ІВАН ЧЫГРЫНАЎ. ВЕРНАСЦЬ ПРАЎДЗЕ
1986 год
НАВСТРЕЧУ XXVII СЪЕЗДУ КПСС. СОВЕТСКАЯ ПРОЗА – ОПЫТ, ПРОБЛЕМЫ, ЗАДАЧИ. Выступление на пленуме Совета по критике и литературоведению при правлении СП СССР
Сравнительно недавно на собрании белорусских писателей выступил один литератор и категорически заявил: «Никогда наша литература не была так отдалена от жизни, как сейчас». И ему никто не возразил. Более того, писатели, кажется, остались довольны своим молчанием. Как будто бы в такой категоричности была правда. Я много думал над сказанными словами, но как-то не сходились у меня концы с концами. Дело заключается не в том, что литература много сил отдает исследованию ратного подвига людей в борьбе с гитлеровским фашизмом. Это закономерно. А в том, что, раскрывая нравственную сторону нашего бессмертного подвига, сосредоточивая основное – и так должно быть – внимание на четырех годах войны, опираясь на десятилетия, предшествующие войне, мы как-то не задумываемся над тем, что цена, которую мы заплатили за победу, подготовила наступившую вслед современность – послевоенные будни, не менее жестокие, трудные, чем военное лихолетье. Особенно на землях Белоруссии, Украины, Прибалтики. Северо-Запада, да и Центра России, где вернувшиеся с войны фронтовики и партизаны вынуждены были не отдыхать, а браться за топор, за плуг, чтобы строить кров, чтобы сеять хлеб. И работали, живя впроголодь, не имея одежды, прямо скажем, остервенело. И дети солдат, вернувшихся и не вернувшихся с войны, шли в нетопленные классы и аудитории, чтобы добывать знания. И все были устремлены не только в день сегодняшний, но и в завтрашний, казавшийся людям, завоевавшим великую Победу, радостным и лучезарным. Поэтому романтический взлет послевоенной литературы в определенной мере оправдывался народной мечтой, которая вынашивалась в долгие и мучительные годы войны.
Однако в литературе много было издержек потому, что она спешила изобразить войну масштабно, забывая часто о человеке на войне, о трагедийном содержании его жизни, пребывавшей всегда на грани смерти. Значительные просчеты были и в литературе, обращенной к мирному, созидательному послевоенному труду, который изображался обязательно возвышенно, с опаской раскрыть то, что продолжалось с войны, – трагедийность, безотцовщина, тяжелая вдовья доля, страдания инвалидов. Иные писатели старались обходить трудности послевоенной поры и вступали в известное противоборство с совестью. Это особенно стало ощутимо теперь, когда наше тревожное время настойчивее обращается к памяти, к истории, к необходимости постичь духовный мир новых, родившихся после войны поколений, объяснить их затянувшуюся инфантильность, стремление к так называемым престижным профессиям, к личному процветанию за счет родителей и государства.
Мы в целом далеко шагнули вперед с точки зрения развития образования, но как-то поотстали в воспитании нравственных и мировоззренческих устоев, правильных представлений о всей нашей жизни. Неужели достаточно из года в год говорить о несметных богатствах Родины, и только? И не обмолвить почти ни слова об умении этими богатствами распоряжаться по-хозяйски? О рачительном хозяйствовании как в масштабах государственных, так и личных? Ведь бережливость и социалистическая нравственность во всем: в использовании материальных благ в отношении к общественному времени и к своему личному, в желании быть честным, совестливым, увлеченным общественно полезным трудом, – просто так не достигаются. Все это воспитывается.
Литература наших дней должна бы возродить изначальные принципы рационального использования всего, чем располагает страна, справедливого распределения материальных благ, добытых общественным трудом. Могут возразить, что это давно пройденный этап, это первые шаги социализма, а сейчас общество пребывает на высшей ступени, зачем уж так считаться «по мелочам»? Считаться «по мелочам» действительно не надо, но возвращаться в пройденные этапы борьбы за социализм стоило бы, опыт, накопленный в те годы, поистине неоценим для воспитания новых поколений людей.
Укрепление ленинских норм жизни, социалистических общественных отношений составляет главную заботу партии. Это должно органично войти и в литературу на нынешнем этапе ее дальнейшего сближения с жизнью. Неуспех многих произведений о трудовой, производственной жизни человека, будь он в городе или на селе, объясняется прежде всего тем, что мы пытаемся постичь лишь сферу экономики и производства и оставляем вне поля зрения человеческий фактор. И происходит это потому, что проникнуть в духовный мир человека или целого трудового коллектива – дело очень сложное.
В лучших произведениях, посвященных минувшей войне, человек показан во всем богатстве душевных устремлений. А вот во многих произведениях о труде, – а ведь именно он является главным содержанием человеческой жизни, – эта устремленность не отображается столь ярко, не раскрывается в полной мере способность героя творить добро ради других, ради всего общества. А ведь именно в этом и кроется трудовое подвижничество. Писатель же будет считать свою главнейшую творческую задачу выполненной только в том случае, если сумеет показать как раз эти качества человека. Тем самым он усилит воспитательный заряд книги, привлечет к ней внимание читателя.
Позволю себе затронуть еще один вопрос. Сейчас стало модным изображать, как молодые люди уезжают из родных мест. И объяснение этому явлению давалось довольно примитивное, – мол, в духовном развитии деревня перестала удовлетворять молодых. Казалось, литература должна была рассказать о том, как молодые входили в городскую жизнь. Однако таких книг что-то не много появилось. А между тем сколько молодых потерялось в городе, не нашло себя, испортило свою жизнь. Отток молодых из села остро ощутим сегодня и с каждым годом может стать все ощутимее, если закрепление молодежи на селе превратится в очередную кампанию. Литература должна всесторонне изобразить жизнь нынешнего села. Село-85 не похоже на село-75 и уж совсем далеко ушло от села-60, а литература все еще не вышла оттуда, из 80-х годов.
Конечно, проблемы, стоящие сейчас перед всем народом, литература в первую очередь должна решать на современном материале. Но и не только на современном. Она может и должна обращаться к памяти поколений. Да и вообще мы как-то вольно или невольно сужаем понятие современности, пытаясь втиснуть его в хронологические отрезки исторического времени и забывая о том, что существует еще время художественное. А это куда шире, объемнее, ведь в каждой человеческой судьбе (а произведение вбирает в себя много судеб, представляющих целые поколения) существует незримо, но весьма ощутимо живая нить, соединяющая разные времена. Человек живет не только настоящим, но и перспективой будущего и памятью прошлого.
1984 год
У. Ягоўдзік
ГЕРОЙ СУЧАСНЫ – ГЕРОЙ АКТЫЎНЫ
З пасяджэння прэзідыума праўлення СП Беларусі
26 чэрвеня адбылося пасяджэнне прэзідыума праўлення СП БССР.
На парадку дня стаяла пытанне «Аб праблемах адлюстравання сучаснай вёскі ў беларускай літаратуры ў святле рашэнняў чэрвеньскага (1983 г.) Пленума ЦК КПСС і XIV пленума ЦК КПБ».
З дакладам выступіў крытык Серафім АНДРАЮК. Ён, у прыватнасці, сказаў:
– Беларуская літаратура мае выключна багатыя і глыбокія традыцыі ў распрацоўцы тэмы жыцця вёскі. Тэмы надзвычай шматграннай, зменлівай. Доўгія гады наша літаратура лічылася вясковай – па сваім жыццёвым матэрыяле, ідэях, героях, нават па сваёй этыцы і эстэтыцы. І для гэтага былі падставы – творчасць нашых буйнейшых пісьменнікаў, наша класіка. Якуб Колас, Максім Гарэцкі, Кузьма Чорны, Кандрат Крапіва, Міхась Зарэцкі, Ян Скрыган – гэта не толькі вызначальныя вехі на шляху развіцця нашай літаратуры, гэта і яркія этапныя мастацкія старонкі летапісу жыцця вёскі, жыцця народа, А з чым, як не з адлюстраваннем, асэнсаваннсм жыцця вёскі звязаны лепшыя старонкі творчасці Івана Мележа, Янкі Брыля, Івана Шамякіна, Міколы Лобана, Аркадзя Чарнышэвіча, іншых нашых празаікаў. Ад вёскі ішлі, ідуць і, відаць па ўсім, доўга яшчэ будуць ісці ў літаратуру многія і многія нашы пісьменнікі. Вёска жывіць сёння ў асноўным нашу нацыянальную літаратуру. Тут яе этычныя і эстэтычныя крыніцы, тут яе моўны арсенал. Чытаючы творы пісьменнікаў сярэдняга пакалення, маладых і самых маладых (пра што б гэтыя творы ні былі напісаны), адчуваеш, бачыш, што іхнія асноватворныя ідэі, іхнія ўяўленні пра добрае і дрэннае, прыгожае і непрыгожае карэнні свае маюць у вясковай стыхіі. Нават тады, калі хто-ніхто і хоча пазбавіцца ад гэтай залежнасці, імкнецца ў інтэлектуальныя высі, высі агульназначнасці і абстрактнасці. З жыцця не выскачыш, сам ад сябе не ўцячэш. Ды і ці трэба ўцякаць? У гэтым жа сіла мастацтва – у еднасці з «вёскай», г. зн. стыхіяй вясковага жыцця, зямлёй, прыродай, паветрам, самім рытмам і тонам жыцця.
Звернемся да твораў, напісаных у самыя апошнія гады і прысвечаных непасрэдна сённяшняй вёсцы, яе складаным пераўтваральным працэсам, яе клопатам і турботам. Праўда, трэба зазначыць адразу, што кніг такіх за апошнія некалькі год выйшла, у параўнанні з папярэднімі гадамі, не надта многа. I наступныя гады, калі меркаваць па выдавецкіх планах, відаць, не дужа парадуюць нас у гэтых адносінах. А былі ж гады, калі вясковая проза вызначала наогул аблічча літаратуры. Мы можам па мастацкай літаратуры, пераважна па творах прозы, скласці сабе даволі поўнае і праўдзівае ўяўленне пра жыццё вёскі пэўнага перыяду. Менавіта літаратура дае нам красамоўныя сведчанні сялянскага жыцця дарэвалюцыйных гадоў, першых паслярэвалюцыйных, перыяду калектывізацыі, пасляваеннага аднаўлення, пераломных 50-х. Яна насычана найперш вызначальнымі для свайго часу сацыяльнымі канфліктамі, героі яе людзі свайго часу і свайго адметнага асяроддзя; яны людзі працы. А ў працы час відаць даволі выразна.
Ці ёсць у нас такая літаратура, такія творы, прысвечаныя 70-м, пачатку 80-х гадоў? Даць нейкі адназначны адказ я, у прыватнасці, не бяруся. А такія творы, такая літаратура павінны быць. Відаць, найбольш яркі, найбольш выразны летапіс часу ствараецца яго (часу) творцамі. Пазней, з дыстанцыі многіх гадоў і дзесяцігоддзяў, будзе ў чымсьці новае, больш глыбокае і аб’ектыўнае, магчыма, нават больш праўдзівае асэнсаванне і спасціжэнне, але першапачатковай эмацыянальнай непасрэднасці, першапачатковага багацця жывых дэталей не будзе. Ды і без першапачатковага, калі так можна сказаць, жывога ўзнаўлення рэчаіснасці, пэўнага часу не будзе пазнейшага глыбіннага іх асэнсавання і спасціжэння. Наўрад ці мы мелі б «Палескую хроніку» Ивана Мележа калі б не было «Адшчапенца» Я Коласа. твораў К Чорнага, «Вязьма» М. Зарэцкага, «Узнятай цаліны» М. Шолахава.
