КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 3

Г. Бакиевич

ТЕМА – НАРОДНЫЙ ПОДВИГ

Спектакль «Оправдание крови» И. Чигринова
на сцене Брестского областного театра имени ЛКСМБ

Тема героизма советского человека, тема народного подвига всегда занимала и занимает ведущее место в репертуаре Брестского областного театра имени ЛКСМБ. За сорок лет сценической деятельности нашего коллектива поставлены десятки спектаклей о людях великого мужества, о тех, кто в годину суровых испытаний ценой своей жизни защитил Родину. Здесь в первую очередь вспоминаются герои «Брестской крепости» К. Губаревича, «Молодой гвардии», поставленной по роману А. Фадеева, спектакли «Старые друзья» Л. Молюгина, «Люди, которых я видел» С. Смирнова, «Настоящий человек» Б. Полевого, «Верность» О. Бергольц, «А зори здесь тихие…» Б. Васильева и многие другие.
Особое место в нашей творческой биографии принадлежит спектаклям, которые воссоздали образы белорусских партизан и подпольщиков, героев народной войны с врагом. Эта тема в свое время была начата спектаклем по пьесе А. Мовзона о легендарном Константине Заслонове. Ее продолжили драмы «Сердце на ладони» И. Шемякина, «Грешная любовь» А. Делендика, народный лубок «Трибунал» А. Макаенка. В эту панораму вписывается и постановка народной драмы «Оправдание крови» по роману известного белорусского писателя И. Чигрииова, лауреата Государственной премии БССР и литературной премии имени А. Фадеева. Драма посвящена сорокалетию освобождения Белоруссии от фашистских захватчиков и сорокалетию Великой Победы.
Создание этого спектакля стало ярким событием в жизни всего коллектива. Театр взял на себя большую ответственность – первым в стране дать сценическую жизнь героям широкого эпического полотна, которое уже хорошо известно читателям. Пьеса буквально рождалась в театре, режиссер-постановщик С. Евдошенко совместно с автором создавал сценический вариант романа. Над его художественным оформлением работа главный художник театра В. Лесин, а музыкальное оформление создавал композитор В. Кондрасюк. Для каждого из них работа над спектаклем была серьезным экзаменом.
– Этот материал привлек наше внимание своей новизной и свежестью, глубоким взглядом автора на события начального периода войны, – говорит режиссер С. Евдошенко, – Главный герой драмы – народ, жители деревни Веремейки, затерявшейся в лесах отдаленного района восточной Белоруссии. Автор открывает затаенные уголки души и мысли своих героев, простых людей, тружеников-крестьян, которых любит и великолепно знает. Он показывает, как зреет в людях понимание необходимости сражаться с врагом, который посягнул на самое святое – свободу Родины. Пьеса И. Чигринова современна тем, что выявляет красоту и величие тех неприметных героев, которые определили непобедимость нашего Народа. Она как бы обращается к чувствам зрителя и говорит ему: живи, человек, трудись, твори, радуйся и вечно с благодарностью помни тех, кто перед лицом бед и страданий сберег преданность идеалам Советской власти, оправдай кровь, пролитую ими, своей верностью им. Помни о той великой ценности, которой в нашем обществе является простой человек, о его извечной борьбе за справедливость, о его непреодолимой любви к земле своей родной Белоруссии.
Первыми зрителями спектакля «Оправдание крови» стали наши украинские друзья, жители городов Ровно, Черкассы и Львов, где летом прошлого года гастролировал театр. Им стали близки и понятны мысли и чувства героев драмы – белорусских крестьян, в которых они увидели своих духовных братьев. И это закономерно. Наши народы связывает общая историческая судьба, общие моральные ценности, среди которых любовь к Родине занимает главенствующее место. Горячий прием зрителей передает и тональность отзывов прессы, которую имел спектакль. Мнение критики было единодушным: этот спектакль – большая творческая удача коллектива Брестского театра.
«Оригинально интерпретируя важную и животрепещущую тему, актерский коллектив с исключительным проникновением в суть исторических фактов воссоздал события не только в реальном, но и в ассоциативном плане, вызвав в воображении зрителей ряд картин и эпизодов, раскрывающих судьбу человека в прямой зависимости от судьбы Родины», – писал на страницах ровенской областной газеты «Красное знамя» И. Пестонюк, старший преподаватель кафедры литературы и истории искусств ровенского института культуры.
«На примере жителей небольшой деревни Веремейки автор пьесы психологически тонко раскрывает, как в час суровых испытаний советский народ поднялся на защиту Родины, – писал рецензент львовской областной газеты «Свободная Украина» И. Мельничук. – Интересно построен драматургом процесс нарастания гражданской сознательности людей».
Главным достоинством спектакля критики справедливо считают создание целой галереи ярких, по-народному глубоких сценических образов, раскрытие характеров, показ их становления и развития. В спектакле нет массовки в привычном значении этого слова. Каждый участник спектакля – большая у него роль или маленькая – необходимое составное звено в общей панораме жизни Веремеек, его полноправный представитель. Они очень разные, разные по характеру и жизненному опыту, разные в оценке тех или иных событий и явлений. И это при дает спектаклю многогранность, делает массовые сцены интересными и убедительными.
