надрукаваная на два гады раней за другую, атрымала аднадушную станоўчую ацэнку рэспубліканскага друку. Ужо яна паказала, што ў асобе Івана Чыгрынава беларуская літаратура мае таленавітага апавядальніка, ад якога можна чакаць нямала.
Прыемна зазначыць, што другая кніжка аўтара не расчароўвае, а, наадварот, яшчэ раз пацвярджае, што поспех першых твораў Чыгрынава быў невыпадковым.
Пераважная большасць апавяданняў, што ўвайшлі ў зборнік «Самы шчаслівы чалавек», ужо змяшчалася ў перыёдыцы. Аднак, сабраныя ў адной кнізе, творы Івана Чыгрынава выклікаюць яшчэ лепшае, больш цэласнае ўражанне. У іх прываблівае добрая назіральнасць пісьменніка, яго ўменне пабудаваць цікавую, хоць часта і просценькую з выгляду сюжэтную канву, дакладна выпісаць ёмістыя дэталі і падрабязнасці, часам, як у апавяданнях «Дзічка» і «Плывун», надаючы ім выразную сімвалічнасць, стварыць глыбокі і шматзначны падтэкст, адпаведную настраёвасць, эмацыянальна-псіхалагічную атмасферу, у якой апісаныя аўтарам падзеі і сцэны выглядаюць натуральнымі і змястоўнымі. Празаік усюды імкнецца пісаць вельмі шчыра і праўдзіва, пазбягаючы аднапланавасці і просталінёйнасці, не спрошчваючы абставін рэальнага жыцця, не выпрамляючы складанага лёсу чалавека, калі ён трапляе ў цяжкія, заблытаныя сітуацыі. Даследуючы гэткія сітуацыі і лёсы, пісьменнік застаецца чулым, але патрабавальным гуманістам. Ён досыць глыбока разбіраецца ў людзях, у іх псіхалогіі, умее ўбачыць не толькі не заўсёды спрыяльны ўплыў адпаведнага збегу абставін на чалавека, зразумець яго бяду, але і вызначыць яго асабістую віну, з-за якой часта набываюць асаблівую абвостранасць і без таго складаныя жыццёвыя калізіі, узятыя аўтарам для пільнага аналізу («Дзічка», «Залатая рука», «На пыльнай дарозе»).
Так, у апавяданні «Дзічка» перад намі паўстае «апошні вугольшчынскі аднаасобнік» Андрэй Хрупак. Некалі ён са зброяй у руках змагаўся за савецкую ўладу, якая разам з іншымі надзяліла і гэтага бедняка зямлёй. А як пачалася калектывізацыя, «былы чырвонаармеец славутага Шчорса» заўпарціўся, стаў шкадаваць «сваю зямлю», якая засланіла яму цэлы свет. «Як ухапіўся за яе пасля рэвалюцыі, то ўжо і не захацеў выпусціць з рук. Страх у ім перад зямлёй. Гэта – як хвароба. I пачалася яна, мусіць, яшчэ тады, калі дзіцем хадзіў «пасабляць» людзям. Бацька яго зямлі мала меў, адзін шматок, а дзяцей напладзіў, дык дзе ты іх накорміш! У сям’і толькі і размоў было, што пра зямлю. А савецкая ўлада спярша дала зямлю, пасля быццам бы і назад забірае. У калгас трэба ісці. А хто яго ведае, той калгас? I вось замест таго, каб спярша вылечыць Андрэеву хваробу, каб ён не баяўся за сваю зямлю, яму прапаноўваюць аддаць тую зямлю ў калгас», – растлумачвае Хрупакову бяду, першапрычыну яго ўпартасці настаўнік Зазыба, адзін з персанажаў апавядання «Дзічка».
Як на добры лад, дык тут бы, мусіць, трэба было праявіць цярплівасць, увогуле падысці да Хрупака па-чалавечы, пастарацца пераканаць упартага селяніна ў перавазе калектыўнага жыцця. Але нецярплівым прыхільнікам тэрміновай калектывізацыі не было калі займацца ўгаворамі ды пераконваннямі. Яны выбралі лягчэйшы для сябе шлях, назаўсёды адштурхнуўшы чалавека ад таго вялікага пераўтварэння, якое несла з сабою калектывізацыя. «У трыццатым, калі калгасы стваралі, – гаворыцца ў апавяданні пра далейшы лёс Хрупака, – раптам надумалі раскулачыць яго, нават завезлі ў Магілёў, але ні гаспадаркі, ні сям’і не зачапілі, бо нічога кулацкага, вядома, у яго не было. Але самога ў турме трохі патрымалі… З таго часу і пачаў Андрэй хадзіць у «контрыках». Згарыць у калгасе гумно – аднаасобнік Хрупака на допыт. Здохне на калгаснай карова – зноў на Андрэя гатовы віну ўскласці. Так прасцей, не трэба галавы ламаць».
Жыццё суседзяў у калгасе, агульны стан яго гаспадарчых спраў таксама не радавалі назіральнага Хрупака, а то і падтрымлівалі ў яго ілюзію, што і адзін чалавек можа ўладкавацца не горш, чым у калектыве. «Дзіўна, – разважаюць героі твора, – але ў Вугольшчыне акрамя ўсяго яшчэ і на старшынь калгаса не шанцавала – усё чамусьці да іх чужых прысылалі. Ды і мяняліся яны часта – то п’яніца, то лайдак, то бабнік. Дык калі такім «часовым» у душы людскія заглядваць: абы з дня на ноч. Тым больш у душу аднаасобніка. Але калі ўжо сёння гаварыць папраўдзе, то і сам гэты аднаасобнік не гарнуўся да калгаса. I зноў жа, можа, нават таму, што нічога добрага ў сваім калгасе не бачыў. Асабліва пасля вайны. Гэта потым ужо, калі Вугольшчыну далучылі да Бараўца, калгас стаў падобны на калгас».
Так складвалася ўсё адно к аднаму, і ў выніку чалавек змарнаваў сваё жыццё, пражыў яго без карысці для грамадства, груба кажучы, здзічэў, як тая свойская яблыня, што стала дзічкаю, калі яе пакінулі людзі. «Вось вы сказалі пра яблыню, што ў Шацікавай выгары, – зноў тлумачыць Панас Зазыба, як бы падсумоўваючы ўсе папярэднія разважанні розных людзей пра жыццёвую долю Хрупака і выносячы канчатковы прысуд апошняму аднаасобніку. – Помню, стаіць там на хутарышчы яблын. Здзічэла. Здавалася б, ненатуральна, свойская яблыня не можа перарадзіцца, а вось жа перарадзілася. Людзі пакінулі адну – дзікай стала, і яблыкі ўжо не тыя, самыя звычайныя ляскоўкі. Дык нешта падобнае здарылася і з Андрэем Хрупаком. Можна сказаць, жыццё ўжо прайшло, а чаго чалавек дасягнуў?»