Змены, якія сёння адбываюцца ў сельскай гаспадарцы, у нашай вёсцы, – змены гуманныя сваім зместам. Яны маюць моцную патрэбу ў іх мастацкім пацвярджэнні і замацаванні. Бо інакш ці будуць яны з поўнай сілай уздзейнічаць на свядомасць людзей? Думаецца, у гэтым плане літаратура можа і павінна адыгрываць асабліва актыўную ролю ў выкананні сённяшніх народнагаспадарчых задач, у іх духоўным, ідэалагічным эабсспячэнні.
Аднак такое адчуванне, быццам літатаратура, некалі апёкшыся на «ідэальным героі», наогул неяк пачала баяцца станоўчага героя-кіраўніка. Хоць пэўныя зрухі, праўда, ужо ёсць. Яны пакуль што зроблены ў публіцыстыцы. Можна назваць тут нарысы М. Герчыка, A. Казловіча, В. Якавенкі, С. Курылёвай, B. Панамарова, А. Акуліка, прысвечаныя вядомым кіраўнікам гаспадарак: Старавойтаву, Бядулю, Дзяншчыкову, Валодзьку…
Цікавай з’явай нашай нарысістыкі апошніх гадоў з’яўляецца дакументальна-публіцыстычная аповесць М. Герчыка «Час гаспадароў». Расказваючы пра старшыню калгаса імя Суворава Пастаўскага раёна Алега Валодзьку, пра калгас, якім ён кіруе, аўтар звяртае ўвагу галоўным чынам на праблемы найбольш складаныя ў жыцці калгаса.
Ігнат Дуброўскі, старэйшы наш нарысіст, у сваіх творах паказвае, усебакова аналізуе і сцвярджае сацыяльна-культурныя змены ў сяле, новае ў камунальным абслугоўванні насельніцтва, бачачы ва ўсім гэтым найперш клопаты пра чалавека, выяўляючы і ўхваляючы парасткі таго новага, да чаго імкнецца наша краіна і прыход чаго паскараюць нястомнай працай нашы людзі.
Гаворачы пра нарыс як жанр, які здзяйсняе найбольш непасрэдную, аператыўную, зацікаўленую сувязь літаратуры з жыццём, вядзе, калі так можна сказаць, разведку боем новых тэм і ідэй, новых герояў, нельга не звярнуць увагу вось на што: дзялянка нарыса неяк не дужа прываблівае творчую моладзь. I калі ў іншых жанрах мы можам назваць маладых аўтараў, якія ўжо засведчылі сваю прыналежнасць да літаратуры, то ў нарысе гэтага няма. Чаму?
Адразу ж узнікае адвечнае пытанне аб сувязі мастака з жыццём. Асабліва датычыць гэта маладых. Што б мы ні казалі, а адсутнасць пастаяннай жывой сувязі з рэчаіснасцю – калгасам, саўгасам, заводам, навуковай установай, студэнцкім калектывам – адразу ў творы дае сябе адчуць. Нават талент тут не выратоўвае.
Калі ж вярнуцца да паказу чалавека працы непасрэдна ў мастацкай літаратуры, то нельга не назваць такія творы, як «Вазьму твой боль» I. Шамякіна, «Градабой» П. Місько, «Зямля дзяцей нашых» і «Матчына хата» Л. Гаўрылкіна.
Найбольшая колькасць твораў пра вёску сёння прысвечана даследаванню духоўнага свету вясковага жыхара, узаемаадносін чалавека і прыроды. Тут, бадай, і асабліва значныя поспехі. I там, дзе ёсць глыбокае пранікненне ва ўнутраны свет чалавека, дзе ёсць адказнае стаўленне да жыцця і яго праблем, ёсць імкненне да і даследавання і асэнсавання, там будзе, нягледзячы на ракурс мастацкага ўзаемадзеяння з рэчаіснасцю, шырыня ахопу, адчуванне сучаснасці ва ўсіх яе праяўленнях, там ёсць і сацыяльнае гучанне. Як найбольш характэрныя, кожны па-свойму, прыклады я тут называў бы раманы «Непрыкаяны маладзік» А Асіпенкі і «Неруш» В Казько. Пра іх крытыка пісала, пісала нямала і правільна. У адносінах жа да рамана В. Казько хочацца адзначыць наступнае: раман багаты на думкі, багаты жывымі значнымі характарамі, насычаны моцным драматызмам – і разам з тым колькі ў ім паветра, якое адчуванне прасторы! I гэта зразумела: пісьменнік пісаў пра тое, чым жыў сам у гэты час, што было вакол яго.
Праблема ўзаемаадносін чалавека і прыроды сёння адна з самых універсальных і адна з самых балючых. Цяжка знайсці празаіка, паэта, які так ці інакш не звяртаўся б да яе. Сацыяльны, філасофскі, маральны, эстэтычны аспекты гэтай праблемы складаюць ідэйны змест не аднаго мастацкага твора. У нас, апрача рамана В. Казько, варта назваць «Пушчу» В. Карамазава, у творчасці якога тэма беражлівых адносін да прыроды з’яўляецца магістаральнай, таленавітую, густа напісаную аповесць А. Жука «Паляванне на апошняга жураўля».
Асобна хочацца спыніцца на рамане I. Пташнікава «Алімпіяда (Воблакі шасцідзесятых)». Твор гэты – значная з’ява не толькі ў творчасці пісьменніка, але і ва ўсёй беларускай літаратуры. Шырыня ахопу рэчаіснасці, глыбіня пранікнення ў самыя розныя сферы жыцця, майстэрства ў стварэнні жывых, непаўторных характараў, дакладнасць псіхалагічнага аналізу, майстэрства жывапісу, здольнасць стварыць выключна драматычную атмасферу, гуманістычная насычанасць дазваляюць падыходзіць да гэтага рамана з самымі высокімі патрабаваннямі. I я ўпэўнены, ён іх вытрымае.
Ігнат ДУБРОЎСКІ, які першы ўзяў слова пасля дакладчыка, у сваім выступленні засяродзіў увагу прысутных на тых шматлікіх вострых праблемах, якія існуюць у сучаснай вёсцы. Прынамсі, ён гаварыў пра міграцыю вясковага насельніцтва ў горад, пра тое шырокае будаўніцтва, што вядзецца сёння на сяле. Мы вельмі скупа, сказаў у заключэнне I. Дуброўскі, паказваем абставіны, у якіх складваецца характар нашага сучасніка, таму часта ў мастацкіх творах і паўстаюць перад чытачом павярхоўныя і малацікавыя вобразы.
На думку Івана ЧЫГРЫНАВА, падзеі, якія адбываюцца на нашых вачах у вёсцы, вельмі цікавыя і складаныя, па значнасці іх можна параўнаць хіба што з калектывізацыяй. Гэта перш за ўсё адчуваецца ў творах I. Дуброўскага, М. Герчыка, А. Казловіча, некаторых іншых нарысістаў. Менавіта таму іхнімі творамі і цікавяцца кіраўнікі гаспадарак, раённае кіраўніцтва. Мастацкая ж проза на тэму сучаснай вёскі гэтым пахваліцца не можа, яна яшчэ не знайшла, не заваявала свайго чытача. У сваім выступленні I. Чыгрынаў адзначыў таксама і тоё, што ў апошнія гады ў нашай прозе, наогул літаратуры недастаткова шырока адлюстроўваецца партыйнае кіраўніцтва тымі глыбокімі працэсамі, якія адбываюцца ў калгаснай вёсцы, і агульная задача ўсіх літаратараў – ставарыць цэлую галерэю яркіх запамінальных вобразаў партыйных работнікаў.
Васіль ЯКАВЕНКА падзяліўся ўражаннямі пра сумесную паездку па раёнах рэспублікі з вядомым рускім нарысістам Іванам Васільевым. Гэты выдатііы пісьменнік найперш шукае ў жыцці і паказвае ў сваіх творах усё тое духоўна светлае, чыстае, на што можа абаперціся чалавечая душа, ён імкнецца знайсці карэнні той высокай чалавечай маральнасці, дзякуючы якой і маладзее наша зямля.
Галоўны рэдактар часопіса «Маладосць» Анатоль ГРАЧАНІКАЎ падзяліўся думкамі пра творы, надрукаваныя на старонках часопіса і прысвечаныя праблемам сучаснай вёскі У мяне такое адчуванне, сказаў А. Грачанікаў, што наша літаратура, адышоўшы ад ранейшай, пасляваеннай вёскі, ніяк не можа прыйсці да новай з яе непазнавальна змененым ладам самога жыцця Слова тут за маладымі пісьменнікамі, менавіта на іх мы ўскладаем свае надзеі, хоць і засмучае тое, што моладзь наша як бы баіцца падступіцца да тых складаных пытанняў, пра якія мы тут гаворым Усім вядома, што пісаць і друкаваць творы сапраўды вострыя, злабадзённыя нялёгка. Здараюцца выпадкі, калі сёй-той з кіраўнікоў пачувае сябе гэткім князьком, недатыкальнаю асобаю. Дарэчы, такі тып людзей – не такая ўжо і рэдкая з’ява, тут ёсць да чаго прыгледзецца і над чым падумаць пісьменніку.
У нас часта пачуеш нараканні на маладых пісьменнікаў, сказаў у сваёй прамове Вячаслаў АДАМЧЫК, што яны, маўляў, не адчуваюць і не паказваюць у сваіх творах тыя змены, якія адбыліся і адбываюцца ў нашым жыцці. Я з гэтым не згодны. Паэты і празаікі апошняга прызыву, бясспрэчна, мысляць іншымі катэгорыямі, чым мы, я асабіста адчуваю ў іх творах і пошукі, і навізну. I гэта заканамерна: яны выраслі ў іншых умовах, чым нават першае пасляваеннае пакаленне, з’явіліся літаратары, якія нарадзіліся і ідуць у літаратуру з горада, што раней рэдка здаралася. На жаль, крытыка пакуль маўчыць пра гэтую з’яву, хоць не прамы абавязак нацэльваць моладзь на далейшае асваенне прасцягаў сучаснага жыцця.
У сваіх выступленнях Віктар КАЗЬКО і Іван ШАЛЬМАНАЎ спыніліся на канкрэтных фактах адносін нашых сучаснікаў да зямлі-карміцелькі, наогул да прыроды, часцінкай якой з’яўляецца і сам чалавек. Пісьменнікі з горыччу ў голасе гаварылі, што цяпер як ніколі востра паўстала праблема экалагічнага сумлення, што і гараджане і вяскоўцы часта забываюцца на жывыя, людскія адносіны да таго, што заўсёды лічылася святыняй, – да зямлі. Цяпер трэба асабліва актыўна, прынцыпова змагацца са спажывецкімі адносінамі да прыродных багаццяў, выхоўваць, асабліва ў маладога пакалення, беражлівыя адносіны як да жывёльнага, так і да расліннага свету.