В центре спектакля образ Дениса Зазыбы в исполнении народного артиста БССР, заслуженного артиста Литовской ССР А. Логинова, Он в довоенное время был заместителем председателя колхоза. Но не только и не столько служебное положение, а большая житейская мудрость, его убежденность делают Дениса Зазыбу истинным вожаком односельчан, выразителем их дум и чаяний. Большая искренность и простота, с которой проводит артист свою роль, вызывают особое доверие к его словам, потому что они идут от души.
В этом плане показательна сцена встречи Дениса Зазыбы с бывшим председателем колхоза Родионом Чубарем (артист В. Пестунов), который пришел в Веремейки с целью ускорить начало партизанской борьбы с врагом. Чубарь, сторонник решительных действий, не учитывает реального положения, которое хорошо знает Зазыба, предлагающий свою тактику; если еще нельзя победить врага, значит надо обманут» его, надо готовить людей к схватке с фашистами, надо не уничтожать урожай, как требует Чубарь, а сберечь его для партизан, ведь хлеб им не упадет с неба,
Интересно проводит А. Логинов сцену встречи Зазыбы сыном Масеем, который до войны был несправедливо осужден и сидел в тюрьме, а сейчас вернулся домой с затаенной обидой, с израненной душой. Беседы отца с сыном трудные и напряженные. Зазыба пробует понять его, помочь разобраться в ситуации, пробудить в Масее то светлое, в которое он верит сам. И выбор, который делает в финале Масей, это победа и Зазыбы.
Образ Масея создал артист А. Козак, Тонко и тактично ведет он свою роль, оправдывая те перемены, которые происходят во взглядах и оценках его героя. Артист хорошо использует материал роли с ее драматизмом, мучительным поиском ответа на нелегкие вопросы жизни, с большой амплитудой перемен – от настороженности и обиды за несправедливость, сотворенную с ним, до понимания необходимости забыть личное, если в опасности находится самое дорогое — свобода Родины. Эта эволюция Масея – закономерный итог бесед с отцом, с односельчанами, среди которых особое место принадлежит Парфену Вершкову.
Этот деревенский философ Парфен Вершков, рассудительный и мудрый, для которого чрезвычайно важно понять смысл жизни, что такое добро и зло, совесть и бесчестие, важен не только в становлении взглядов Масея. Он сам – народная совесть, не только в своих рассуждениях, а и в действиях. Именно Парфен Вершков первым бросается выручать деревенского дурачка Тиму, которого фашисты приняли за переодетого красноармейца. Его поступком движет естественное чувство справедливости, которую он должен отстоять, не думая о той опасности, которая ожидает его, И даже перед смертью он думает о будущем, внося чрезвычайно важный акцент, в спектакль. В этом заслуга артиста В. Кулишева, который на небольшом материале роли смог создать правдивый и убедительный образ.
На фоне таких людей особенно контрастно смотрится Микита Драница, человек без моральных устоев, который всю жизнь ищет выгоду, приспосабливается, готов преклоняться перед любым, у кого есть власть и сила, и в то же время воровато оглядываться по сторонам – а не ошибся ли, не прогадал ли, правильно ли сделал выбор и какую выгоду будет иметь? Именно таким играет Микиту Драницу заслуженный артист БССР К. Перепелица. Он наделил своего персонажа выразительной внешностью, показал его двуличие и изворотливость. Дранице очень хочется произвести на людей хорошее впечатление, он балагурит, лукавит, плетет интриги и становится их жертвою.
Но не Микита Драница, не дезертир Роман Семочкин (М. Метлицкий), который является союзником полицейского Браво-Животовского (А. Бережной), не полицейский в Яшнице (М. Перепечко) и даже не немецкий офицер (А. Гоманюк), являются хозяевами положения. Они в моральной изоляции, они обречены на поражение, так как за Денисом Зазыбой весь народ. Это Кузьма Прибытков (В. Лисовский), Иван Падерин (А. Мельников), Титок (М. Цыркин). И нравственный подвиг больного, тщедушного Филиппа из Яшниц (Н. Маршин) – это тоже победа народа над цинизмом и бесчеловечностью «нового порядка», который пробуют насаждать с помощью силы оружия фашисты и их приспешники.
«Символична заключительная сцена спектакля «Оправдание крови», – писал рецензент А. Добролюб на страницах газеты «Черкасская правда». – Вокруг бывшего председателя колхоза Родиона Чубаря в тесный круг становятся пожилые крестьяне, молодежь деревни Веремейки. У них еще нет оружия, которым они будут громить врага, зато в их сердце вселилась ненависть к оккупантам, вера в справедливость борьбы против непрошеных гостей. И вскоре из этой группы людей, многие из которых никогда не держали в руках винтовки, вырастет боевой партизанский отряд, в котором каждый проникнется чувством высокой ответственности за долю родной земли и сознательно пойдет в бой. Да, это будет скоро, когда весь народ Белоруссии поднимется на священную войну с ненавистным врагом».