А ён мог бы застацца сапраўдным, душэўна шчодрым чалавекам, карысным для другіх людзей і грамадства, бо не толькі ў Шчорса ваяваў, але і ў Айчынную, не зважаючы на свае крыўды, партызаніў… Так што глыбокі павучальны сэнс змяшчае ў сабе гэтая праўдзіва і стрымана расказаная гісторыя пра тое, як з-за розных акалічнасцей, сярод якіх не прыходзіцца адмаўляць і асабістую віну персанажа, стала адным чалавекам меней, зямля, як сказаў паэт, пабяднела на адно людское шчасце.
Без надакучлівага маралізавання, у характэрнай для I. Чыгрынава мяккай манеры напісана апавяданне «На пыльнай дарозе». Яно прываблівае ўменнем аўтара расказваць дакладна эканомна і эмацыянальна, з сапраўднай псіхалагічнай змястоўнасцю.
Дарэчы сказаць, свядомая арыентацыя Івана Чыгрынава на тое, каб абыходзіцца без прамога надакучлівага маралізавання, даючы аўтарскую ацэнку больш ускосным шляхам, у прыватнасці праз дакладна выпісаныя дэталі, змястоўны падтэкст твора, – гэтая своеасаблівасць творчага почырку пісьменніка ў нас не заўсёды правільна ацэньваецца. Мусіць, перад усім недавер’ем да знешне аб’ектывізаванай, стрыманай, прынамсі, пазбаўленай лабавой дэкларацыйнасці апавядальнай манеры ды яшчэ, відаць, проста неглыбокім прачытаннем твораў, калі схопліваецца толькі самы першы, паверхневы пласт іх зместу, можна вытлумачыць зробленую П. Глебкам заўвагу пра тое, што як быццам апавяданні Чыгрынава «напісаны менавіта з пазіцыі тэорыі факта». «Аўтар дае замалёўку факта вельмі маляўнічую, яркую, можна сказаць, вобразную, але далей факта не ідзе», – досыць катэгарычна сцвярджае П. Глебка. Гэта яўнае перабольшанне. I калі б справа абстаяла сапраўды так, як мяркуе П. Глебка, мы б наогул не мелі права гаварыць пра Івана Чыгрынава як пра сур’ёзнага пісьменніка. Мне здаецца наадварот, што факт, мастацкая дэталь, жыццёвая падрабязнасць у чыгрынаўскіх апавяданнях звычайна падаюцца такім чынам, што за імі паўстаюць пэўная карціна часу, жывы чалавек са сваім непаўторным лёсам і зусім канкрэтнымі жыццёвымі ўмовамі.
Больш таго, як толькі агульны сэнс пэўнай падзеі ці факта становіцца дастаткова зразумелым, па-мастацку вытлумачаным хоць бы ў агульным плане, пісьменнік відавочна траціць да іх сваю цікавасць. Траціць якраз таму, што не сам факт, з якім бы вялікім і апраўданым давер’ем ні ставіўся да яго аўтар, у першую чаргу цікавіць мастака, а яго сутнасць, яго сэнс, яго філасофія і псіхалогія. Другая справа, што небагатыя на творчы вопыт пісьменнікі (а Чыгрынаў у гэтым сэнсе не складае выключэння) не заўсёды могуць дастаткова глыбока і шматгранна асэнсаваць заўважаныя імі дэталі і факты. Але гэта звязана больш з недахопам прафесійнага ўмення, чым з прынцыповым нежаданнем па-свойму, арыгінальна і ўсебакова асэнсоўваць жыццёвыя з’явы і праблемы. Якраз жаданне ісці непратаптанымі сцежкамі, жаданне самастойна рабіць адкрыцці ў жыцці і літаратуры, па-свойму асэнсоўваючы падуладны ім матэрыял рэальных фактаў і асабістых нагляданняў, у нашых, умоўна кажучы, маладых, пісьменнікаў ёсць, выяўлена яно даволі ярка, а часам і з палемічнай падкрэсленасцю. I гэта дазваляе ўвогуле з упэўненасцю глядзець на іх будучыню, бо і жыццёвы вопыт, і чыста прафесійнае майстэрства, пры ўсёй іх выключнай важнасці для літаратара, – рэчы, як кажуць, нажыўныя, прынамсі для тых, хто не любіць заспакойвацца на аднойчы дасягнутым і няспынна клапоціцца пра папаўненне і ўдасканаленне свайго жыццёвага і творчага багажу.
Сама ж увага да рэальнага факта, да нявыдуманага, самастойна здабытага, а то і выпакутаванага матэрыялу, глыбокае давер’е да яго з боку «маладой літаратуры» складаюць яе, безумоўна, моцную рысу і заслугоўваюць не падазронай насцярожанасці, а зычлівага адабрэння і падтрымкі. З гэтай увагай у значнай меры звязаны далейшы рост і ўзмацненне даследчыцкіх магчымасцей усяго савецкага мастацтва.
Тое, што нашых так званых маладых пісьменнікаў, і ў прыватнасці Івана Чыгрынава, цікавіць і вабіць не столькі факт сам па сабе, колькі яго змястоўная сутнасць, нараджае некаторыя даволі парадаксальныя рэчы, якія ніяк не ўкладваюцца ў «тэорыю факта». Напрыклад, Іван Чыгрынаў у асобных апавяданнях, па сутнасці, пакідае ненапісанымі вельмі важныя, а то і ключавыя эпізоды. Сюжэтную аснову, касцяк апавядання «Шчаслівае месца» складае гісторыя аб тым, як марскі афіцэр Чарэнда праз шмат гадоў знайшоў сваю дачку, страчаную ў грозныя ваенныя часы. У гэтым творы аўтар расказвае пра многія рэчы – і пра тое, як апавядальнік, засцігнуты веснавым бездарожжам, з вялікімі цяжкасцямі дабіраецца ў горад, вяртаючыся з камандзіроўкі, і пра тое, як ён выпадкова сустракаецца з Чарэндам, і пра тое, што яны гавораць, седзячы ў прыдарожнай «чайхане», вуснамі Чарэнды падае драматычныя малюнкі першых дзён вайны, калі загінула Чарэндава жонка і згубілася дачка, накідвае дакладныя пейзажныя штрыхі накшталт наступнага: «Неўзабаве бальшак скончыўся, і дарога пайшла праз сасновы лес. На дрэвах снегу не было. Снег ляжаў толькі на зямлі, але ён быў нібыта пафарбаваны, амаль фіялетавага колеру, і ўвесь пабіты, бы васпаваты, – гэта падалі з лапінаў камякі».