Мы наракаем, што ў творах, напісаных у апошнія гады, сказала Вера ПАЛТАРАН, не часта сустрэнеш станоўчага героя. Але ён ёсць! Як у жыцці, так і ў літаратуры. Для прыкладу хачу спаслацца на кнігу Яўгена Будзінаса «Адзін практычны крок», прысвечаную вядомаму старшыні Уладзіміру Бядулю. Вельмі сучасная і глыбокая гэтая кніга, нездарма яна стала настольнаю кнігаю многіх і многіх гаспадарнікаў. Або яшчэ: бядуем, што ўсё менш і менш дае «ўзятку» для мастакоўскай душы вёска. Няпраўда! Прыйшла ж да нас пташнікаўская «Алімпіяда». Нарэшце, прыйшлі, каб ужо назаўсёды застацца ў народнай памяці, быкаўскія Сцепаніда і Пятрок. Хіба гэта не вясковы «ўзятак»?
Пішучы пра сучасную вёску, аданачыў у сваім выступленні Леанід ГАЎРЫЛКІН, мы адчуваем у сабе пэўную няўпэўненасць, бо абапіраемся толькі на свой уласны вопыт ці вопыт невялікага кола блізкіх людзей. Каб пісаць пра тыя змены, што адбываюцца цяпер у вёсцы, гэтага, безумоўна, мала. Непазнавальна змянілася праца на зямлі, змяніўся і сам чалавек, які на ёй працуе. Адно, на маю думку, не змянілася: адчуванне, што земляробская доля далёка не зайздросная… Шмат ёсць розных прафесій, але перад тою, што называецца хлебароб, – яны заўсёды былі ў нейкай ступені другасныя. Мы павінны, наш абавязак расказваць пра людзей, якія працуюць на зямлі, як мага часцей і як мага праўдзівей, не забываючы, вядома, пра мастацкасць.
Народны пісьменнік БССР Іван ШАМЯКІН падкрэсліў, што перш за ўсё чалавек стваральнай працы быў і заўсёды будзе галоўным героем большасці твораў савецкіх пісьменнікаў. Нельга, вядома, абходзіць маўчаннем розныя складаныя праблемы і негатыўныя з’явы, што яшчэ сустракаюцца ў жыцці, але перш за ўсё трэба засяроджваць увагу на душэўным харастве працоўнага чалавека.
Вынікі гаворкі падвёў першы сакратар праўлення СП БССР Ніл ГІЛЕВІЧ. Мы разумеем, сказаў ён, што тэма вёскі – гэта тэма зямлі. Ставіцца пытанне: хто і як распараджаецца гэтым бясцэнным багаццем – зямлёй? Гаспадароў, як бачым, развялося нямала. Але якія гэта гаспадары? Тут павінна, нават абавязана сказаць сваё важнае слова літаратура. Кажуць, што наша краснае пісьменства ўсё больш і больш адрываецца ад зямлі. Асабіста я так не сказаў бы: проста мы мусім быць яшчэ бліжэй да народных каранёў, тэма вёскі заўсёды была і доўга яшчэ будзе нашай асноўнай тэмай, Сёння мы больш гаварылі пра жыццё, чым пра літаратуру Я думаю, што гэта добра, бо такім чынам мы вызначылі арыенціры, на якія ўсім нам трэба кіравацца ў творчасці.
Па абмеркаваным пытанні на пасяджэнні прэзідыума праўлення СП БССР была прынята пастанова.
1983 год
З ТРЫБУНЫ ААН
Вызваленчая барацьба народаў, якую заўсёды падтрымліваў Савецкі Саюз, іншыя краіны сацыялістычнай садружнасці, усё прагрэсіўнае чалавецтва, прывяла да распаду каланіяльных імперый. Дастаткова сказаць, што толькі на афрыканскім кантыненце сталі на шлях самастойнага развіцця каля пяцідзесяці дзяржаў. Узраслі роля і ўплыў краін, якія вызваліліся, у міжнародных справах; прыкметна іх уздзеянне на вырашэнне праблем, што датычаць усяго чалавецтва; мацуецца салідарнасць, калі гаворка ідзе аб уступленні ў барацьбу супроць імперыялізму і каланіялізму, расізму і расавай дыскрымінацыі, супроць апартэіду.
Аднак, нягледзячы на поспехі нацыянальна-вызваленчай барацьбы народаў, з каланіялізмам, расізмам і апартэідам усё ж яшчэ поўнасцю не пакончана. Іх рэшткі атручваюць міжнародную атмасферу, з’яўляюцца небяспечнымі крыніцамі напружанасці і канфліктаў.
Ганьбуючым сумленне чалавецтва з’яўляецца існаванне расісцка-каланіяльных рэжымаў на поўдні Афрыкі. У паўднёвай Афрыцы, нягледзячы на шматлікія рашэнні ААН і патрабаванні сусветнай прагрэсіўнай грамадскасці, груба папіраюцца элементарныя чалавечыя правы карэннага насельніцтва краіны, там пануе разгул палітыкі апартэіду і расавага прыгнёту.
Сістэма насілля і рэпрэсій, узведзеных рэжымам Прэторыі на ўзровень дзяржаўнай палітыкі, акты агрэсіі супроць суседніх суверэнных дзяржаў, якія становяцца ўсё больш частымі, стварылі ў гэтым раёне свету сітуацыю, што з’яўляецца прамой пагрозай міру і міжнароднай бяспецы.
Апартэід не толькі амаральны і бесчалавечны, ён таксама складае сур’ёзную пагрозу міжнароднаму міру і бяспецы. Сур’ёзнасць гэтай пагрозы міру адлюстроўваецца ў адзінадушных рэзалюцыях Савета Бяспекі.
Эканамічныя асновы апартэіду і расізму на поўдні Афрыкі агульнавядомы. Яны заключаюцца ў самай жорсткай эксплуатацыі фактычна рабскай працы з мэтай дасягнення мясцовымі і заходнімі імперыялістычнымі манаполіямі звышпрыбыткаў. Адбываецца пастаянная драпежніцкая эксплуатацыя людскіх і прыродных рэсурсаў поўдня Афрыкі дзеля інтарэсаў манапалістычнага капіталу. Эканамічная карціна тут уяўляе сабой стракатую мазаіку, перакрыжаванне інтарэсаў паўднёва-афрыканскіх і міжнародных імперыялістычных карпарацый.
Як сцвярджае прафесар Масачусецкага ўніверсітэта А. Сейдман у даследаванні аб дзейнасці транснацыянальных карпарацый у паўднёвай Афрыцы, якое было апублікавана Цэнтрам ААН супроць апартэіду, больш тысячы англійскіх фірм маюць свае ўклады ў Паўднёва-Афрыканскай рэспубліцы. ІІІэраг англійскіх фірм з паўднёва-афрыканскімі інвестыцыямі, асабліва ў галіне сталеліцейнай і нафтахімічнай вытворчасці, часткова належаць англійскаму ўраду. Большасць буйных англійскіх фірм праводзяць прамыя інвестыцыі ці праз свае філіялы.
Амерыканскія фірмы з’яўляюцца другой найбольш важнай крыніцай замежных інвестыцый у Паўднёва-Афрыканскай рэспубліцы. Каля чатырохсот амерыканскіх кампаній укладваюць свае капіталы ў паўднёвую Афрыку. Як адзначаецца ў названым даследаванні Сейдмана, транснацыянальныя карпарацыі, зарэгістраваныя ў ЗША, маюць большую ступень кантролю над сваімі інвестыцыямі ў паўднёвай Афрыцы ў параўнанні з іншымі заходнімі карпарацыямі. Восемдзесят працэнтаў амерыканскіх капіталаўкладанняў у апрацоўчую прамысловасць, дзевяноста працэнтаў інвестыцый у гандаль і больш пяцідзесяці працэнтаў капіталаўкладанняў у паўднёва-афрыканскія і намібійскія руднікі непасрэдна кантралююцца амерыканскімі транснацыянальнымі карпарацыямі.
Кампаніі ФРГ, Японіі і іншых краін таксама маюць актыўныя дзелавыя сувязі з рэжымам Прэторыі. Даход ад заходніх інвестыцый у паўднёвай Афрыцы значна пераўзыходзіць сярэдні сусветны ўзровень і дасягае дваццаці працэнтаў.
У другім даследаванні, зробленым англійскім прафесарам Кларкам, аб якім паведамлялася ў газеце «Дэйлі Уорд» і якое прысвечана выкрыццю злачыннага супрацоўніцтва заходніх прамысловых колаў з рэжымам апартэіду, адзначалася, што заходнія банкі, у прыватнасці Злучаных Штатаў, Англіі і ФРГ, значна павялічылі сваю фінансавую дапамогу расісцкаму рэжыму Прэторыі ў форме пазык і крэдытаў. За чатыры гады такая дапамога павялічылася больш чым у чатыры разы. Яна дала магчымасць Паўднёва-Афрыканскай рэспубліцы стварыць свой ваенны патэнцыял для барацьбы з нацыянальна-вызваленчым рухам унутры краіны і для эскалацыі агрэсіі супроць суседніх суверэнных афрыканскіх дзяржаў.
Сацыяльныя вынікі злачыннай, антычалавечнай палітыкі і практыкі апартэіду і расізму, імперыялістычнага грабяжу на поўдні Афрыкі не менш вядомыя.
На практыцы апартэід заўсёды азначаў і азначае не толькі раздзельныя, але і няроўныя правы; прывілеі і даброты размяркоўваюцца пры ім суадносна з расавай класіфікацыяй.
Палітычныя арганізацыі большасці карэннага насельніцтва ПАР забаронены, нерасавыя палітычныя арганізацыі таксама лічацца незаконнымі. Многія лідэры чорнага насельніцтва арыштаваны, прымушаны пакінуць краіну ці пайсці ў падполле.
Усе афрыканцы старэй пятнаццаці гадоў абавязаны насіць пропуск. За апошнія дваццаць восем гадоў больш дзесяці мільёнаў афрыканцаў былі арыштаваны па закону аб прапусках.
Панаванне белай расісцкай меншасці ва ўсіх сферах палітычнага, эканамічнага, сацыяльнага і культурнага жыцця краіны з’яўляецца падаўляючым. Толькі белыя маюць права галасаваць; усе члены парламента, міністры, усе старшыя чыноўнікі і ўсе суддзі – белыя. Пратэст чорнага насельніцтва абарочваецца для яго трагедыямі Шапервіля і Саўэта. Расавая дыскрымінацыя існуе ва ўсіх сферах дзейнасці.
Зарплата афрыканца ў прамысловасці ў пяць і больш разоў меншая за зарплату белых, у сельскай гаспадарцы – у дваццаць і больш разоў. Уся некваліфікаваная, цяжкая і небяспечная работа выконваецца афрыканцамі.
Афрыканскія прафсаюзы не прызнаюцца законам, забастоўкі афрыканцаў з’яўляюцца незаконнымі.
Урад ПАР расходуе на навучанне дзяцей белага насельніцтва ў трыццаць разоў больш сродкаў, чым на дзяцей карэнных афрыканцаў. Толькі шэсць працэнтаў афрыканцаў маюць магчымасць наведваць пачатковыя школы. У школах існуе сегрэгацыя.
У ПАР адзін урач прыходзіцца на чатырыста чалавек белага насельніцтва і адзін урач – на сорак чатыры тысячы афрыканцаў. Дзіцячая смяротнасць сярод афрыканцаў дасягае ў некаторых раёнах краіны ад трыццаці да пяцідзесяці працэнтаў усіх афрыканскіх дзяцей ва ўзросце да пяці гадоў.