И как бы подытоживая разговор о работе театра, газета «Свободная Украина» писала: «Спектакль «Оправдание крови» воспитывает зрителей в духе советского патриотизма, любви к Родине, ненависти к ее врагам. Он свидетельствует о художественной зрелости коллектива, говорит о том, что ему под силу поднимать важные проблемы, ставить большие драматические полотна». Это высокая оценка труда театра в решении важной темы народного подвига.

Алесь Марціновіч

ЖЫЦЬ I ПАМЯТАЦЬ

Спектакль «Апраўданне крыві» на сцэне Брэсцкага абласнога драматычнага тэатра імя Ленінскага камсамола Беларусі

У апошні час тэатры рэспублікі ўсё часцей звяртаюцца да твораў беларускіх пісьменнікаў. Маюцца на ўвазе не арыгінальныя п’есы – бо іх пастаноўкі заканамерныя: менавіта нацыянальны рэпертуар дае магчымасць найлепш меркаваць пра індывідуальнасць пэўнага калектыву, пра яго здольнасць заставацца тэатрам самабытным, які не паўтарае, хоць і на высокім ідэйна-мастацкім узроўні, нечыя сцэнічныя ўзоры, – а спектаклі ў драматургічную аснову якіх пакладзены творы іншых жанраў, часцей за ўсё празаічныя. Такую зацікаўленасць нельга не зразумець: шмат якія раманы, аповесці па значнасці і глыбіні пранікнення ў з’явы рэчаіснасці маюць права на сцэнічнае прачытанне. I правільна робяць тэатры, якія аказваюць пісьменніку дзейсную творчую дапамогу, калі бачаць, што ў яго ёсць жаданне паспрабаваць свае сілы і здольнасці ў драматургіі.
Найлепшы прыклад таму – супрацоўніцтва тэатраў рэспублікі з лаўрэатам Дзяржаўнай прэміі БССР і Літаратурнай прэміі імя Аляксандра Фадзеева Іванам Чыгрынавым. Мінчане і госці беларускай сталіцы па вартасцях ацанілі спектакль «Плач перапёлкі» Беларускага акадэмічнага тэатра імя Янкі Купалы. Дарэчы, адзначаны як адзін з лепшых на Усесаюзным аглядзе спектакляў, прысвечаным XXVI з’езду КПСС. Рэжысёра-пастаноўшчыка, заслужанага дзеяча мастацтваў БССР В. Раеўскага ў творчасці I. Чыгрынава прывабілі гістарызм мыслення, шырыня мастацкага дыяпазону, уменне глядзець на падзеі вачыма народа. А гэтае бачанне часам розніцца ад літаратурнага, бо нясе ў сабе многае з таго, што вытокамі сваімі пачынаецца менавіта ў народнай маралі. Нават нязначны фальш, які ў любым творы недаравальны, у кнізе пра вайну зробіць самую благую паслугу. Гэтак сама як і адно жаданне ісці за фактам, толькі «капіраваць» гістарычную праўду мала прынясе карысці.
Ці не гэта меў на ўвазе I. Чыгрынаў, калі прызнаваўся: «А галоўнае – мала той вайны, мала таго народнага жыцця, якое было тады… А калі гаварыць увогуле, дык, мне здаецца, назіраецца такая з’ява, быццам недзе прытупляецца ў нашых творах пра вайну гэтая самая «тамашнасць». Што я хачу сказаць? Ужо некаторыя творы падобны не на жыццё, а на літаратурныя творы. Няма ў іх таго моманту, таго сонца, той зямлі, таго голаду, таго страху, таго болю, той радасці, той барацьбы, – гэта ўжо нешта ад выдуманага. Гэта такі стан, калі яшчэ і вялікай выдумкі няма, але ўжо і жыцця няма. Дзіўна, што нават удзельнікі вайны пішуць так…»
Адна з важнейшых адметнасцей раманаў I. Чыгрынава – своеасаблівасць аўтарскага ўспрымання рэчаіснасці. Так, як ён піша пра першыя дні вайны ў звычайнай беларускай вёсцы, раней ніхто не пісаў. У драме «Плач перапёлкі» I. Чыгрынаў захаваў, а купалаўскі тэатр падмацаваў гэтую першароднасць.
У «Апраўданні крыві» Чыгрынаў-драматург і рэжысёр-пастаноўшчык заслужаны артыст БССР С. Еўдашэнка таксама імкнуліся, наколькі дазваляюць магчымасці сцэнічнага жанру, наблізіцца да літаратурнай першакрыніцы. Праўда, ёсць тут і адрозненні. У драме «Плач перапёлкі» ў асноўным захаваны сюжэтныя калізіі аднайменнага рамана. У «Апраўданні крыві» ажывае не толькі гэты чыгрынаўскі твор. Так пашыраюцца фабульныя рамкі, што дазваляе ўвасобіць на сцэне значна большую частку літаратурнага матэрыялу.