Зроблена ўсё гэта добра, хоць і непрапарцыянальна шчодра ў параўнанні з наступнай часткай апавядання. Аднак самы напружаны і хвалюючы эпізод пра тое, як сустрэўся Чарэнда з дачкой, усё ж спаткаўшы яе на Сожы, не напісаны. Пра яго толькі скупа паведамляецца ў канцы апавядання. Я думаю, што твор ад гэтага прайграе. Але як паказчык непрыхільнасці аўтара да апісальніцтва і фактаграфіі – пропуск такіх эпізодаў вельмі характэрны. Ён наглядна пераконвае, наколькі менавіта фактаграфія неўласціва пісьменніку, не вабіць яго. Справа ў тым, што думка пра ўпартасць Чарэнды, настойлівага і мужнага чалавека, што ўсю вайну і многія гады пасля яе заканчэння не траціў надзеі на спатканне з дачкой і правільна вызначыў, пры якіх умовах выпадковая сустрэча павінна стаць непазбежнай, – гэтая вельмі важная для пісьменніка думка дастаткова выразна выяўлена і без апісання самой сустрэчы. Гэты факт, пры ўсёй яго безумоўнай фабульнай выйгрышнасці, аказаўся аўтару непатрэбным. I ён свядома, можа нават палемічна падкрэслена, ахвяруе ім, нібы жадаючы сцвердзіць, што апавяданне павінна быць цікавым і без так званых выйгрышных з пункту гледжання сюжэтнай напружанасці момантаў, без падрабязнага апісання некаторых істотных у гэтым сэнсе эпізодаў і фактаў.
Сама па сабе такая палемічнасць, відаць, звязана з маладосцю пісьменніка. Пасталеўшы, ён наўрад ці будзе так неашчадна абыходзіць факты, эпізоды і сітуацыі, якія тояць у сабе немалую прывабнасць для мастака, калі ён мае на мэце драматызаваць сюжэт свайго твора. Але ж цяпер I. Чыгрынаву яшчэ не да абачлівасці і добрага цвярозага ўліку ўсіх момантаў. Яму больш важны агульны прынцып, дзеля якога можна многім лёгка паступіцца, многае ахвяраваць.
У згаданым ужо апавяданні «На пыльнай дарозе» аўтар зноў спакойна праходзіць міма самай драматычнай сітуацыі. Я маю на ўвазе размову Антона Ягоравіча Шасцярнёва з сынам Васілём у час іх апошняй сустрэчы, размову, да якой вядуць усе сюжэтныя павароты апавядання, але якая так і засталася за межамі твора. Да яе пісьменнік падышоў упрытык, даў чытачу магчымасць выразна адчуць, пра што будзе гаворка паміж бацькам і некалі дзеля ўяўнай кар’еры пакінутым у горы і нястачы сынам, аднак самую сцэну размовы так і не напісаў – яе сэнс у агульных рысах ясны і без таго. Ясны, бо характары абодвух персанажаў, хоць часам і эскізна, акрэсліліся на нашых вачах. I мы можам больш-менш пэўна дадумаць многае з таго, што прама, адкрыта не сказаў аўтар. Але ён зрабіў галоўнае – пераканаўча паказаў віну старэйшага Шасцярнёва перад малодшым, зноў жа свядома зры гэтым упусціўшы відавочныя магчымасці яшчэ больш драматызаваць апавяданне праз заключнае сутыкненне блізкіх людзей.
Зрэшты, у апавяданні «На пыльнай дарозе» ўсё ж ёсць некалькі вельмі драматычных эпізодаў, напісаных на самым высокім узроўні эмацыянальнага напружання. Гутарка ідзе пра такія сцэны, як развітанне Андрэя Шасцярнёва з сям’ёй у пачатку вайны, калі жонка і дзеці заставаліся ў акупацыі, а ён сам, чалавек вайсковы, мусіў прабівацца праз нямецкае акружэнне на ўсход. Або ўзяць яго сустрэчу з малым галодным Васьком у хуткім часе пасля вызвалення ўсходніх раёнаў Беларусі. Абодва гэтыя эпізоды закранаюць ваеннае дзяцінства таго пакалення, да якога належыць і сам аўтар. Яны, можна сказаць без перабольшання, здзіўляюць глыбінёй пранікнення ў дзіцячую псіхалогію, дакладнасцю кожнага штрыха і кожнай прыватнай дэталі. Нейкі шчымлівы боль, выказаны не прама, а больш адчувальны ў падтэксце, стрыманае любаванне дзіцячай непасрэднасцю і вытрымкай у самыя цяжкія моманты, тая выключная шчырасць аўтарскай усхваляванасці і суперажывання, што бывае магчымай толькі тады, калі чалавек піша пра нешта вельмі дарагое, запаветнае, прынамсі асабіста выпакутаванае, – усё гэта да глыбіні душы, да болю сардэчнага кранае ў згаданых эпізодах.
Дарэчы, як і ўсе яго аднагодкі ў літаратуры, Іван Чыгрынаў зноў і зноў звяртаецца да галодных, спакутаваных дзяцей вайны, да іх труднага лёсу ў першыя гады мірнага жыцця. Ён піша пра гэта і ў «Плывуне», і ў апавяданні «За сто кіламетраў на абед», якое з’яўляецца разгорнутым нарысам абпаленага вайной дзяцінства, піша надзвычай дакладна, трапна, пранікнёна і шчыра.
Асобныя эпізоды ваеннага часу ўзнаўляе аўтар таксама ў апавяданнях «У баку ад дарогі», «Самы шчаслівы чалавек». Пісьменнік славіць мужнасць савецкіх воінаў, паказвае, што яны і ў трагічных умовах першых ваенных дзён заставаліся людзьмі высокага абавязку і вялікай патрыятычнасці, змагаліся з ворагам да апошняй кроплі крыві (Аляксей Балаш з апавядання «Самы шчаслівы чалавек», чырвонаармейцы і камісар Жбанкоў з роты Сямёна Кажанава ў апавяданні «У баку ад дарогі»). Мірныя людзі беларускіх вёсак перажывалі вымушанае адступленне савецкіх войск як вялікую трагедыю, стараліся памагчы нашым воінам, калі яны траплялі ў бяду, ратавалі іх з апошніх сіл. Былы зняволены за дробязную правіннасць Міцька, кульгавы стары Пархвен, доктарка Вераніка, высокая спраўная жанчына Гапка з апавядання «У баку ад дарогі» – усе яны лічаць сваім абавязкам да канца змагацца за жыццё смяртэльна параненага капітана Кажанава. Вось чаму не безнадзейнасць, а глыбокую веру ў сілы савецкіх людзей, у іх патрыятызм нараджае ў нашай душы гэты твор з трагічнымі сітуацыямі.
«Для чалавека цяжэй за ўсё расчараванне. Таму не трэба баяцца гаварыць яму пра жыццё, пра яго праблемы, канфлікты і супярэчнасці. Трэба рыхтаваць чалавека да пераадолення і гэтых канфліктаў, і гэтых супярэчнасцей, трэба вучыць яго думаць, разважаць.
Выхаванне праўдай – лепшае выхаванне. I ў жыцці, і ў мастацтве», – пісаў вядомы савецкі вучоны А.В. Сняжнеўскі, разважаючы аб выхаванні маральна здаровага пакалення.