Карэннае афрыканскае насельніцтва жыве ў нечалавечых умовах.
Больш за чвэртку мільёна былі прымусова пераселены без якой-небудзь кампенсацыі.
У спробах прадоўжыць сваё існаванне расісцкі рэжым Прэторыі ўзмацняе тэрор і рэпрэсіі ў адносінах да карэннага насельніцтва, ажыццяўляе акты ўзброенай агрэсіі супроць суседніх суверэнных дзяржаў. Адным з апошніх вар’яцкіх злачынстваў расістаў Прэторыі з’явіліся масавыя забойствы ў лагеры намібійскіх бежанцаў у Касінге, на поўдні Анголы, калі імі зверскі было знішчана больш за тысячу мірных жыхароў, у асноўным жанчын і дзяцей.
Змена кіраўніцтва ў расісцкай Прэторыі, як сведчыць заява новага прэм’ер-міністра ПАР, не толькі не прадугледжвае змен ва ўрадавай палітыцы апартэіду, але, наадварот, відаць, прывядзе да яе большай жорсткасці.
Тым больш сімптаматычнымі з’яўляюцца заявы некаторых прадстаўнікоў вядучых заходніх дзяржаў аб нібыта немэтазгоднасці прыняцця ў цяперашні час Саветам Бяспекі новых эфектыўных мер супроць расісцкай краіны.
Уласна кажучы, на працягу ўсіх трыццаці гадоў пытанне аб палітыцы апартэіду знаходзіцца на парадку дня Генеральнай Асамблеі, заходнія дзяржавы імкнуцца выратаваць рэжым апартэіду замест таго, каб строга выконваць рашэнні ААН.
У дэкларацыі і праграме дзеянняў, прынятых Сусветнай канферэнцыяй па барацьбе супроць расізму і расавай дыскрымінацыі, ёсць зусім справядлівыя патрабаванні аб неабходнасці дамагацца поўнай ізаляцыі расісцкіх рэжымаў на поўдні Афрыкі і забяспечваць строгае і паслядоўнае выкананне ўсімі дзяржавамі санкцый ААН супроць расісцкіх рэжымаў, а таксама просьба да Савета Бяспекі неадкладна разгледзець пытанне аб увядзенні ўсеабдымных і абавязковых санкцый супроць гэтых рэжымаў.
Пазіцыя заходніх краін на Сусветнай канферэнцыі на дзіва яскрава гаворыць аб іх адносінах да рашэння праблем ліквідацыі расізму, расавай дыскрымінацыі і апартэіду, паказвае, што, як і раней, нягледзячы на ўсе іх запэўніванні, яны знаходзяцца на баку расісцкіх рэжымаў, усіх рэакцыйных сіл.
Як адзначыла Бялградская канферэнцыя міністраў замежных спраў краін, што не далучыліся ні да якіх ваенных блокаў, змова імперыялістычных дзяржаў з рэжымам апартэіду робіць яго яшчэ больш «нахабным у сваіх намаганнях на ролю абаронцы белай, хрысціянскай і заходняй цывілізацыі і дазваляе яму выступаць у якасці плацдарму так званага свабоднага свету ў гэтым раёне шляхам прысваення права ўмешвацца ў справы ўсіх афрыканскіх краін». Канферэнцыя звярнулася з просьбай да Савета Бяспекі прымяніць эканамічныя санкцыі супроць ПАР, у прыватнасці эмбарга на пастаўку нафты.
Расізм неаддзельны ад драпежніцкай сутнасці імперыялізму. Прадстаўнікі Афрыканскага нацыянальнага кангрэсу Паўднёвай Афрыкі, выступаючы ў Спецыяльным камітэце ААН супроць апартэіду на пасяджэнні, прысвечаным памяці аднаго з верных сыноў Афрыкі – Сціву Біка, што загінуў у фашысцкіх засценках, падкрэслівалі: «Паўднёваафрыканскі рэжым – гэта толькі ўсяго стаўленнік: сапраўднымі ворагамі з’яўляюцца тыя, хто супрацоўнічае з незаконным рэжымам шляхам укладання капіталаў, правядзення баявой падрыхтоўкі пад прыкрыццём так званай унутранай бяспекі, заключэння ваенных дагавораў ці паставак зброі і падтрымання культурных, сацыяльных і спартыўных сувязей з рэжымам».
Сапраўды, існаванне рэжыму апартэіду ў ПАР тлумачыцца, перш за ўсё, імкненнем пэўных імперыялістычных колаў заходніх краін – членаў НАТА захаваць свае палітычныя, эканамічныя і ваеннастратэгічныя пазіцыі на поўдні Афрыкі, забяспечыць інтарэсы сваіх манаполій, паставіць бар’ер на шляху растучага нацыянальна-вызваленчага руху афрыканскіх народаў у ПАР, Намібіі і Зімбабве.
У апошні час імперыялістычнае ўмяшанне ў справы Афрыкі прыняло асабліва цынічны і небяспечны характар. Новым яго элементам з’яўляецца пераход вядучых заходніх дзяржаў да калектыўных і агрэсіўных ваенна-палітычных акцый.
У Арганізацыі Аб’яднаных Нацый прадстаўнікі гэтых краін сабатуюць і блакіруюць прыняцце эфектыўных мер супроць расісцкага рэжыму Прэторыі, кідаюцца ў розныя дэмагагічныя меркаванні з тым, каб апраўдаць адмаўленне ад спынення палітычных, эканамічных і іншых сувязей з рэжымам апартэіду.
Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка рашуча і паслядоўна выступае на баку народаў, якія змагаюцца за сваё нацыянальнае і сацыяльнае разняволенне, за самавызначэнне і незалежнасць. Няўхільна следуючы ленінскім прынцыпам нацыянальнай палітыкі, Беларуская ССР цвёрда выступае за раўнапраўе людзей незалежна ад іх расавай і нацыянальнай прыналежнасці, супроць усіх відаў эксплуатацыі і сацыяльнага прыгнёту. Гэта зноў пацверджана ў Канстытуцыі, прынятай у красавіку 1978 года.
Беларуская ССР, якая абвясціла нацыянальнае і расавае раўнапраўе ў якасці аднаго з важнейшых прынцыпаў, што ляжаць у аснове ўнутрыдзяржаўнага жыцця, паслядоўна выступае супроць расізму і расавай дыскрымінацыі, апартэіду на міжнароднай арэне, у тым ліку і ў ААН.
Па ініцыятыве Беларускай ССР на XXXII сесіі Генеральнай Асамблеі ААН была прынята рэзалюцыя аб абароне асоб, што знаходзяцца ў зняволенні за іх барацьбу супроць апартэіду.
Беларуская ССР падтрымае любыя эфектыўныя рашэнні ААН, якія будуць здольны прыблізіць дзень поўнага вызвалення ўсіх народаў ад каланіялізму, расізму і расавай дыскрымінацыі.
1982 год
ГЕРОИКА БОРЬБЫ И СОЗИДАНИЯ: РЕВОЛЮЦИОННО-ПАТРИОТИЧЕСКИЕ ТРАДИЦИИ СОВЕТСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ
Думается, что успех литературы в последние годы более всего обусловлен укреплением связи писателей с жизнью народа.
Внимание нашей литературы к человеку,
стремление подключить самый разнообразный по времени материал к трепетным проблемам наших дней – это то,
что отличает художника социалистического реализма. В белорусской прозе наиболее последовательно и с достаточной глубиной
разрабатывается тема бессмертного подвига народа в Великой Отечественной войне. Это обстоятельство обусловлено как
высоким идейно-эстетическим уровнем лучших произведений, таких, например, как повести В. Быкова и А. Адамовича, так и
самой основой, на которой они создаются, – историческим вкладом нашего народа в победу.
Все дальше в историю уходит время начала созидания социализма, как и время величайших испытаний советского народа в Великой Отечественной войне, когда построенное надо было отстоять, защитить, утвердить. Нужны были те Чапаевы, Клычковы, Левинсоны, которых рождала война совершенно в новых исторических условиях, когда на фронте и во вражеском тылу действовал человек, исповедовавший новые, социалистические идеалы. И все же, я думаю, мы довольно долго могли говорить в основном об отдельных выдающихся произведениях («Василий Теркин» А. Твардовского, «Знамя бригады» А. Кулешова, «Молодая гвардия» А. Фадеева), а не о целой литературе о войне.
Война с фашизмом явилась величайшим испытанием и закалкой стойкости, мужества, была суровой школой воспитания героической морали. События тех лет, отмечал М.И. Калинин, будут изучаться в веках. Грядущие поколения будут поражены фактами героизма, проявлением исключительного чувства самопожертвования, подчинения личного общественному… И безусловно, это «время и его люди будут служить величайшим сокровищем для создания шедевров литературы и искусства».
Мы ничего не забыли и никогда не забудем; но теперь наша страна занята мирным коммунистическим строительством, мирной борьбой за сохранение мира на земле, за продолжение международной разрядки. И задача литературы – показать героическое начало в сегодняшней жизни, героический характер современника. Каждое новое поколение, – говорил Л.И. Брежнев, – решает новые исторические задачи и находит для этого соответствующие методы, свой стиль борьбы и жизни, который никто другой выработать не может. Значит, отдавать предпочтение одной теме перед другой было бы неправомерно, да и само деление литературы по темам вообще условно.
В подтверждение сказанному сошлюсь на высказывание Г. Бакланова, который, выступая в дискуссии о проблемах войны и мира в современной литературе, подчеркнул: «Написав ряд книг о минувшей войне, я думаю, что никогда не писал на так называемую «тему войны». Роман «Война и мир» Льва Толстого – возможно, самое высокое, что создано в литературе человеческим гением, – написан, как известно,» не на «тему войны». Он написал про человечество, и каждый серьезный литератор, независимо от степени его таланта, пишет не на тему, а исследует все то, что связано с духовным миром, социальными связями людей… отвечает на вопросы времени».
Почему в условиях развертывающейся борьбы за мир столь популярны среди новых поколений читателей книги о Великой Отечественной войне? Потому что это историческое событие, над которым не властно время. Подвиг – бессмертен. Это, во-первых. А во-вторых, как говорил Ленин, на войне человек задумывается куда больше, чем в обычное время.
Временами наша критика проводит слишком резкую границу между военной прозой, созданной до начала 50-х годов, и той, которая появилась во второй половине 50-х годов и позже. Такое деление, видимо, не имеет оснований. Другое дело, что произведения о войне, написанные в последнее время, отличаются от книг, появившихся хотя бы в предшествующее десятилетие. Но это отличие, по-видимому, нужно объяснять вообще развитием жанра, в частности жанра романа и повести – если говорить конкретно, в связи с белорусской литературой, и процессом так называемого накопления – если речь вести о всей советской литературе.
Еще при жизни И. Мележа был опубликован его военный дневник «В начале войны». Думается, что возвращение писателя к своим военным записям каким-то образом связано и с работой над новой редакцией романа «Минское направление». Не успев как следует отдохнуть от первых романов «Полесской хроники», изображающих жизнь белорусского народа на крутых перевалах истории во время становления советской власти, И. Мележ снова возвращается к роману «Минское направление». А ведь оставшиеся в архивах и частично опубликованные в журналах наброски последующих романов «Полесской хроники» свидетельствуют о том, что писатель мыслил довести героев до испытаний Великой Отечественной войны. И все же, отодвинув эти замыслы, он взялся неотложно за «Минское направление». Время требовало этого. И нельзя не отметить, что в результате работы, которую вряд ли следует понимать как обычную доработку, «Минское направление» приобрело не только новую жизнь, но и более глубокое дыхание.