Але ў першым і другім выпадках асноўныя прынцыпы падыходу пісьменніка да першакрыніцы застаюцца аднолькавымі. Вызначыўшы жанр сваіх твораў у іх драматургічным вырашэнні як народную драму, ён імкнецца даць гледачу бачанне вайны вачыма самога народа, дапамагчы ўспрыняць яе як суровае народнае выпрабаванне. Сцэнічныя варыянты, зберагаючы ўсё лепшае з чыгрынаўскай прозы – глыбокі псіхалагізм, дакладнасць характарыстык персанажаў, унутраны драматызм, які вядзе да найбольш поўнага выяўлення чалавечых характараў, адметную гаворку герояў, – набываюць і тое, што так патрэбна тэатру: скандэнсаванасць дзеяння. Кожнае слова, рэпліка, кожны рух таго ці іншага персанажа маюць важкі ідэйны і сацыяльны сэнс.
Абагульняючы змест мае пачатак спектакля на брэсцкай сцэне. Вытрыманы ў традыцыях звычайнай сялянскай гутаркі, ён – першы, прытым важны штрышок да калектыўнага партрэта народа і адначасова запаветны ключык да разумення і адкрыцця ягонай душы. Гавораць вяскоўцы пра набалелае і трывожнае, пра тое, што вораг на родную зямлю ступіў. I згадваюць – не ўпершыню гэта. Тое, што ў думках кожнага, выказвае Кузьма Прыбыткаў (У. Лісоўскі):
– Я от думаю цяпера, дак неяк ажно дзіўна размешчана ета Беларуся наша, бытта гасподзь знарок яе паклаў так. Усё праз нас з вайной ходзяць, усё праз нас. Здаецца, каб хто перанёс яе ў другое месца, дык і нам бы па-другому жылося. А зямля харошая, можа нават лепшая за рай той… Не, зямля наша папраўдзе райская…
Нялёгкія, пакручастыя шляхі вядуць у спектаклі Радзівона Чубара (У. Пестунаў). Колішні старшыня верамейкаўскага калгаса, чалавек душэўны, людскі і адкрыты – да такога найлепш падыходзіць слова «тамашні», – вельмі ж ужо звыклы жыць, выконваючы, што падкажуць зверху. Ён гатовы дзейнічаць, змагацца, ды толькі трэба, каб на тое была пэўная дырэктыва, загад, як і што рабіць.
У. Пестунаву складана спасцігнуць героя, знайсці ў ягонай душы тую ўнутраную спружыну, якая, у залежнасці ад абставін, раскручваецца больш ці менш. Складана, бо Чубар – не проста чалавек, а асоба, дзеянні якой не ўкладваюцца ў звычайныя рамкі пэўных, здавалася б, лагічных паводзін. Акцёр імкнецца да дыялектычнага разумення героя і дасягае поспеху, калі адчувае ўсю драматычнасць становішча, у якім апынуўся верамейкаўскі старшыня. Гэта ж жахліва, што чалавек, які хоча змагацца, люта ненавідзіць ворагаў, павінен бяздзейнічаць. Пошукі свайго месца ва ўсенароднай барацьбе ў яго зацягваюцца.
У драме «Апраўданне крыві» І. Чыгрынаў свядома паскарае гэты працэс. У самым пачатку спектакля адбываецца сустрэча з Камісарам (гэтую ролю выконваюць С. Радзінскі і сам С. Еўдашэнка), які і ўказвае адзіна правільны шлях: месца Чубара – сярод тых, хто яго добра ведае, каму ён давярае, дзе заўсёды можа знайсці падтрымку і разлічваць на яе.
У. Пестунаў найбольш пераканальны, калі цалкам давярае драматургу. Не баіцца паказаць Чубара нелюдзімым. Такім ён і быў у час блукання па лесе. Калі акцёр спрабуе самастойна «ачалавечыць» вобраз, атрымліваецца дзіўная рэч: тое, што, здавалася б, павінна ўзмацніць, паскорыць працэс раскрыцця Чубара, вядзе да штучнасці, ненатуральнасці яго паводзін. Герой ператвараецца ў нейкую схему акцёрскай ідэі. Што-што, але гаварыць пра зададзенасць учынкаў верамейкаўскага старшыні, на наш погляд, няма падстаў. I. Чыгрынаў – тонкі псіхолаг і ніколі не імкнецца да знешніх эфектаў.
У «Апраўданні крыві», як і ў «Плачы перапёлкі» (маюцца на ўвазе драмы) Чубар паказваецца на сцэне значна радзей, чым Зазыба. Але згодна аўтарскай задуме ў «Апраўданні крыві» ён дзейнічае з Зазыбам нароўні. Лёс абодвух цесна пераплецены з лёсам верамейкаўцаў. Гэта дапамагае ўвесці ў спектакль яшчэ адзін важны, абагульнены вобраз самога народа.