Вельмі сугучныя гэтаму выказванню думкі прыходзяць у галаву капітану Сітнаму, аднаму з герояў чыгрынаўскага апавядання «Самы шчаслівы чалавек». Упэўнены ў гэтым і сам аўтар. Таму, звяртаючыся да трагічных падзей і сітуацый, ён далёкі ад таго, каб займацца прыхарошваннем рэальнай карціны, маляваць ружовую ідылію там, дзе яе не магло быць. Гаворачы пра першыя, самыя цяжкія для нас дні вайны, пісьменнік паказвае, як нялёгка было змагацца з лепш узброенай фашысцкай арміяй гітлераўскіх галаварэзаў, якія трагічныя моманты нараджала часовая ваенная перавага варожых войск. Вядома, усё гэта не асабліва прыемныя рэчы. Але так было. I, мусіць, не трэба гэтага забываць. У кожным разе, не Чыгрынава трэба за гэта папракаць. Тым больш, што ён, паўтараю, у адпаведнасці з гістарычнай праўдай паказвае, як і ў такіх трагічных сітуацыях савецкі чалавек, салдат і мірны сейбіт, заставаўся мужным барацьбітом за свае ідэалы, выяўляў вялікую сілу чалавечага духу (апавяданні «Самы шчаслівы чалавек», «У баку ад дарогі»).
Вельмі моцна напісана сагрэтае глыбокай гуманістычнай думкай апавяданне «Ішоў на вайну чалавек». Аўтар бярэ тут самую звычайную сітуацыю – зборы ў армію, на фронт селяніна Ігната, які разам з усімі не быў мабілізаваны з-за хворай нагі. Цяпер Ігнат паправіўся. I ваенкаматаўская павестка недвухсэнсава напомніла, што часовая адтэрміноўка скончылася. Вядома, чалавек успрымае гэта як належнае і справядлівае, развітваецца з сям’ёй, блізкімі, аднавяскоўцамі, каб пайсці на вайну.
Аднак гэтая больш чым звычайная для ваенных часоў сітуацыя рэалізуецца сапраўды па-мастацку. I таму ў апавяданні хвалюе ўсё: і дурная дзяціная радасць малога Ігнатавага сына, задаволенага тым, што другія дзеці, бацькі якіх ваююць даўно, цяпер перастануць папракаць яго бацькавым дамаседствам; і шкадаванне аднарукага старшыні калгаса Пахамка з прычыны таго, што забіраюць з сяла апошняга здаровага мужчыну, не даючы яму «броні», як гэта робяць на ваенных заводах, хаця хлеб для салдата не менш важны, чым зброя; і тое, што раптам аказваецца ў чалавека шмат недаробленых неадкладных спраў, якія за адзін дзень ужо ўсё роўна ніяк нельга зрабіць; і апошняя Ігнатава ноч пад роднай страхой; і яго такое натуральнае, чалавечнае развітанне з жонкай…
А як кранаюча і дакладна, узважана і шматзначна гучыць заключны акорд твора: «Праводзіць Ігната ўранні сышлася ўся вёска. А Ігнат быў спакойны, як зямля пасля дажджу, і нават жартаваў, хоць гэта яму не кожны раз і ўдавалася. Не спяшаючыся, ён абыходзіў па адным сваіх аднавяскоўцаў, трос ім рукі і сарамліва чырванеў: яму было трохі не па сабе ад таго, што праз яго да коўрат сабралася столькі народу. Жонка больш не плакала. I гэта падабалася Ігнату. I толькі пасля таго, як ужо развітаўся з усімі і пайшоў, паскараючы крок, па дарозе, ён пачуў за спіною немы плач. Бабы суцяшалі жонку, паціху перагаворваліся і не пераставалі глядзець на дарогу, па якой ішоў на вайну яшчэ адзін чалавек».
Суровая стрыманасць і не пазбаўленая выразнай эпічнасці прастата, праз якую адлюстравана безумоўная неабходнасць, нават лепш сказаць – непазбежнасць таго, што робіцца ў творы, вызначаюць асноўны тон гэтага велічнага ў сваёй прастаце акорда, тон чысты, ясны і гучны.
Сапраўдная чалавечнасць, шчырая спагадлівасць, спачуванне людзям, добрае разуменне скрытых душэўных рухаў, перададзеных не лабавой расшыфроўкай ці просталінейнай дэкларацыяй, а праз дакладнае ўзнаўленне зноў жа звычайнай, часта бытавой сітуацыі, – кранаюць у такіх розных па жыццёваму матэрыялу апавяданнях, як «Усціння», «Чайкі на хвалях», «У горад», «Народны камісар». Усё гэта творы, небагатыя на падзеі, але цікавыя, змястоўныя дзякуючы таму, што тут мы знаёмімся з харошымі, душэўнымі, шчодрымі на ўвагу да другіх людзьмі. У гэтылі сэнсе асабліва вылучаецца апавяданне «Народны камісар», у якім намаляваны прывабны сваёй чалавечнасцю вобраз старога камуніста Аляксея Васільевіча – аднаго з «кагорты шчырых наркомаў ленінскай гартоўкі».
Параўнальна крыху больш разгорнуты падзейны касцяк у апавяданнях «Плывун» і «Трэція пеўні». Вось чаму яны, побач з некаторымі іншымі творамі, здаецца, адкрываюць для I. Чыгрынава нейкую новую перспектыву, паказваюць на тыя магчымасці зрабіць сюжэтна больш дынамічным, падзейна-ёмістым, драматызаваць апавяданне, якія, як ужо часткова зазначалася, пакуль што не ў поўную меру выкарыстоўвае гэты празаік.
Слабейшым за іншыя і трохі манерным выглядае апавяданне «Сонца на косах». Праўда, і тут звяртаюць на сябе ўвагу каларытныя, рэалістычныя дэталі пасляваеннага вясковага жыцця, выпісаныя дакладна і выразна. Але мне ўяўляецца падстроеным той пажар, у якім гіне Андрэй – галоўны герой апавядання. Ды і перадсмяротнае спатканне яго з Ларысай засталося нейкім безвыніковым. Навошта яно? Каб сказаць, што чалавек і ў апошнія хвіліны захоўвае вялікую прагу жыцця? Аднак жа зроблена гэта неяк грубавата для Івана Чыгрынава, знарок падкрэслена.
Прывабнасць лепшых чыгрынаўскіх апавяданняў у немалой ступені звязана з тым, што пісьменнік добра ведае народную мову, адчувае яе лад, часта знаходзіць у гаворках Магілёўшчыны яркія і трапныя слоўцы, што яшчэ не набылі шырокага грамадзянства ў нашай літаратурнай мове. I гэта надае пэўную моўную свежасць творам пісьменніка.