С любой неправдой в отражении войны, да и вообще, шире говоря, нашей истории, – отмечал К. Симонов, – надо воевать, не занимая нейтральной позиции. Если мы, писатели, не будем говорить полной правды о прошлом, мы никогда не завоюем полного доверия молодежи, которая читает наши книги… Вопрос отношения к нашей истории – это, по существу, вопрос веры в силу идей коммунизма, в силы и способности нашего общества. Когда мы прошли путь героический, а мы прошли его, то суть этот героический именно потому, что он небывало тяжелый. И об этом, о небывалой трудности нашего пути, должна быть рассказана вся правда, потому что только полная мера в показе трудностей может дать представление о полной мере героизма партии и народа. Не случаен такой огромный успех книг о войне у совсем молодого читателя, и объясняется он прежде всего героическим характером самой юности человека. Как бы мы ни упрекали нынешних юношей и девушек в некотором инфантилизме, героическое в жизни предыдущих поколений не проходят для них бесследно. Мы обязаны думать о будущем читателе с большим вниманием, так как перед нами человек в том возрасте, когда он определяет, каким ему быть, о чем мечтать, к чему стремиться. Не забывая при этом о главном, что чувства – всегда поступки. Благородный, страстный гуманизм как раз и присущ произведениям о человеке на войне.
Да, в основе художественных поисков всей советской литературы о минувшей войне лежит постоянное осознание возросшей ценности человеческой индивидуальности; в ней все более отчетливо проявляется тенденция эпизации личности. Наверное, отсюда идет и так называемая «вторая волна» многоплановых произведений прозы, которая стремится избежать иллюстративности, бескрылого описательства, поверхностного взгляда на человека и события. Для подтверждения этого достаточно обратиться к романам и повестям Г. Маркова, К. Симонова, Г. Коновалова, Ю. Бондарева, Г. Бакланова, Е. Носова, В. Астафьева, В. Распутина, О. Гончара, П. Загребельного, М. Олейника, Й. Авижюса, Ч. Айтматова, П. Куусберга, Н. Думбадзе, В. Бешлягэ, И. Шамякина, В. Быкова, А. Адамовича, И. Пташникова и др.
На основе глубокого исторического осознания преемственности гуманистических традиций, столь характерных для творчества Фадеева, понимания гранитных устоев, на которых зиждется новая историческая общность – советский народ, складывается и интернациональный пафос литературы.
1981 год
ВЫСТУПЛЕНИЕ ИВАНА ЧИГРИНОВА НА СЕДЬМОМ СЪЕЗДЕ ПИСАТЕЛЕЙ СССР
Все мы пишем, и все мы учимся писать. А раз учимся, значит, ищем. Учимся прежде всего у жизни. Она – наш непревзойденный университет. Насыщенное важными событиями, наше время непрерывно заставляет нас задумываться над укладом, образом жизни наших современников, исследовать истоки того или иного настроения, докапываться до причин разгульного безмятежья одних и сдержанной радости тех, что честно трудятся и носят в сердце боль недавнего прошлого. Потому что больно уж неспокоен мир, ни на минуту не перестает клокотать планета. И это, по-видимому, соответствует законам социально-исторического развития, пока мир населяющих планету людей неоднороден в своих взглядах на пути этого развития.
И вот, когда ставишь перед собой вопросы – всегда ли взгляд нашей литературы обращен на то, что было и что есть движущая сила общества, со всех ли сторон охватывает этот взгляд наше время, проникает ли он в глубинные пласты общественной жизни, – приходишь иногда к не совсем утешительной мысли. Довольно часто, к сожалению, авторы видят в современном человеке второстепенное, потребительское, забывая, что он, человек, герой наших дней, призван быть созидателем, личностью общественной.
Личность в ее общественном измерении не всегда выглядит масштабной, духовно наполненной до краев, способной глубоко мыслить, разносторонне переживать, то есть жить полнокровной и полноценной жизнью. Ибо только в этом случае и можно говорить о незаурядности человека, то есть о существовании в нем личностного начала.
Ведь именно так мы воспринимаем, если говорить о белорусской литературе, образ Апейки из полесской хроники Ивана Мележа, образ, находящийся на скрещении дорог большой истории. Как и образ Батрака из недавнего романа Ивана Шамякина «Возьму твою боль», полного тревоги за нравственный облик человека современной эпохи НТР.
Когда знакомишься с материалами недавно прошедших в республиках писательских съездов, невольно приходишь к выводу, что ныне, создавая героя современности, мы должны измерять его трехмерной системой координат: человек и обстоятельства, человек и окружающий мир, человек и общество. То есть мы должны создать характеры таких людей, которые, если пользоваться словами Маркса, изменяя обстоятельства, изменяются и сами.
Современная советская проза многоцветна, в ней обязательно присутствуют национальные краски, традиции отдельных литератур, успевших уже заявить о себе как традиции советской литературы. Мы уже не можем или, во всяком случае, не должны забывать, что наш художественный опыт принадлежит не только нам самим в узконациональном смысле. Поэтому он и привлекает внимание все большего круга литератур, составляющих общемировое художественное развитие.
В то же время, если говорить о выходе белорусской литературы ко всесоюзному читателю и шире, чем всесоюзному, то его пока еще обеспечивают произведения о Великой Отечественной войне. Тема «человек и война», «человек на войне» у нас стабильная, переходящая из поколения в поколение.
Современная литература много сделала, чтобы правдиво и образно отразить героическую борьбу народа за коммунизм, за нового человека. Но то, что книги расходятся многотысячными тиражами, не говорит об отсутствии у них недостатков. Оправдывая иногда разными причинами нашу неспособность подняться в своем творчестве до создания глубоких художественных полотен, мы нередко забываем сказать (может, даже умышленно умалчиваем) о самом необходимом в нашем ремесле – мастерстве.
Следует стать более критичными в оценке художественного качества книг. Особенно необходима сегодня требовательная, товарищеская оценка произведений не только на страницах периодической печати, но и в своей среде.
Почему здесь повторяется – «необходимо», «нужно»?
Во-первых, вопрос о мастерстве во всякой отрасли деятельности, а тем паче в литературе, никогда не будет исчерпан, он должен всегда стоять на повестке дня. Писать книги и быть писателем по душевной потребности, по призванию – не одно и то же.
А во-вторых, произведения, где мастерство профессионала присутствует лишь формально, где не ощущается желания писателя вмешаться в жизнь, хоть что-нибудь в ней изменить, сделать лучше, помочь в этом народу, стране, – никогда не станут активом литературы.
«…В том, что духовная жизнь советского общества, – говорил на XXVI съезде Л.И. Брежнев, – становится все более многообразной и богатой, – бесспорная заслуга наших деятелей культуры, нашей литературы и искусства». Это – высокое признание содеянного всеми нами. Но это и предупреждение не топтаться на месте, а тем более – не опускаться ниже уже достигнутого.
Каждому из нас известно, что писателю нельзя творить без настоящей заинтересованности насущной жизнью, без прочных связей с ней. Ради этого мы жертвуем своим временем, устремляемся в разведывание малоисследованного. Так было в каждый период: когда перед литературой вставали неожиданные проблемы, надо идти в разведку и порой вести ее боем.
Течение жизни – всегда и движение литературы во всех ее видах и жанрах. И чтобы это движение было динамичным и неустанным, исправно должна нести свою службу публицистическая деятельность писателей. В новых условиях исторического развития от литературы требуется обостренная духовная чуткость к радикальным изменениям в мире, в стране, в республике, готовность подключиться к диалогу, который ведется о сегодняшних делах и завтрашних перспективах.
Глубокое раскрытие человеческой души всегда служило истине, и в конечном счете – революционным целям общества. И ни про какое открытие духовного мира человека, раскрытие его нравственных принципов не может идти речь, если писатель редко выступает как личность, которая вместе со всеми переживает, волнуется, радуется.
Невнимание к такого рода деятельности порождает неспособность проникаться большими тревогами мира, низкий интеллектуальный и эмоциональный уровень восприятия жизни, что ведет к провинциальному, а то и мещанскому образу мышления, свидетелями чего мы часто становимся.
Чтобы понимать жизнь, писателю следует все время совершенствовать свою художническую мысль о жизни. В этом направлении следовало бы вести и всю организационно-творческую работу, сюда направлять и главные материальные средства. Это особенно важно для молодых, которые после получения высшего образования жаждут более целеустремленной профессионализации, чтобы преподанные в аудиториях законы общественного развития, законы человековедения обогатить практикой, превратить их в стойкие, сердцем прочувствованные убеждения.
Наши региональные творческие конференции носят слишком однобоко теоретический характер, оперируют ограниченным практическим жизненным и литературным материалом. Хотелось бы видеть на них более узкие регионы, не превращать конференции в копии писательских съездов.
Всегда ли законы жизни и законы, по которым мы воссоздаем ее в произведении, взаимообусловлены, взаимопроницаемы? Вспомните, как мы довольно долго «топтались» в осмыслении ратного подвига народа, все пытались сгладить трагедийность правды, пока открытие суровых документов того времени не заставило нас, по выражению Александра Адамовича, «заглянуть куда-то за край» (и в себя на всю глубину!). А заглянули – и пришлось писать, порой о том же, уже использованном, но с большим видением и с большей ответственностью.
Сколько дискуссий вызвали романы Юрия Бондарева «Берег» и «Выбор»! Чем привлекателен образ Никитина? Неустанным поиском истины, стремлением автора представить весь путь поиска как нравственный опыт в прошлом и действие в настоящем, устремленное к созданию идеала з будущем. И трагедия вся в том, что главный герой никак не доплывает до заветного берега, до идеала, в современной жизни что-то мешает. Приближается, но не доплывает. Это – философский содержательный образ: «Жизнь – сплошное обострение».
Вот где, в этой философской формуле, мне кажется, следует сегодня искать суть многообразия и богатства жизни, не в сглаживании конфликтов, а в их обострении, ибо последнее состояние определяет непрерывность движения. А мы, не без помощи, конечно, редакторов, а порой и критики, кое-что сглаживаем, о многом умалчиваем, на что-то закрываем глаза…
Проблема человека, способного противостоять обстоятельствам, изменить их движение, создавать новые условия – одна из главнейших, самых насущных. Ей сопутствует, как и всегда, проблема выбора, потому что объективные условия преломляются в человеке через субъективную призму личности, а в ней заложены и положительное, и отрицательное начала, которые развиваются по-разному. Исследование этого развития подчинено у художника социалистического реализма решению сложных духовно-нравственных и социальных проблем взаимоотношения человека и общества, человека и обстоятельств. Чтобы учесть множество факторов, которыми определяется в конце концов выбор, нужен огромный простор для творчества.