Такая акцэнтоўка павялічвае адказнасць усяго творчага калектыву, занятага ў спектаклі. I тут шмат дапамагае сцэнаграфія В. Лесіна, пазбаўленая вобразнай ускладненасці. На першы погляд нават здаецца, што мастак просталінейна падыходзіць да драматургічнага матэрыялу. Звычайныя лавачкі, некалькі дрэўцаў – вось быццам і ўсё, што нагадвае гледачам пра Верамейкі. А прыгледзішся ўважлівей – навідавоку і тое, што знітоўвае падзеі, якія адбываюцца ў малой беларускай вёсцы, ва ўсім свеце, устрывожаным вайной. Такім важным элементам, мастацкай дэталлю зрабілася простая шыльдачка з назвай вёскі – «Верамейкі», – прыбітая да слупа ля ўваходу ў яе. Гледачы толькі зрэдку бачаць яе напісанай па-нямецку. Значыць, ёсць у Верамейках сіла, здольная процістаяць ворагу.
У цэнтры падзей Дзяніс Зазыба – колішні намеснік старшыні калгаса. Ды чаму колішні? Ён і цяпер, калі прыйшоў на родную зямлю вораг, не адмовіўся ад гэтага абавязку. Зазыба ў спектаклі – увасабленне Савецкай улады, усяго добрага, сумленнага, неўміручага ў чалавеку.
«Шанцуе» Дзянісу Зазыбу на выканаўцаў. У купалаўцаў гэты вобраз тонка зразумеў народны артыст БССР П. Кармунін, на сцэне брастаўчан яго ўвасабляе народны артыст БССР і заслужаны артыст Літоўскай ССР А. Логінаў. Акцёр стварае глыбокі нацыянальны характар. Пры ўсёй сваёй з’асяроджанасці, сялянскай кемлівасці і разважлівасці Зазыба А. Логінава натура дзейсная, валявая.
У беларускай літаратуры не шмат персанажаў па сваёй жыццёвай актыўнасці, выразнасці грамадзянскай пазіцыі, духоўнаму багаццю і маральнай бескампраміснасці можа стаць поруч з Зазыбам. Тым больш важна, што на брэсцкай сцэне мы бачым менавіта такога героя. Гэтаму садзейнічае і работа рэжысуры. Тэатр вядзе з гледачамі актуальную, надзённую размову, якая закранае ідэйна-эстэтычныя праблемы гераізму. Дзяніс Зазыба знаходзіцца ў цэнтры гэтай размовы. На прыкладзе яго жыцця I. Чыгрынаў паказвае (а тэатр не менш пераканаўча падкрэслівае), што паняцце гераічнага куды больш шырокае, чым можа падацца на першы погляд. Зазыба не забіў пакуль што ніводнага фашыста, але як шмат зрабіў дзеля будучай перамогі! Ён рэальная, існуючая сіла, якой баіцца нават Брава-Жыватоўскі.
Шкада толькі што А. Беражны (ён выконвае ролю Брава-Жыватоўскага) часам просталінейна разумее гэтага чалавека. Што Брава-Жыватоўскі здраднік –відавочна. Што за душой не мае нічога святога – таксама. А вось сказаць, што ён недалёкі, – значыць саграшыць супраць ісціны. У спектаклі ж увага акцэнтуецца менавіта на гэтым. А. Беражны прыходзіць ледзь не да шаржавання вобраза, шго ў пэўнай меры супярэчыць логіцы развіцця яго характару.
Нешта падобнае назіраецца і ў выкананні М. Мятліцкага. Яго Раман Сёмачкін па-свойму запамінальны. Але… надта ж ён нагадвае персанажаў з вядомых спектакляў і фільмаў.
Раманы I. Чыгрынава густа населены, усе героі перайшлі ў яго драмы. Гэта стварыла для тэатра пэўныя цяжкасці. У спектаклі занята амаль уся трупа. Некаторым акцёрам даводзіцца двойчы выходзіць на сцэну. Тым не менш ёсць у ім шэраг паўнакроўных, жывых характараў. Акрамя Зазыбы і Чубара хочацца назваць Парфена Вяршкова ў выкананні У. Кулішава. У спектаклі гэта эпізадычны персанаж. Асноўную ідэйна-сэнсавую нагрузку найчасцей нясуць іншыя героі. Ды толькі Вяршкоў У. Кулішава – з тых людзей, якіх запамінаеш назаўсёды. Акцёр перадае непаўторнасць духоўнага багацця свайго героя, раскрывае ўсё хараство ягонай душы.
Запамінаецца Марфа Зазыба (ааслужаныя артысткі БССР Н. Ганчарэнка і Г. Качаткова) з той сялянскай разважлівасцю і дабратою, якія яна быццам пераняла ад свайго мужа Дзяніса Зазыбы. Складаны характар Ганны Карпілавай імкнецца спасцігнуць А. Паленава. Яе гераіня – жанчына неўтаймоўная, гарачая, здольная на рашучыя ўчынкі, хоць шмат якія з іх не паддаюцца звычайнай логіцы. На жаль, актрыса часам траціць пачуццё меры, «працуе на гледача», тады вобраз збядняецца і яму бракуе жыццёвай складанасці.
Калі ж увогуле гаварыць пра жаночыя вобразы, дык трэба зазначыць, што ў гэтым спектаклі жывуць, дзейнічаюць, кахаюць і ненавідзяць… гарадскія кабеты, апранутыя ў сялянскае адзенне. Ды і адзенне гэтае не заўсёды адпавядае таму, якое насілі перад вайной. Застаецца толькі пашкадаваць, што таленавіты акцёрскі ансамбль псуюць выпадковасці, якіх магло і не быць.