Думаю, што маюць усе правы на існаванне ў літаратурнай мове (пераважна ў якасці дублетаў ці сінонімаў, а ў некаторых выпадках і незамянімых тэрмінаў) такія словы, як завядзёнка, даабеддзе, знаццё, пажадлівасць, воміга, хатыль, апратка, жавіны (дублет да літаратурнага ажыны), абапалак, расадніца, лутка, хацішча, падворышча, коўраты, пенькамочча, вадапол (разліў вады ў паводку), ляскоўкі (лепш было б – лясоўкі, дзікія лясныя яблыні і іх плады), зелянкі (недаспелая садавіна), аддудураны (аддудураныя халявы), куцобісты (куцобістыя вербы), затуканы, зачаўраны, ахлялы (сінонім да худы), ёдкі (пра вецер), напята (у сэнсе насцеж), ачомацца, прыстояць (трошкі пастаяць), кышкаць (крычаць «кыш»), перашчукнуць (часова перастаць, аціхнуць; гаворыцца пра дождж), смурыжыць, збастоліць («збастоліў чалавек сваё жыццё»), байды біць (тое ж, што і бібікі). Усе яны шырока бытуюць на Магілёўшчыне, нярэдка да Чыгрынава сустракаліся ў творах пісьменнікаў-выхадцаў з паўночна-ўсходніх раёнаў Беларусі, але пакуль што не прызнаюцца ў якасці літаратурнай нормы, прынамсі адсутнічаюць у самым поўным нарматыўным «Беларуска-рускім слоўніку» 1962 года.
У апавяданнях Чыгрынава гэтыя словы, апроч сваёй непасрэднай выяўленчай, экспрэсіўна-эмацыянальнай функцыі, з’яўляюцца вельмі натуральным сродкам перадачы мясцовага каларыту. Праўда, часамі аўтар карыстаецца дыялектнымі ці зрусіфікаванымі варыянтамі там, дзе ёсць лепшае літаратурнае слова або яго форма. Наўрад ці варта, ды яшчэ ў аўтарскай мове, а не ў гаворцы персанажаў, пісаць: заўлёткі, ненападзенне, недавольная, пацяжалела, прытка, насаўсім. Гэта ўжо не столькі ўзбагачае мову, колькі засмечвае яе. I Чыгрынаву трэба пазбягаць такога засмечвання.

Б. Казанаў

ЖЫВЕ НА ЗЯМЛІ ЧАЛАВЕК

Новая кніга апавяданняў Івана Чыгрынава «Самы шчаслівы чалавек» пераконвае, што пісьменнік застаўся верны сваёй тэме, сваім героям, верны самому сабе. Героі яго апавяданняў па-ранейшаму – звычайныя, знешне нічым непрыкметныя людзі: дэмабілізаваны салдат, сельскі настаўнік, удава-салдатка, рачны капітан. Простыя іх гаворка, адзенне, думкі, жыццё. Простыя іх гаворка, адзенне, думкі, жыццё.
…Памёр апошні вугольшчынскі аднаасобнік – па сельсавецкіх кнігах Андрэй Яўстратавіч Хрупакоў, а па-вугольшчынску проста Хрупак. Насіў ён пацёрты скураны картуз, гумавыя боты і картовы касцюм і меў выгляд мясцовага механізатара. Чалавек быў заслужаны. Прайшоў усю грамадзянскую ў атрадзе легендарнага Шчорса, апошнюю – у партызанскім атрадзе. Але застаўся на ўсё жыццё аднаасобнікам. Спачатку трымаўся за свой надзел, а потым не пускала да людзей крыўда. Дасталося яму некалі з-за розных «перагібаў». «Згарыць у калгасе гумно, Хрупака на допыт. Здохне на ферме карова – зноў ён вінаваты. Так прасцей, не трэба галаву ламаць». Пад старасць заняўся Хрупак промыслам – гнаў дзёгаць з бяросты і развозіў, па вёсках. Добра выпіўшы, заснуў па дарозе, не патушыўшы самакруткі. Загарэлася салома, вопратка – прасмоленая і прашкіпідараная… «Суседзі дасталі з вышак гатовую труну, якую зрабіў Хрупак на сваю мерку наперад, і пахавалі яго, як спала гарачыня». I асталася ў памяці людской смерць чалавека, незвычайная і страшная, толькі смерць, бо жыцця яго ніхто не запомніў (апавяданне «Дзічка»).
Выключны і не дужа сучасны выпадак? Так. I тым не менш, апавяданне гучыць надзённа. Бо ад жыцця кожнага чалавека ў наш век залежыць многае ў лёсе ўсяго свету. I для самой асобы, якой уласцівы грамадскі індыферэнтызм, якая не становіцца рашуча на той або іншы бок, такая пасіўнасць часта паварочваецца трагедыяй. Смерць Хрупака як чалавека – выпадковая, але як асоба ён ужо даўно быў мёртвы, бо людзі пакінулі яго.
Калі Хрупак выклікае ў нас шчырае спачуванне як чалавек, які стаў ахвяраю не толькі ўласнай грамадзянскай пазіцыі, але з многіх іншых прычын. што не залежалі ад яго, дык да Ягора Случанку з апавядання «Залатая рука» мы адчуваем толькі гідлівасць і. пагарду. Але «раскусіць» яго нам удаецца не адразу. Спачатку гэты бадзяга і фантазёр, ахоплены бязглуздай думкаю раскапаць курган, каб знайсці ў ім «напалеонаўскую казну», здаецца нам смешным дзіваком. Але. потым мы разумеем, што перад намі не бяскрыўдны прастак, а мацёры драпежнік, які размовамі пра казну, пра «француза з Парыжа» спрабуе адцягнуць ад сябе ўвагу і, карыстаючыся даверлівасцю людской, ашукваць іх быць ад усяго ўбаку – ад работы, ад нягод, ад вайны.
Да двух гэтых апавяданняў тэматычна прымыкае і трэцяе – «Народны камісар». Тэма асабістай адказнасці чалавека перад народам мае ў ім асаблівае гучанне. У вобразе былога наркома Аляксея Васільевіча, байца старой ленінскай гвардыі, камуніста па прызванню, мы бачым жывы чалавечы характар. Аляксей Васільевіч – чалавек цяжкага лёсу, які зведаў і цяжар сумненняў і боль несправядлівасці, але ўсё гэта толькі ўмацавала ў ім ўпартасць і веру. Абраўшы шлях барацьбы. ён застаецца верны яму назаўсёды. Цяпер ён пенсіянер жыве ў раённым цэнтры, але дома бывае рэдка. Ён – у «вечнай камандзіроўцы»: ездзіць па раёне, у вобласць, у сталіцу. Пасылаюць яго людзі: памогчы дастаць лес па зруб, выклапатаць пенсію…
І. Чыгрынаў іншы раз бярэ ў аснову апавядання сітуацыю, якая ўжо была ўжыта, але ў яго яна гучыць па-новаму. Як ён дамагаецца гэтага?
У некаторых выпадках пісьменнік выкарыстоўвае для гэтай мэты «выбуховую» дэталь, якая раптам паварочвае прывычны сюжэт новым бокам. У апавяданні «Самы шчаслівы чалавек», дзе гаворыцца аб тым, як у няроўнай схватцы з ворагамі гіне баец, і вясёлыя нямецкія салдаты з пахавальнай каманды доўга не могуць вырашыць – даць для яго са сваіх запасаў труну ці не, – такая «чыгрынаўская» дэталь завяршае твор: «Дамавіны стаялі адна на адной у кузаве грузавіка. Дзве былі пустыя – канчаўся толькі першы дзень вайны, і драўляных скрынь прывезеных ажно з Германіі, яшчэ хапала на ўсіх забітых».