Стремление к всеохватному воссозданию человеческой жизни всегда было сродни хорошей литературе. Эту традицию сегодня плодотворно продолжают Федор Абрамов, Ионас Авижюс, Алесь Адамович, Михаил Алексеев, Чингиз Айтматов, Виктор Астафьев, Григорий Бакланов, Сергей Баруздин, Янка Брыль, Василь Быков, Олесь Гончар, Тиркиш Джумагельдыев, Павло Загребельный, Сергей Залыгин, Вадим Кожевников, Григорий Коновалов, Пауль Куусберг, Георгий Марков, Иван Пташников, Валентин Распутин, Иван Стаднюк, Михаил Стельмах, Ион Чобану, Иван Шамякин…
Все знают, что некоторые из них не пишут многотомных романов, но вместе с тем никто не сомневается, что их произведения имеют в своей основе эпичность. Не как моду, о которой сейчас говорят, а как закономерность. Дело в том, что критика не исследует природу эпичности, сводя ее к чисто внешним приметам, к многотомности (и термин-то не эстетический, а технический). А ведь подлинная эпичность – глубинное качество, вызванное стремлением к всеохватному изображению деятельности героя.
Художественный характер героя наших дней в лучших книгах современной прозы эпичен. Ибо подлинное художественное произведение выражает и время, и человека, и народ. Ну, а сама эпоха наша как нельзя лучше предоставляет возможность писателям, их героям связать чувство нашего времени с прошлым и будущим.
АБ СТАНЕ СУЧАСНАЙ БЕЛАРУСКАЙ ПРОЗЫ. ДАКЛАД САКРАТАРА ПРАЎЛЕННЯ СП БССР ІВАНА ЧЫГРЫНАВА
Мне даручана расказаць вам, шаноўныя дэлегаты і госці, аб стане сённяшняй беларускай прозы.
Мы падлічылі на лістку паперы з алоўкам у руках, што за пяць міжз’ездаўскіх гадоў на старонках толькі чатырох нашых літаратурна мастацкіх часопісаў («Полымя», «Маладосць», «Неман», «Беларусь») апублікаваны 23 раманы, 88 аповесцей, звыш двухсот асобных апавяданняў і каля 20-і цыклаў іх. Акрамя таго, выдавецтва «Мастацкая літаратура» таксама дадало да гэтых лічбаў нямала – і раманаў, якія не друкаваліся ў часопіснай перыёдыцы, і аповесцей, і апавяданняў; вядома ж, і кніг нарысаў з серыі «Рэспубліка, людзі, час»; сюды трэба дадаць яшчэ чатыры выпускі альманаха мастацкай публіцыстыкі «Сучаснік».
Магістральная лінія развіцця беларускай прозы сёння ідзе па шляху стварэння маштабных абагульненняў. Пачатак гэтай лініі трэба шукаць у творчасці пачынальнікаў прозы – Я. Коласа, М. Гарэцкага, Ц. Гартнага, К. Чорнага, З. Бядулі, М. Лынькова…
Чалавек-творца даўно стаў у цэнтры ўвагі савецкай літаратуры і на кожным новым этапе яе гісторыі з’яўляецца ўсё ў новым выяўленні асноватворных рыс характару.
У сучаснай беларускай прозе, як і наогул ва ўсім літаратурным працэсе, ідуць прыкметныя зрухі. Больш маштабным стаў ахоп рэчаіснасці – мы не баімся вяртацца ў далекія пласты гісторыі, мы бяромся з большай адказнасцю за адлюстраванне Кастрычніка і звязанага з ім станаўлення Савецкай улады на Беларусі. А ўжо ж тое, што задумаў быў зрабіць адзін Іван Мележ, як некалі, у 30-я гады, задумваў такое рабіць Кузьма Чорны, проста цяжка сабе ўявіць.
Усесаюзны – і нават далёка шырэй – чытач ведае Мележавых «Людзей на балоце», «Подых навальніцы» і няскончаны раман «Завеі, снежань…». Многім вядомы накрэсленыя ў чарнавых варыянтах раманы «За асакою бераг» і «Свята вясны». Наперадзе былі таксама новыя творы, найперш раман «Трыццаць гадоў». Сапраўдная эпапея, у якой па-новаму, у святле ідэалаў камунізму, вырашаліся агульначалавечыя праблемы. I ў цэнтры яе – «найвялікшае мастацкае адкрыццё», як назваў рускі савецкі крытык Васіль Новікаў вобраз Апейкі, што «ўвабраў у сабе характэрныя рысы сапраўды народнага героя». «Палеская хроніка» Мележа знаходзіцца ў рэчышчы галоўнай тэндэнцыі развіцця сучаснай літаратуры. Мележ пайшоў далей сваіх папярэднікаў, спалучаючы творчае мысленне з амаль хранікальнай і псіхалагічнай дакладнасцю, выходзячы на ўсё глыбёйшы аналіз усяго грамадства цалкам, пераступаючы тым самым тыя нябачныя межы, за якімі раман сацыяльна-філасофскі робіцца палітычным.
Чым шырэйшым становіцца падмурак народнага жыцця, тым больш магутна накочваецца хваля сацыяльнага і духоўнага прагрэсу, тым ярчэйшай павінна быць яго вяршыня – тып станоўчага героя.
І. Шамякін, які даў літаратуры багата сваіх твораў, дзе чалавек сапраўды паўстае буйным планам, сустрэў XXVI з’езд партыі новай рэччу – першай часткай палітычнага рамана «Петраград – Брэст», што апублікавана на пачатку сёлетняга года ў часопісе «Полымя». Гэта твор пра вельмі складаны і важны перыяд, звязаны з канкрэтнай рэалізацыяй ленінскага дакрэта аб міры, калі трэба было весці адчайнае змаганне ўнутры партыі супроць Троцкага і «левых камуністаў» за неадкладнае падпісанне Брэсцкага міру, каб даць краіне перадышку і сабрацца з сіламі для выратавання рэвалюцыі і Савецкай улады.
Як помніце, рэвалюцыйным падзеям на Беларусі прысвечаны таксама раманы Л. Дайнекі «Людзі і маланкі», «Запомнім сябе маладымі».
Тым часам старэйшы наш празаік М. Лобан раманам «Шэметы» завяршыў трохтомнае мастацкае палатно, дзе лёс чалавека таксама пастаўлены ў кантэкст гісторыі, а філасофія чалавечай асобы і філасофія грамадства знітавана ў адзіны, даволі моцны эстэтычны сплаў. Не без пэўных страт, але Лобану ўдалося ў асноўным пераканаўча паказаць шырокія абсягі рэвалюцыйных падзей на Беларусі.
ПЕРАЕМНАСЦЬ ГУМАНІСТЫЧНЫХ ТРАДЫЦЫЙ. ВЫСТУПЛЕННЕ НА ЎСЕСАЮЗНАЙ КАНФЕРЭНЦЫІ ПІСЬМЕНІКАЎ «РЭВАЛЮЦЫЙНА-ПАТРЫЯТЫЧНЫЯ ТРАДЫЦЫІ САВЕЦКАЙ ЛІТАРАТУРЫ І ТВОРЧАЯ СПАДЧЫНА А.А. ФАДЗЕЕВА».
Увага літаратуры да чалавека, імкненне пісьменнікаў падключыць самы разнастайны па часе матэрыял да трапяткіх праблем нашых дзён – гэта тое, што вылучае мастака сацыялістычнага рэалізму. Пры гэтым, вядома, кожны значны мастак нясе ў сабе сваё індывідуальнае, адметнае бачанне свету, без чаго не можа быць і гаворкі пра творчасць.
Думаецца, што і ўспрыманне традыцыйнага ў кожнага пісьменніка ідзе сваімі шляхамі і шляхі гэтыя невядомыя і невыказныя, ва ўсякім выпадку, да той пары, пакуль не назапашваецца дастаткова значны творчы набытак. I так мінае час, іншы раз даволі доўгі час, пакуль не выпадае, напрыклад, …гадовы юбілей, калі мы, перачытваючы зробленае, скажам, тым жа Аляксандрам Фадзеевым, раптам пераконваемся, што ён умеў адчуваць галоўную задачу часу задоўга да таго, як яе адчуюць іншыя мастакі. Так было з адлюстраваннем грамадзянскай вайны ў нашай літаратуры. «Разгром» адкрыў у яго аўтара ўменне бачыць рэальную складанасць і супярэчлівасць жыцця, імкненне раскрыць духоўны воблік людзей, якія перарабляюць жыццё, жаданне, нават неабходнасць мастацкі асэнсаваць лёс працоўнага чалавека ў рэвалюцыі. Ён заняты быў галоўным – паказваў, што зрабіла рэвалюцыя ў чалавеку.
Мне ўжо даводзілася адзначаць, што ў беларускай прозе ўсё яшчэ найбольш паслядоўна і з дастатковай глыбінёй распрацоўваецца тэма бессмяротнага подзвігу народа ў Вялікай Айчыннай вайне. Гэтая акалічнасць абумоўлена як высокім ідэйна-мастацкім узроўнем лепшых твораў, так і той асновай, на якой яны ствараюцца, – гістарычным укладам нашага народа ў Перамогу. Між тым робіцца ўсё больш відавочным, што развіццё літаратуры аб вайне павінна ісці ў рэчышчы наватарскі прагрэсіўных пошукаў, якія ўласцівы сучаснаму літаратурнаму працэсу, бо простае ўзнаўленне фактаў, характэрных для ваеннага часу, сёння мала што можа даць.
Усё далей у гісторыю адыходзіць пачатак будаўніцтва сацыялізма, як і велізарных выпрабаванняў савецкага народа ў Вялікай Айчыннай вайне, калі пабудаванае трэба было адстаяць, абараніць, замацаваць. Цяжка знайсці ў драматычнай гісторыі чалавецтва падзеі, якія ца размаху, па ўцягненню ў гістарычны працэс сотняў мільёнаў людзей, па ўплыву гэтых падзей на далейшую гісторыю чалавечай цывілізацыі былі б роўныя велічы нашай сусветна-гістарычнай перамогі. Вырашалася пытанне аб лёсе першай у свеце сацыялістычнай дзяржавы, трэба было адстаяць свабоду і незалежнасць нашай Радзімы.
Патрэбны былі тыя Чапаевы, Клычковы, Левінсоны, якіх нараджала Вялікая Айчынная вайна зусім у новых гістарычных умовах, калі на фронце і ў варожым тыле дзейнічаў новы, сацыялістычны чалавек. I пакуль наша літаратура не пачала звяртаць увагу на людзей, якія ўмелі духоўна ўплываць на тых, хто быў побач з імі, якія здольныя былі ўнутранай сілай падымаць людзей у атаку на ворага, поспехі яе былі даволі сціплымі – гаварылася пра асобныя выдатныя творы («Васілій Цёркін» А. Твардоўскага, «Сцяг брыгады» А. Куляшова, «Маладая гвардыя» А. Фадзеева), а не пра цэлую літаратуру аб вайне.
Вайна з фашызмам з’явілася выпрабаваннем і гартаваннем стойкасці, мужнасці савецкіх людзей, іх узаемаадносін, была суровай школай выхавання нашай «гераічнай маралі». Нездарма ж успамінаем мы пра вайну не толькі як пра час велізарнага спусташэння, але, галоўным чынам, як пра час гераічны.
Падзеі, што адбываліся ў Вялікую Айчынную, адзначаў Міхаіл Іванавіч Калінін, «будуць вывучацца ў стагоддзях. Наступныя пакаленні будуць уражаны фактамі гераізму; праяўленнем выключнага пачуцця самаахвяравання, падпарадкаваннем асабістага грамадскаму…» I, безумоўна, гэты «час і яго людзі будуць служыць найвялікшым скарбам для стварэння шэдэўраў літаратуры і мастацтва».