Завяршэнне спектакля сімвалічнае і па-свойму адметнае. Памятаючы, што драма як жанр мае свае мастацкія законы і прынцыпы, і Чыгрынаў у нечым «фарсіруе» падзеі, надае ім лагічную завершанасць, якой вымагаюць абставіны з іх драматычнай паслядоўнасцю.
Рэжысёр-пастаноўшчык выразна падкрэслівае імкненне герояў стаць у рады актыўных змагароў за вызваленне роднай зямлі, а таксама ўпэўненасць, што іх рашучасць ужо можа знайсці належнае выйсце.
Якія яны прыгожыя, чыгрынаўскія героі, у гэты момант! Яшчэ хвіліну-другую назад у таго-сяго на твары была трывога, разгубленасць. Але вось з’яўляецца Чубар – і не пазнаць людзей. Быццам нейкі прамень запаліўся ў душы кожнага. Першая, з немаўлём на руках, падыходзіць Сахвея – да таго, хто можа зберагчы, выратаваць жыццё, якое працягваецца.
«Апраўданне крыві» – з драматургічных твораў, якія маюць багаты ўнутраны патэнцыял. Для рэжысёра тут адкрываецца шырокае поле дзейнасці. Галоўнае, наколькі ён творча блізкі, наколькі зразумее аўтара. У спектаклі брастаўчан, смела можна сцвярджаць, сустрэліся аднадумцы. Таму С. Еўдашэнка так прытрымліваецца драматургічнай асновы, таму так блізка яму ўсё, што трывожыць і непакоіць драматурга.
Вось як ён тлумачыць выбар для пастаноўкі менавіта гэтага твора: «Калі прачытаў раман Івана Чыгрынава, адразу адчуў: гэта тое, пгго трэба тэатру. Адразу палюбіліся героі пісьменніка, лепшыя з якіх з’яўляюцца носьбітамі і народнай мудрасці, і народнай чысціні. Таму і захацелася, каб з імі глядач сустрэўся на сцэне. Так пачалося творчае супрацоўніцтва з Чыгрынавым. Сказаць, што ўсё давалася лёгка, нельга. Вядома, як і ў кожным выпадку перанясення на тэатральныя падмосткі твора прозы, сустракаешся з пэўнымі цяжкасцямі. На гэты раз цяжкасці былі звязаны з тым, каб не проста «ўціснуць» падзеі ў рамкі драматургічнай асновы, але захаваць усю маштабнасць задумы пісьменніка. Працаваў над спектаклем з думкай, каб глядач палюбіў герояў пісьменніка. Каб верамейкаўцы сталі для яго гэткімі ж блізкімі, як і для мяне, калі пазнаёміўся з раманамі. Каб любоў гэтая ўзмацнілася ў тых, хто творы Чыгрынава чытаў, а астатнім захацелася пасля спектакля звярнуцца да саміх раманаў»…
«Абкатка» спектакля адбылася ў час леташніх гастроляў тэатра. Гледачы ўспрынялі яго з цікавасцю, добразычлівымі былі і першыя водгукі крытыкі. Хоць, безумоўна, у спектаклі шмат што патрабуе яшчэ ўдасканалення, той выразнасці, якая павінна прывесці да больш поўнага і глыбокага прачытання драмы, выяўлення творчых магчымасцей усяго калектыву. Пра гэта нельга забываць і таму, што многія праблемы ў брэсцкім тэатры сёння стаяць востра. Не апошняя з іх звязана і з падборам рэпертуару. Тым больш прыемна, і што брастаўчане адкрылі свайго драматурга, прадоўжылі творчыя пошукі па далейшаму асэнсаванню ваенна-патрыятычнай тэмы.
Цяпер, калі краіна рыхтуецца ўрачыста адзначыць 40-годдзе Вялікай Перамогі, калі, як ніколі раней, востра стаіць пытанне міру, тэатру патрэбны менавіта такія спектаклі.

В. Міхальчук

НЕАБХОДНАСЦЬ ВЫБАРУ

«Апраўданне крыві» I. Чыгрынава на сцэне Брэсцкага драматычнага тэатра

Для кожнагв тэатральнага калектыву зварот да тэмы Вялікай Айчыннай вайны – заўсёды адказны творчы экзамен. Таму не можа быць звычайных «прахадных» спектакляў. Не тая тэма, у распрацоўцы якой можна пазабаўляцца розным псеўданаватарствам. Асэнсаванне трагічных падзей мінулай вайны вымагае ад мастакоў сцэны максімальнай творчай аддачы, дакладнага разумення гістарычнай праўды таго, што адбылося ў 1941–1945 гадах.