Але часцей «абнаўленне» сюжэта адбываецца за кошт выразнасці самога адлюстравання людзей і падзей. Сведчанне таму – апавяданне «На пыльнай дарозе».
…Вайна, акружэнне пад Клінцамі, куды разам з вайсковымі часцямі трапілі і бежанскія абозы. Тут бацька нечакана сустракае свайго сына. «…Не паспеў ступіць і дзесяці крокаў, як пачуў за спіною дзіцячы крык: «Та-а-а-таа-а!..» Па ранішняй шэрані, спатыкаючыся, бег да яго сын – белагаловы, босы, у расхрыстанай кашульцы… Нарэшце падбег задыханы, спыніўся і з вачамі, поўнымі слёз, выцягнуў перад сабой сціснуты кулачок. «Што ты, сынок?»… Хлопчык раскамечыў кулачок. I тады на яго вузенькай далоні Антон Ягоравіч заўважыў блішчасты вінтовачны патрон з белай куляй… «Вазьмі, – сказаў хлопчык. – Гэта я… утаіў. Вазьмі свой патрон. Ты на вайну ідзеш…» Патрон гэты бацька насіў асобна ў кішэні – бярог на «апошні выпадак».
А вось сустрэча бацькі з сынам пасля вайны. Сустракаюцца яны на папялішчы: бацька – у звянні ордэнаў, вясёлы і сыты, сын – з распухлымі ад голаду нагамі, з недзіцячай журбой у вачах. «Хлопчык нават не кінуўся бацьцу на шыю. Здалося, што сын быццам бы не надта рады сустрэчы – усмешка, якая з’явілася на ягоным замурзаным твары, была кволая, як у хворага… «А ты што, тата, маёр?» «Ага, маёр». «Я і генерала бачыў»…
Бацька – не застаўся дома: рваўся ў начальства. У Растове прыстаў у прымы да другой жанчыны…
Лепшае апавяданне зборніка, на мой погляд – «Ішоў на вайну чалавек». Вось што ў ім адбываецца. Ігнат кладзе стог. Разгарачаны работай, уваходзіць у дом. «Доўга, смакуючы, п’е ваду». Заўважае павестку на стале: прызываюць у армію. Пачынае нсцярпліва збірацца ў дарогу. Аб чым ён думае ў гэтую мінуту? «Успомніў, што на двары валяюцца граблі – пачаў дні два таму… Падумаў пра сынавы боты, непапраўленыя ад самай вясны. І яшчэ ён падумаў, што не паспеў сёлета падважыць хату, каб замяніць два струхнелыя вянкі… Ажно няёмка станавілася перад жонкай – гэта ж ёй давядзецца займацца ўсім. «Нядобра неяк выйшла», – падумаў ён. Старшыня калгаса аднарукі Пахамок прапануе падводу. Ігнат адмаўляецца: «Заўтра ж сена з далёкага лугу вазіць. Лепш пасылай ты ўсе падводы туды. Чаго добрага – яшчэ дажджы пойдуць, паплыве сена». Развітанне з жонкаю… I вось провады: «Праводзіць Ігната ўранні сышлася ўся вёска. А Ігнат быў спакойны, як зямля пасля дажджу і нават жартаваў, хоць гэта яму не кожны раз і ўдавалася. Не спяшаючыся, ён абыходзіў па адным сваіх аднавяскоўцаў, трос ім рукі і сарамліва чырванеў: яму было трохі не па сабе ад таго, што праз яго да коўрат сабралася столькі народу. Жонка больш не плакала. I гэта падабалася Ігнату»… I ён ідзе па вялікай пустой дарозе… I людзі «не пераставалі глядзець на дарогу, па якой ішоў на вайну яшчэ адзін чалавек».
Апавяданне надзвычай простае, сэнс жа яго – як дно глыбокай светлай ракі: здаецца побач, а не дацягнешся… Яно трагічнае, але на дзіва светлае па светаадчуванні. I ў прыродзе, і ў адносінах герояў – свежасць, чысціня. Гэта сапраўдны гімн чалавеку.
Задума апавяданняў I. Чыгрынава, як мне здаецца, часам нараджаецца стыхійна і не вызначае многіх падзей, якія ў апавяданні адбываюцца. Часам з’яўляецца пачуццё, што пісьменнік, захоплены самім працэсам адлюстравання, забыўся пра ўсё, і героі ў яго што хочуць, тое і робяць…
У вышэй памянёным апавяданні «Залатая рука» апісваецца пераправа праз раку на пароме. Потым ідзе размова паміж лірычным героем і дзядзькам Хвядосам: пра брыгадзіра, які паслаў іх прывезці на ферму сена, пра дзікоў, пра Адама Мамантоўскага і г. д. І абодва яны «вельмі здзіўлены, калі неспадзявана ўбачылі Ягора Случанка». Нават не хацелі саступіць яму дарогу. А Ягор гэты – галоўны герой апавядання. Зрэшты, пра гэта здагадваешся не адразу: бо яшчэ ёсць Харытон, тракціршчык Шпур і шмат іншых. Усе яны розныя, але не арганізаваныя ў сюжэце і перашкаджаюць адзін аднаму.
У апавяданні «Шчаслівае месца» падобная ж сітуацыя. Тут таксама паказваецца пераправа праз раку, ідзе доўгая гаворка пра ляснічага, і толькі дзесьці пасля паяўляецца галоўны герой твора.
I гэта побач з такімі гранічна выразнымі па кампазіцыі апавяданнямі, як «Ішоў на вайну чалавек», «Убаку ад дарогі», «Усціння».
Чаму гэта адбываецца? На мой погляд, I. Чыгрынаў цягнецца да вялікай апавядальнай формы. Адсюль – імкненне пісьменніка паказаць як мага больш людзей, падзей, даць шырокія палотны прыроды. Стрыманая, напружаная канстатацыя факта дае дарогу свабоднаму, эмацыянальна раскаванаму расказу.
Праўда, іншы раз гэта прыводзіць да стамляюча вытанчанай выяўленчасці, накшталт: «…шчоўкнуў уключальнік і святло пырснула ва ўсе бакі, перасекла амаль па дыяганалі пакой мой (дзвярэй сюды не было, адна палатняная шырма вісела на дзвярным праёме) так, што сталі відны паклееная шпалерамі сцяна ледзь не да самае столі, левы куток стала» (апавяданне «Народны камісар»).
Але ў большасці выпадкаў – гэта простае і на дзіва рэальнае ўспрыняцце ўбачанага. Дэталь у I. Чыгрынава  часцёй за ўсё вынік жыццёвага вопыту, вельмі арганічная ў тэксце. А гэта адзнака сталага майстэрства.