Мы не забываем і ніколі не забудзем увесь цяжар ваеннага часу, але сёння наша грамадства занята іншым – мірным камуністычным будаўніцтвам, мірнай, калі можна так сказаць, барацьбой за працяг міжнароднай разрадкі. I задача літаратуры – паказаць гераічны пачатак у нашым сённяшнім жыцці, гераічны характар нашага сучасніка.
Вядомая ісціна, што кожнае новае пакаленне вырашае новыя гістарычныя задачы і знаходзіць для гэтага адпаведныя метады, свой стыль барацьбы і жыцця. Значыць, аддаваць перавагу адной тэме перад другой было б неправамерна. Мастацкая літаратура ў кожным сваім значным творы заўсёды паказала духоўныя, сацыяльныя сувязі людзей, праз якія выяўляюцца і агульныя гістарычныя заканамернасці.
Таму падзел літаратуры па тэмах наогул умоўны. Справа ў тым, што, няйначай, толькі пэўныя перыяды ў чалавечай гісторыі, няхай нават кароткія па працягласці, прывабліваюць на доўгі час увагу мастацтва, таму што здольны даваць багаты матэрыял таксама і для разважанняў аб прызначэнні чалавека ў яго сённяшнім быцці, аб яго ролі ў барацьбе за будучыню чалавецтва.
У пацвярджэнне гэтаму спашлюся на выказванне Грыгорыя Бакланава, які некалі, выступаючы ў дыскусіі па праблемах вайны і міру ў сучаснай літаратуры, прызнаваўся: «Напісаўшы шэраг кніг пра мінулую вайну, я думаю, што ніколі не пісаў на так званую «тэму вайны». Раман «Вайна і мір» Льва Талстога – магчыма, самае высокае, што створана ў літаратуры геніем чалавека,– напісаны, як вядома, не на «тэму вайны». Ён напісаны пра чалавецтва, і кожны сур’ёзны літаратар, незалежна ад ступені яго таленту, піша не на тэму, а даследуе ўсё тое, што звязана з духоўным светам, сацыяльнымі сувязямі людзей… адказвае на пытанні часу».
Наўрад ці стане хто-небудзь аспрэчваць, што чалавек у канкрэтных абставінах заўсёды пэўны. Ён ці герой, ці баязлівец, ці патрыёт, ці здраднік, ці працаўнік, ці лайдак, ці абаронца, ці забойца. Але прыход да гэтай пэўнасці вельмі складаны, таксама як складанае само жыццё. I хаця літаратура і паказвае чалавека такім, які ён ёсць, але кожны раз яна робіць гэта з улікам пэўных сацыяльных умоў. На якой ступені развіцця знаходзіцца чалавечае грамадства, на такой павінен стаяць і сам чалавек. Калі ж гэтага не атрымліваецца, пачынаецца барацьба грамадства за зварот чалавека ў лона чалавечнасці. Дык ці не ў гэтым трэба заўсёды бачыць актыўны гуманізм, усю сістэму чалавечых адносін у савецкім грамадстве? Толькі на аснове культа сілы, на аснове ўсёдазволенасці могуць узнікаць ідэі «звышчалавека». Гуманізм нашай літаратуры прынцыпова далёкі ад культу сілы. Ён засноўваецца на вялікіх гістарычных мэтах.
I перш за ўсё, на вырашэнні неадкладнай праблемы сучаснасці – захавання міру на зямлі.
Перад усеагульнай небяспекай сусветнай ядзернай вайны пісьменнікі нашай краіны, як і ўсе прагрэсіўныя людзі, востра адчуваюць неабходнасць рашучых дзеянняў у абарону міру. Рашэнне ўрада ЗША аб вытворчасці нейтроннай зброі накладвае на кожнага з нас асаблівую адказнасць за свае словы, каб яны з найбольшай выяўленчай сілай згуртоўвалі і памнажалі ўсё сумленнае на зямлі.
Чаму ж ва ўмовах разгорнутай барацьбы за мір такія папулярныя сярод новых пакаленняў чытачоў кнігі аб Вялікай Айчыннай вайне? Таму што подзвіг – бессмяротны. Гэта па-першае. А па-другое, як гаварыў Ленін, на вайне чалавек задумваецца куды больш, чым у звычайны час.
Савецкая проза, прысвечаная чалавеку ў Вялікай Айчыннай, настолькі багатая, што даследчыкі яе ўсё часцей абмяжоўваюцца толькі асобнымі аспектамі. Вядома ж, як удакладняе крытык Анатоль Бачароў, праблемы жыцця чалавека на вайне ўзаемазвязаны, «аднак кожная з іх такая аб’ёмная, што яе можна разглядаць асобна – зразумела, не ізалявана ад іншых, але ўсё-ткі ўзяўшы для сябе, гаворачы ваеннай мовай, вузкую паласу наступлення».
Часам наша крытыка праводзіць надта рэзкую мяжу паміж ваеннай прозай, якая была да пачатку пяцідзесятых гадоў, і той прозай, якая з’явілася ў літаратуры ў другой палове пяцідзесятых гадоў і пазней. Такі падзел, відаць, не мае падставы. Іншая справа, што празаічныя творы аб вайне, створаныя ў апошні час, адрозніваюцца ад твораў, што напісаны нават у мінулым дзесяцігоддзі. Але гэта адрозненне, відаць, трэба тлумачыць наогул развіццём жанру, у прыватнасці жанру рамана і аповесці, калі гаварыць канкрэтна, адносна беларускай літаратуры, і часам так званага накаплення, калі гаворку весці пра ўсю савецкую літаратуру. Зноў падкрэслю, што ў беларускай літаратуры адрозненне гэтае з’яўляецца хутчэй за ўсё вынікам станаўлення і далейшага развіцця жанру.
Вялікая Айчынная вайна ўзняла нашу ўсесаюзную літаратуру, беларускую ў тым ліку, на вышыню, з якой адкрыліся вялікія абсягі ўсяго свету і якая сама адкрылася ўсяму свету. Бо праўдзівы паказ цяжару вайны і ў Шолахава ў яго раздзелах з кнігі «Яны змагаліся за Радзіму», і ў А. Фадзеева ў яго «Маладой гвардыі», і ў Э. Казакевіча ў «Звяздзе», і ў А. Ганчара ў «Сцяганосцах», і ў I. Шамякіна ў «Глыбокай плыні», і ў М. Лынькова ў «Векапомных днях», і ў I. Мележа ў «Мінскім напрамку» спалучаецца з пранікненнем у глыбінную прыгажосць душы чалавека. Паказваючы вайну ва ўсёй яе пачварнай сутнасці, майстры савецкай прозы з гордасцю раскрываюць сваю народнасць, бязмежную любоў да людзей, горкаўскую веру ў іх неабмежаваныя магчымасці.
Далейшае развіццё літаратуры аб Вялікай Айчыннай не з’явілася адкрыццём нейкай «новай праўды». Наадварот, яна стала працягам увасаблення «галоўнай праўды», але ўзбагачанай нашымі ўдакладненымі, больш глыбокімі ведамі аб вайне. Зусім натуральна, што старэйшыя пісьменнікі, якія, за невялікім выключэннем, прымалі непасрэдны ўдзел у ваенных дзеяннях, адразу ж пасля Перамогі ўзяліся за пяро, каб у сваіх творах адлюстраваць падзеі тых гадоў па-мастацку асэнсаваць перажытае.
Яшчэ пры жыцці Івана Мележа быў апублікаваны яго ваенны дзённік, які пісьменнік назваў – «У пачатку вайны». Гэта надзвычай праўдзівыя старонкі аб Вялікай Айчыннай. Думаецца, што зварот да ваенных запісаў нейкім чынам звязаны і са зваротам Івана Паўлавіча да работы над раманам «Мінскі напрамак».
Не паспеўшы як след адпачыць ад першых раманаў «Палескай хронікі», дзе было адлюстравана жыццё беларускага народа па крутых паваротах гісторыі, Мележ звяртаецца зпоў да рамана «Мінскі напрамак». Між тым накіды наступных раманаў «Палескай хронікі», што засталіся ў архівах і таксама часткова апублікаваны ў часопісах «Полымя» і «Дружба народов», сведчаць аб тым, што пісьменнік думаў давесці сваіх герояў да Вялікай Айчыннай вайны.
Не маючы магчымасці правесці тэксталагічныя супастаўленні, каб паказаць, наколькі плённым з’явілася гэтае вяртанне нашага выдатнага раманіста да раней напісанага і апублікаванага твора, усё ж не магу не адзначыць, што ў выніку новай работы, якую наўрад ці трэба разумець як звычайную дапрацоўку, раман «Мінскі напрамак» набыў не толькі новае жыццё, але і больш глыбокае дыханне.
Не трэба забываць, што мастацкі твор – гэта не кангламерат сцэн, фактаў і падзей, а жывое адзінства, якое заснавана на спасціжэнні складанай сістэмы чалавеных сувязей і ўзаемадзеянняў, гэта значыць, у творы павінна ярка адчувацца канцэпцыя чалавека з усімі яго складанасцямі і супярэчлівасцямі.
Жахлівыя выпрабаванні вайны адначасова адкрывалі людзей, а тыя адкрывалі адзін аднаму свае сэрцы. Але вайна – перш за ўсё трагедыя. У савецкай літаратуры ёсць шэраг праўдзівых твораў, дзе пісьменнікі, кожны па-свойму, выявілі больш поўнае ў параўнанні з ранейшым пазнанне вайны. «З любой няпраўдай у адлюстраванні вайны, ды і наогул, гаворачы шырэй, нашай гісторыі, – адзначаў Канстанцін Сіманаў, – трэба ваяваць, не займаючы нейтральнай пазіцыі. Калі мы, пісьменнікі, не будзем гаварыць поўнай праўды пра мінулае, мы ніколі не заваюем поўнага даверу моладзі, якая чытае нашы кнігі… Пытанне адносін да нашай гісторыі гэта, па сутнасці, пытанне веры ў сілу ідэй камунізма, у сілы і магчымасці нашага грамадства. Калі мы прайшлі гістарычны шлях, а мы прайшлі яго, то шлях гэты гераічны менавіта таму, што ён небывала цяжкі. I аб гэтым, аб небывалай цяжкасці нашага шляху, павінна быць расказана ўся праўда, таму што толькі поўная мера ў паказе цяжкасцей можа даць уяўленне аб поўнай меры гераізму партыі і народа».
Гэта важна памятаць таму, што ў свядомасці сённяшніх чытачоў падзеі і ўчынкі герояў мінулых перыядаў развіцця нашага грамадства таксама падвяргаюцца працэсу пераасэнсавання. Зусім жа не выпадкова таму на долю кніг аб мінулай вайне, кніг, якія не выдуманы, якія вынашаны, прыйшлі з жыцця, кніг, у якіх усебакова ўвасоблена наша гераічнае мінулае, выпадае асаблівы поспех у чытача. I не толькі ў саміх удзельнікаў вайны, бывалых людзей, а і ў зусім юнага пакалення. Чым гэта тлумачыцца? Многім. Ну і, вядома ж, гераічным характарам юначай пары чалавека. Бо як бы мы ні дакаралі цяперашніх юнакоў і дзяўчат у некаторым інфантылізме – фізічным і духоўным, пераемнасць гераічнага ў жыцці папярэдніх пакаленняў не праходзіць бяс- следна, яна дзейнічае бачна ў адной частцы, падспудна – у другой. Значыць, мы абавязаны думаць пра нашага будучага чытача з большай павагай да глыбінных пачуццяў юнай істоты, бо чалавек знаходзіцца ў той гераічны перыяд яго жыцця, калі ён рашае, якім яму быць – што і каго любіць, аб чым марыць, да чаго імкнуцца. Не трэба забываць пры гэтым пра галоўнае, што пачуцці – заўсёды ўчынкі.