Для Брэсцкага тэатра зварот да рамана I. Чыгрынава меў асаблівае, можна сказаць, прынцыповае значэнне яшчэ і таму, што ў апошнія гады ў дзейнасці трупы адчуваўся пэўны спад. У рэпертуары пераважалі лёгкаважкія камедыі. Бракавала цікавых акцёрскіх работ. Часта мянялася мастацкае кіраўніцтва. Адным словам, прыкметы пэўнага творчага крызісу былі наяўныя, аб іх з трывогай пісала крытыка. І вось у такі момант тэатр вырашыў звярнуцца да «Апраўдання крыві» – рамана складанай мастацкай структуры, важкіх ідэйна-эстэтычных здабыткаў у адлюстраванні глыбокіх вытокаў той выдатнай з’явы, што называецца савецкім патрыятызмам.
Спектакль «Апраўданне крыві» павінен быў адказаць на многія пытанні, якія стаялі перад калектывам. У прыватнасці, ці можа трупа пераадолець творчую заспакоенасць, ці здольна стварыць адметны сцэнічны твор на тэму Вялікай Айчыннай вайны.
Інсцэніроўку рамана напісаў I. Чыгрынаў. Пісьменнік імкнуўся захаваць асноўныя яго сюжэтныя калізіі, перадаць пафас, скіраваны на філасофскае асэнсаванне народнага жыцця ў час вайны. Многае Чыгрынаву-драматургу ў перакладзе Чыгрынава-раманіста ўдалося: інсцэніроўка вызначаецца глыбокай распрацоўкай народных характараў, трапнымі, маляўнічымі замалёўкамі вясковага побыту, адлюстраваннем драматычнай атмасферы, што запанавала ў Верамейках з пачаткам вайны. Некаторыя матывы аўтарам узяты з папярэдняга рамана «Плач перапёлкі», і гэта ўзбагаціла змястоўнасць інсцэніроўкі.
Рэжысёр С. Еўдашэнка вырашае спектакль у жанры народнай драмы. Адгэтуль увага пастаноўшчыка да шматлікіх масавых сцэн, якія набываюць у мастацкай тканіне спектакля вызначальнае значэнне. Менавіта ў масавых сцэнах ствараецца дакладная атмасфера часу, ствараецца абагульнены вобраз народа, які не скарыўся перад захопнікам, а стаў узнімацца на барацьбу, зрабіўшы тым самым свой гістарычны выбар. Гэта прынцыповая ўдача рэжысёра, удача ўсяго спектакля.
Галоўны герой спектакля – верамейкаўцы. Фронт пакаціўся далей на Усход, а яны засталіся тут адны. Засталіся сам-насам з уласным сумленнем; уласным разуменнем грамадзянскага абавязку. Мастацкае даследванне псіхалагічнага стану чалавека ў час выбару, які падказвае ўласнае сумленне, – і ёсць самае адметнае і каштоўнае ў сцэнічным увасабленні чыгрынаўскага рамана калектывам тэатра. Рэжысёр не імкнецца да самамэтных пастановачных эфектаў і прыгожых мізансцэн, уся яго ўвага накіравана на пошук дакладнага спосабу акцёрскага існавання ў межах эстэтычных запатрабаванняў спектакля.
Ужо ў самым пачатку мы бачым галоўных герояў – верамейкаўцаў, якія стаяць на вясковай вуліцы, вядуць сваю нетаропкую гутарку, вядома, пра самае набалелае – пра вайну. Адзін з іх, Кузьма Прыбыткоў (У. Лісоўскі) выказвае тое, што думаюць усе: «Я от думаю цяпера, дак неяк ажно дзіўна размешчана ета Беларуся наша, бытта гасподзь знарок яе паклаў так. Усё праз нас з вайной ходзяць, усё праз нас. Здаецца, каб хто перанёс яе ў другое месца, дык і нам бы па-другому жылося. А зямля харошая, можа нават лепшая за рай той…»
Паступова, эпізод за эпізодам, раскрываюцца характары верамейкаўцаў, іх адносіны да чужынцаў. Выканаўцы большасці роляў знаходзяць трапныя дэталі ў стварэнні псіхалагічна аб’ёмных сцэнічных вобразаў. Так, уражвае ігра У. Кулішава ў ролі Парфена Вяршкова. Акцёру ўдалося галоўнае – раскрыць значнасць чалавечай асобы свайго героя, яго духоўнае багацце. У. Кулішаў іграе ў стрыманай манеры, але гэта не зніжае эмацыянальнага ўздзеяння сцэнічнага вобраза, створанага акцёрам у лепшых прыёмах псіхалагічнага тэатра.