Іван Кудраўцаў

ПЕРАД НОВЫМІ СУСТРЭЧАМІ

«Розны, няроўны» – скажаш, пазнаёміўшыся з новым, другім зборнікам апавяданняў Івана Чыгрынава «Самы шчаслівы чалавек».
Чытаеш твор за творам… I з’яўляецца патрэба сказаць шчырыя словы падзякі за апавяданні, якія па-сапраўднаму ўсхвалявалі, і патрэба …пасварыцца за тыя, што расчаравалі.
У апавяданні «За сто кіламетраў на абед» кожнага чытача прывабіць вельмі маляўнічая, дакладная дэталізацыя пейзажу, настрою героя.
Так мог напісаць чалавек, надзелены тонкім адчуваннем роднай прыроды, роднай мовы.
Той жа жыццёвасцю бярэ ў палон чытача і апавяданне «У горад». Аўтар дакладна перадаў псіхалогію жанчыны-сялянкі, якая прыехала ў горад у сынаву сям’ю. У апавяданні няма знешніх эфектаў, займальных сітуацый. У мастацкім асэнсаванні праўды жыцця – сіла твора.
Думаецца, што ў творчы актыў пісьменніка варта залічыць і апавяданне «Трэція пеўні», створанае з веданнем чалавечых характараў, вясковага побыту. Жывыя жанравыя сцэны ўпрыгожваюць твор. Імкненне зазірнуць у псіхалогію чалавека дало жыццё апавяданню «Дзічка». Мастацкі паказ і мастацкае абагульненне робяць яго вартым увагі.
Іван Чыгрынаў – пісьменнік малады і па ўзросту і па творчаму вопыту. Выдадзеная ім два гады назад кніга «Птушкі ляцяць на волю» была заяўкай на месца пад «літаратурным сонцам». Заяўка аказалася ўдалай – і чытачы, і крытыка прыхільна сустрэлі маладога аўтара. Другая сустрэча з чытачом, на якую прыйшоў Чыгрынаў з кнігай «Самы шчаслівы чалавек», таксама радуе. Радуе тымі апавяданнямі, якія тут ужо ўпаміналіся.
Каб быць аб’ектыўнымі, скажам і пра тое, што не задавальняе нас у новай кнізе пісьменніка.
Яму трэба перш за ўсё думаць пра думку апавядання. Гэта не гарэзлівая гульня ў словы – «думаць пра думку». На жаль, гэтае думанне ў радзе апавяданняў Чыгрынава або адсутнічае, або, прынамсі, мала адчуваецца.
Яшчэ раз перагартаем апавяданне «Чайкі на хвалях».
Якая задума твора, яго ідэя? Блукае хлопец, сам не ведаючы чаго едзе да далёкага мора – паглядзець, як… чайкі сядзяць на хвалях… У працяглай дарозе – выпадковыя сустрэчы, размовы, успаміны…
А навошта ўсё гэта?
Моцна «буксуе» задума і сама логіка ў апавяданні «На пыльнай дарозе». Паводзіны галоўнага героя Антона Ягоравіча неабгрунтаваныя, мастацка не матываваныя. Вяртаючыся пасля дэмабілізацыі дахаты да жонкі і трох сыноў (усіх іх ён вельмі любіў), Антон Ягоравіч раптам сышоўся з выпадковай спадарожніцай і пакінуў сям’ю, што жыла ў першы пасляваенны час у голадзе і холадзе. Без цікавай глыбокай думкі напісана і апавяданне «Сонца на косах».
Лірык па пісьменніцкай манеры, па характару светаўспрымання, Іван Чыгрынаў у асобных рэчах робіцца халодным сузіральнікам, абыякавым летапісцам. I тады з-пад яго пяра выходзіць апавяданне, напісанае з алімпійскім спакоем, без хвалявання, без эмацыянальнай узрушанасці. «Ішоў на вайну чалавек» – называецца адно з апавяданняў зборніка. Колькі думак, успамінаў, асацыяцый павінна было быць выказана ў творы, сутнасць якога вызначаецца яго назвай! Атрымаўся ж газетны допіс.
Падтрымкі і пахвалы заслугоўвае мова апавяданняў Івана Чыгрынава. Яна сакавітая, натуральная, часта з водарам народнай гаворкі. Але і тут малады пісьменнік «розны і няроўны». Імкнучыся да арыгінальнасці слова, ён часам неразборлівы ў карыстанні дыялектызмамі і словамі, якія не характэрны для беларускай мовы.
Чытаем у розных апавяданнях: «аўражына», «батва», «сыпка», «хвальчовы», «тапіць печ», «дарніцы», «дзербеш», «пенькамочча», «збастоліў», «паніўка», «коўрат», «абярнуцца ў горад», «перашчук», «знушчаліся», «ахлялы», «дор» і інш. Адны з гэтых слоў шырокаму чытачу ўвогуле невядомыя, другія – не з беларускай мовы. Пустазелле са сваёй моўнай нівы, якая абяцае быць ураджайнай, I. Чыгрынаў можа і павінен выполваць.
Першыя дзве кнігі маладога аўтара далі падставу загаварыць пра яго, як пра здольнага пісьменніка. Наперадзе – новыя сустрэчы з чытачом, новыя творчыя хваляванні.

Сцяпан Міско

ПРА СВАЁ ПАКАЛЕННЕ

Звычайна, калі пішуць аб кнізе пісьменніка, дык адзначаюць праблемы, якія закранае аўтар, наколькі павысілася яго майстэрства, ці не здрадзіў ён сваёй тэме.
Хочацца адразу сказаць, што новая кніга Івана Чыгрынава «Самы шчаслівы чалавек» (выдавецтва «Беларусь», 1967 г.) зноў аб нашым сучасніку. Героі гэтай кнігі, як і папярэдняй «Птушкі ляцяць на волю», вынеслі на сваіх плячах усе цяжкасці мінулай вайны і пасляваенных гадоў. Радуе, што Чыгрынаў смела і мужна закранае самыя складаныя праблемы сучаснасці, заўсёды ясна выражае сваю грамадзянскую пазіцыю. У кожным апавяданні ён раскрывае выключна цікавыя і непаўторныя характары, паказвае новыя бакі нашай сучаснасці.
Як у першых сваіх апавяданнях, так і ў новай кнізе Іван Чыгрынаў звяртаецца да тэмы Айчыннай вайны. Цяжкімі былі першыя пасляваенныя гады. Яны ніколі не згладзяцца з памяці. І пісьменнік напамінае людзям аб гэтым. «За сто кіламетраў на абед» – так называецца адно з апавяданняў кнігі. Васіль Карапет, былы выхаванец дзіцячага дома, вядзе хлапчукоў-падлеткаў да сябе ў «госці», каб там хоць раз пад’есці ўволю. «Мы, здаецца, гатовы былі ісці на край свету…»
У другім творы «Ішоў на вайну чалавек» пісьменнік расказвае пра апошнія хвіліны перад адыходам на вайну калгасніка Ігната, які думае, што сыну боты не падшыў, хату не паправіў. Дзеці нават радуюцца, што і іх тата ідзе на вайну, бо бацькі іншых ужо ваявалі. А маці ведае, што на вайну ісці – не жыта малаціць.