Даўно і плённа працуе ў калектыве тэатра народны артыст БССР А. Логінаў. На яго творчым рахунку шмат значных работ. Сярод іх роля Дзяніса Зазыбы. У інсцэніроўцы Зазыба больш маўчыць, чым гаворыць. Ён заўсёды знаходзіцца сярод сваіх аднавяскоўцаў, але больш слухае, думае. Гэта ўскладняла творчую задачу рэжысёра і акцёра, але трэба сказаць, што А. Логінаў стварыў сцэнічны вобраз вялікага эмацыянальнага і інтэлектуальнага ўздзеяння на гледача. Зазыба А. Логінава прыцягвае ўвагу з першай сцэны – самавітая постаць, павольныя рухі, засяроджаныя, разумныя вочы… Ён з тых людзей, што робяць значна больш, чым гавораць. Для верамейкаўцаў Дзяніс Зазыба А. Логінава – чалавек дасведчаны і аўтарытэтны. Вакол яго заўсёды людзі, яны цягнуцца да яго, адчуваючы ў ім сілу, розум, спрактыкаванасць. I яшчэ, верамейкаўцы адчуваюць у ім свайго чалавека – селяніна, які не ўяўляе свайго лёсу без зямлі, спрадвечных вясковых клопатаў. А. Логінаў з тых акцёраў, якія ўмеюць раскрываць сацыяльны план ролі. У яго выкананні Зазыба не толькі працаўнік, не толькі селянін, але і чалавек, які даўно зрабіў свой сацыяльны выбар, для яго няма пытання: змагацца з ворагам ці перачакаць. Зазыба А. Логінава ўвесь час думае над іншым: як лепш павесці барацьбу з фашыстамі, але пры гэтым ён непакоіцца пра лёс аднавяскоўцаў, іх штодзённы побыт у час вайны. Вось гэта спалучэнне рашучасці змагацца і адначасовы клопат пра людзей, – і з’яўляецца самым адметным у характары чыгрынаўскага героя.
Складаная задача стаяла таксама перад выканаўцам ролі былога старшыні калгаса Радзівона Чубара У. Пестунавым. Вобраз Чубара ў значнай меры трагічны. Ён хоча змагацца з ненавісным ворагам, але не заўсёды дакладна ведае, як гэта лепш зрабіць. Такі ўжо тып характару – умее добра выконваць чужыя загады, а там, дзе трэба праявіць уласную ініцыятыву і кемлівасць, – губляецца. Чубар I. Чыгрынава губляўся часам яшчэ і таму, што не заўсёды глыбока разумеў людзей, іх жыццёвыя клопаты і турботы. Рэжысёр і акцёр некалькі спрасцілі задачу: Чубар у спектаклі ўпарта імкнецца да барацьбы. Глыбей зазірнуць у сутнасць характару свайго героя, які нясе ў сабе адбітак пэўнага гістарычнага часу, яго супярэчнасцей, – У. Пестунаву не ўдалося.
Важнае месца ў мастацкай структуры пастаноўкі, яе ідэйна-эстэтычнай канцэпцыі займаюць вобразы тых, хто пайшоў да захопнікаў у памагатыя. Сярод іх, безумоўна, вылучаецца Антон Брава-Жыватоўскі, своеасаблівы «лідэр» сярод здраднікаў. Акцёр А. Беражны ў гэтай ролі ўдала раскрывае некаторыя рысы Брава-Жыватоўскага – крывадушнасць, цынізм, жаданне выжыць любымі сродкамі. Праўда, у асобных эпізодах акцёр захапляецца паказам абмежаванасці свайго героя, пэўнай просталінейнасці характару, а гэта не зусім адпавядае літаратурнай першааснове. Але ў цэлым акцёрская работа А. Беражнога даволі пераканальная.
Запамінаецца яшчэ адзін персанаж – нямецкі афіцэр у выкананні А. Гаманюка. Акцёр малады, але ўжо даволі даўно і з поспехам іграе на брэсцкай сцэне, дзе ён стварыў шэраг цікавых вобразаў. У «Апраўданні крыві» рэжысёр прапанаваў А. Гаманюку невялікую ролю, на першы погляд, чыста службовую, але акцёр здолеў на невялікім па часе сцэнічнага дзеяння матэрыяле намаляваць уражлівы партрэт тыповага захопніка, што прыйшоў на нашу зямлю з адзінай мэтай – уладарыць. Акцёр дакладны ў гістарычным і сацыяльным выкрыцці свайго «ўладарніка», што ўносіць важны акцэнт у ідэйнае гучанне спектакля.
Як вядома, важкая мастацкая каштоўнасць рамана I. Чыгрынава ў тым, што пісьменніку ўдалося намаляваць цэлую галерэю жаночых характараў – простых вясковых кабет, на лёс якіх выпала трагічнае выпрабаванне вайной, акупацыяй. На жаль, у сцэнічным увасабленні многія жаночыя вобразы адчувальна страцілі сваю непаўторнасць і каларыт. Хоць некаторыя актрысы здолелі знайсці цікавыя фарбы ў абмалёўцы сваіх гераінь, але ў цэлым вобразы, верамейкаўскіх жанчын у спектаклі выглядаюць у значнай ступені ілюстрацыйнымі.
Спектакль «Апраўданне крыві», як бачым, не пазбаўлены істотных недахопаў. Але калі падсумаваць агульныя вынікі работы тэатра над прачытаннем чыгрынаўскай прозы, нельга не заўважыць галоўнага, каштоўнага – спектакль узрушае, спектакль уцягвае гледача ў сумесны роздум аб уроках мінулай вайны. Вынік работы, як можна пераканацца, грунтоўны. Сцэнічны летапіс Вялікай Айчыннай вайны папоўніўся яшчэ адным цікавым, змястоўным творам.