Апавяданне «Самы шчаслівы чалавек» дало назву ўсёй кнізе. Герой апавядання Аляксей Болаш марыў аб хуткай дэмабілізацыі, аб радаснай сустрэчы з роднымі, знаёмымі. І раптам вайна. Ён першым ідзе ў бой, відаць, таму ён і самы шчаслівы, што першы.
Не можа Чарэнда з апавядання «Шчаслівае месца» спыніць пошукі сваёй дачкі, якую згубіў у вайну. З Волгі ён едзе працаваць на Сож, бо тут яна магла дзесьці застацца, вырасці, жыць. I шчасце яго не мінае, дачку ён знаходзіць. А тое месца, дзе ён знайшоў яе, кожны раз вітае капітан Чарэнда гудком свайго параходзіка.
Ёсць у пісьменніка тэма аб складанасці і непаўторнасці характару асобных людзей, імкненне сур’ёзна разабрацца ў гэтых людзях, бліжэй прыгледзецца да іх, зразумець сутнасць іх паводзін, учынкаў. Не лёгкая гэта справа. Але толькі такі шлях прыводзіць да новых адкрыццяў.
Маленькага Янку Галкоўскага нейкі Галуза хацеў аддаць нават пад суд, таму што ён не даў разбурыць сваю зямлянку. Аднак вопытнаму следчаму няцяжка было разабрацца, што шаснаццацігадовы хлапчук не мог быць такім страшным злачынцам, як яго размаляваў Галуза. Галкоўскі пайшоў працаваць у горад і сёння яго ведаюць як лепшага працаўніка (апавяданне «Плывун»). Больш складанейшы лёс у аднаасобніка Хрупака. У калгас ён, як усе аднавяскоўцы, не пайшоў, збіраўся нават прадаць дзяржаве сваю зямлю. Потым пачаў развозіць па вёсках шкіпінар. Аднойчы ехаў п’яны, загарэлася салома на возе, і ён сам згарэў. А некалі ў грамадзянскую ваяваў нават у самога Шчорса. Магчыма, тое, што дзеці ўсе  параз’язджаліся, што жонка рана памёрла, што яму ўсё прыходзілася рабіць самому, яшчэ, магчыма, штосьці надарвала чалавека, і ён адбіўся ад людзей, адзічэў, як тая дзічка, што засталася на хутары і якую ён заўсёды стараўся першым абтрэсці. Апавяданне так і называецца «Дзічка». Пісьменнік толькі імкнецца разабрацца, чаму такія людзі пачынаюць дзічэць, адбіваюцца ад усіх. Відаць, і іншыя людзі тут у чымсьці крыху вінаваты. Няхай і яны задумаюцца разам з пісьменнікам.
Кожнае апавяданне Івана Чыгрынава ўтрымлівае скрытую мараль. Сам ён не гаворыць, што так рабіць добра ці дрэнна, але гераіня апавядання «Усціння» хоча, каб дзеці часцей наведвалі яе, каб хоць вестачку прыслалі.
Пасля знаёмства з апавяданнямі Чыгрынава робішся нейкім лепшым, як бы ачышчаным. I гэта самае галоўнае, што павінен выклікаць сваім творам пісьменнік. Іван Чыгрынаў у многіх сваіх апавяданнях звяртаецца да вясковага жыцця. Пісьменніка радуе, што і дабрабыт узрос, што ў кожнай хаце радыё і тэлевізараў многа. Але моладзь яшчэ пакідае вёску, і вельмі многа застаецца бабулек. Іх нават клічуць у горад, але яны не могуць прыжыцца. Ды і клічуць, відаць, не так ужо настойліва…
Старую Аўгінню нявестка сустракае такімі словамі: «А што гэта вы такім надвор’ем надумаліся ехаць?» Не спіцца ёй на раскладушцы ў кухні, сніцца ёй свая печ, свая хата (апавяданне «У горад»). Адзінокая Усціння жыве без сыноў. Яна не збіраецца ў горад. Кожны год яна рэгулярна высылае сынам пасылкі і радуецца, што хоць тады дачакаецца ад іх весткі, як атрымаюць пасылкі. Адно яе радуе, што магчыма малодшы Міцька, які яшчэ не жанаты, можа вернецца. Вось яна і беражэ старое гняздо (апавяданне «Усціння»). Хворы Андрэй вяртаецца ў сваю вёску. Тут яго першае каханне. Ён убачыў яшчэ раз, як касцы неслі на косах сонца. Так і ззяе сонца на косах. Хто не бачыў касцоў, не адчуваў гэтай прыгажосці, той адчувае гэта, прачытаўшы апавяданне «Сонца на косах». Пісьменнік закранае ў гэтых апавяданнях многія праблемы вясковага жыцця. Але, галоўнае, ён хоча, каб людзі былі больш чулымі адзін да другога, каб у іх было больш чалавечнасці, больш спагадлівасці.
І. Чыгрынаў вельмі тонка можа паказаць звычайнае ў незвычайным, простае ў складаным, малое ў вялікім. Але гэтае звычайнае становіцца незвычайным, простае – складаным, нязначнае – вялікім. Гэта вельмі каштоўная якасць. Без непатрэбнай ускладненасці, без гучных фраз і патэтычнай саладжавасці пісьменнік стварае яркія і запамінальныя вобразы нашых сучаснікаў. Гэта сапраўдныя працаўнікі, мужныя патрыёты, якія ў суровыя ваенныя гады і мірныя дні заўсёды на пярэднім краі.
Нельга расказаць аб усіх творах. Вось яшчэ толькі два: «Залатая рука» і «Трэція пеўні». Тут таксама цікавыя героі, але надта часта аўтар адыходзіць ад галоўнай тэмы, таму апавяданні атрымаліся расцягнутымі. Многія дэталі, эпізоды не нясуць нагрузкі, не цэментуюць галоўную ідэю, што для апавядання з’яўляецца самым неабходным. Часам і ў іншых апавяданнях пісьменнік уводзіць лішнія эпізоды, занадта доўга «водзіць» сваіх герояў за ручку, баіцца выпусціць іх і даць дзейнічаць самім. Можна было б адшукаць і такія сказы, якія не ўласцівы таму ці іншаму герою. Яны крыху заштампаваныя.
Але большасць з усяго, што напісана Чыгрынавым, радуе. Радуе тым, што ў літаратуру прыйшоў пісьменнік са сваім абліччам, сваёй тэмай і сваім своеасаблівым, удумлівым поглядам на жыццё.
Не памылюся, калі скажу, што чытач з цікавасцю пазнаёміцца з новай кнігай Івана Чыгрынава «Самы шчаслівы чалавек» і будзе некалькі разоў перачытваць яе, кнігу, якая дапамагае чалавеку стаць чысцей і вышэй.