Высакародны, страсны гуманізм уласцівы творам пра чалавека на вайне.
Так, у аснове мастацкіх пошукаў усёй савецкай літаратуры аб мінулай вайне ляжыць пастаяннае ўсведамленне ўзросшай каштоўнасці чалавечай індывідуальнасці, усё больш выразна праяўляецца тэндэнцыя эпізацыі асобы. Няйначай, адсюль ідзе і так званае «другое дыханне» шматпланавых твораў савецкай прозы, якая імкнецца пазбегнуць ілюстрацыйнасці, бяскрылага апісальніцтва, павярхоўнага погляду на чалавека і падзеі.
Як у няспыннасці нашага жыцця, бясспрэчна, ёсць найвялікшы сэнс вялікай Перамогі над фашызмам, так і ў працягу асэнсавання гераічнага подзвігу савецкага народа бачыцца сэнс невычэрпнасці мастацкай творчасці.
На аснове глыбокай гістарычнай пераемнасці гуманістычных традыцый, вельмі характэрных і для творчасці А.А. Фадзеева, на аснове разумення таго гранітнага падмурка, на якім трымаецца новая гістарычная супольнасць – савецкі народ, складваецца ў штодзённым удасканальванні і інтэрнацыянальны пафас нашай літаратуры.
1979 год
М. Мятліцкі
ВЕЧНАЯ СЛУЖБА ПЯРА
Аснежаная зямля… Яшчэ не ўсё сцёрта плынным часам, не ўсё забыта ёй. Яшчэ раз-пораз абзываюцца яе жытнішчы і бульбянішчы чорнымі галасамі смерці. I тады – смела, па-геройску, ратуючы сяброў – устаюць на зямлі ў поўны рост дзеці ветэранаў. Пачуйце гэты крок, крок у бяссмерце – крок нашага сучасніка, камсамольца Мішы Мароза.
Балюча зямлі ад начыння, што густа пасеяла смерць. А мара ў яе адна: красаваць, налівацца коласам, паіць бруістымі сокамі карані жыцця. Ды ўсё ж яна, наша мірная савецкая зямля, вымушана пакідаць не кранутыя плугам лапіны-палігоны.
Тут скрыгочуць гусеніцамі танкі, імкнуць у ранішні блакіт самалёты. Сёмы пот выступае соллю на салдацкіх гімнасцёрках у час вучэнняў. Тут вядзецца «гульня» ў сапраўдную вайну. I мы разумеем, што гэта і ёсць наш свяшчэнны абавязак: быць штоміг на варце міру. Бо наша зямля добра памятае, што такое вайна. Бо яна шчодра паліта сыноўняй крывёю. I мо таму голас яе сёння гучыць так доказна ў тых справах, у якіх вырашаецца далейшы лёс усяго чалавецтва. «I калі б спыталі мяне сёння, які галоўны вывад зрабіў я, прайшоўшы вайну ад першага да апошняга дня, я б адказаў: быць яе больш не павінна. Быць вайны не павінна ніколі», – піша ў сваёй кнізе «Малая зямля» Генеральны сакратар ЦК КПСС, Старшыня Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР таварыш Леанід Ільіч Брэжнеў.
Наша зямля дае кожнаму з нас права гаварыць тое, што мы сапраўды думаем, рабіць тое, што мы сапраўды лічым неабходным, дабівацца таго, у што мы сапраўды верым.
З такімі думкамі ішла на сустрэчу з воінамі ваенна-паветраных войск Чырванасцяжнай Беларускай ваеннай акругі наша беларуская літаратура. Гэтая сустрэча – знамянальная. Сёлета споўнілася 60 год з дня заключэння дагавору аб шэфстве дзеячаў літаратуры і мастацтва над Узброенымі Сіламі СССР.
Глыбоканародныя карані нашай літаратуры. Светлая, як блакіт крыніц роднай зямлі, яе памяць. Яе думка – вострая, партыйная. Яна выцякае з самой гістарычнай місіі народа, які ў ліку першых у свеце творцаў новага камуністычнага грамадства. Творы класікаў нашай літаратуры і сённяшніх яе старэйшын, творы пісьменнікаў больш позняга прызыву жывіла і жывіць мужная праўда роднай беларускай зямлі. Яны высока па-мастацку занатавалі для будучыні ўсе этапы нялёгкіх выпрабаванняў народа, яго гістарычны аптымізм і свабодалюбства, раскрылі цэламу свету яго гераічную душу, увекавечылі яго слаўны шлях да высокіх ленінскіх зор. «Новая зямля», «Над ракою Арэсай», «Трэцяе пакаленне», «Людзі на балоце», «Трывожнае шчасце» – гэта далёка не поўны пералік назваў этапаў народнага жыцця, вехі на яго шляху ў будучыню. А колькі іх перад намі?..
Сакратар праўлення Саюза пісьменнікаў Іван Чыгрынаў вядзе сустрэчу. Аўтар вядомых раманаў пра ваенныя Верамейкі дзеліцца ўражаннем ад нядаўняй паездкі ў Злучаныя Штаты Амерыкі, гаворыць, якой адтуль, праз вёрсты, убачылася яму Радзіма, як глыбілася у яго сэрцы вялікае значэнне ўсіх яе міралюбівых спраў. I гэтыя набыткі сэрца памножыла цудоўная кніга Леаніда Ільіча Брэжнева «Цаліна», якая вучыць кожнага пісьменніка разуменню сучаснасці, уменню весці барацьбу словам за светлую будучыню ўсяго чалавецтва.
Чытае вершы народны паэт рэспублікі, лаўрэат Ленінскай прэміі Максім Танк. Слухаюць воіны ўсхваляваны голас паэта – мужны рэпартаж з усіх этапных дарог планеты. Прыкладам уласнага лёсу мацуе-спеліць паэт у сэрцах пакаленняў сыноўнюю вернасць Радзіме і партыі. I мы радуемся его творчаму плёну: які вялікі і грамадзянска значны «танкаўскі перыяд» у нашай літаратуры! Гэта потым ужо, калі закончыцца сустрэча, пажартуе сівы генерал, што сённяшняя сустрэча – сустрэча танкавых войск з ваенна-паветранымі. I кожны знойдзе ў гэтым жарце сэнс: так, сустракаюцца два роды войск, у якіх агульная мэта – быць на службе міру чалавецтва.
Паэт Максім Лужанін, аўтар паэмы «Як ствараўся новы свет», уваскрашае натхнёным словам легендарныя старонкі партызанскай мужнасці нашага беларускага народа. Пра баі, якія прайшлі нашай мужнай зямлёй, расказвае генерал-маёр пісьменнік Мікалай Аляксееў. Ёсць што прыгадаць аб вайне і прадстаўнікам пакалення, чыё маленства апаліла яна. Гучаць выступленні Рыгора Барадуліна, Барыса Сачанкі, Юрася Свіркі. З вершамі выступаюць Браніслаў Спрынчан і Раіса Баравікова.
Пульсуе галоўная думка: тое, што зведаў наш народ, не павінна больш паўтарыцца. Пра гэта ўсхвалявана гаворыць і старшыня рэспубліканскай шэфскай камісіі над Узброенымі Сіламі СССР, народная артыстка СССР А.I. Клімава.
У нашага народа на ахове ўсіх яго мірных заваёў знаходзіцца і гэтая служба – вечная служба пяра.
1978 год
Выступленне прадстаўніка Беларускай ССР І.Г. Чыгрынава ў Спецыяльным палітычным камітэце XXXIII Генеральнай Асамблеі ААН па праекце рэзалюцыі аб "Міжнародным супрацоўніцтве ў выкарыстанні касмічнай прасторы ў мірных мэтах"
Господин председатель!
Ознакомившись с внесенным на наше рассмотрение проектом резолюции в «Международном сотрудничестве в использовании космического пространства в мирных целях» (док.А/3PC/33/L.3), делегация Белорусской ССР с удовлетворением отмечает, что в нем подчеркивается общая заинтересованность человечества в исследовании и использовании космического пространства в мирных целях и на благо человека.
Положительным моментом, как нам представляется, является отражение в проекте успешного завершения полета и работы на борту комплекса «Салют-6» – «Союз» первых международных экипажей в составе советских космонавтов, а также космонавтов Чехословацкой Социалистической Республики Ремека, космонавта Польской Народной Республики Гермашевского и Йена из Германской Демократической Республики.
В этой связи следует сказать, что разработки и осуществление длительных космических полетов орбитального научно-исследовательского комплекса «Салют-6» – «Союз» позволили установить мировые рекорды продолжительности пребывания человека в космосе. Впервые в практике космических полетов произведены доставка топлива, оборудования, аппаратуры и материалов для обеспечения деятельности экипажа и проведения исследований, а также дозаправка станций топливом с помощью грузовых кораблей «Прогресс».
На борту этой долговременной системы, как известно, работали совместно с советскими космонавтами, а затем летчиками-космонавтами из братских социалистических стран, выходцы из нашей Республики.
В приветствии, посланном товарищем Л.И. Брежневым и Г. Гусеном участникам совместного полета советского и чехословацкого космонавтов, указывается: «Интернациональное сотрудничество в космосе – это еще одно доказательство братских отношений между социалистическими странами, еще одно свидетельство силы социалистического интернационализма».
Накопленный социалистическими странами в рамках международной программы «Интеркосмос» опыт по исследованию и использованию космического пространства является наглядным примером эффективности международного сотрудничества в освоении космического пространства.
Со времени принятия программы «Интеркосмос» научные и производственные коллективы 9-ти братских социалистических стран широко сотрудничают в разработке и создании различных научных приборов и бортовых устройств, которые выводятся в космос как на спутниках серии «Интеркосмос», так и на запускаемых в СССР по национальной программе космических аппаратах. Ученые братских стран также проводят совместные научные эксперименты и исследования, обмен научно-технической информацией.
Высказываясь сегодня в поддержку пункта первого проекта резолюции, где рекомендуется одобрить доклад Комитета по использованию космического пространства в мирных целях, делегация Белорусской ССР вместе с тем полагает, что необходимо приложить больше усилий по завершению согласования текста Договора о Луне. В этой связи мы разделяем соображение, изложенное в пункте 61 Доклада Комитета (Док.А/33/20) о том, что «разработанный Австрией текст предварительного проекта соглашения … может облегчить достижение консенсуса по вопросу о международном документе, касающемся Луны и других небесных тел».
По вопросу о регулировании правового статуса природных ресурсов Луны мы придерживаемся мнения о том, что относящиеся к нему положения могут быть зафиксированы в дополнительном протоколе к Договору и что, по истечении некоторого времени, в зависимости от прогресса по исследованию Луны и ее ресурсов, можно будет рассмотреть положение этого проекта с точки зрения их уточнения или дополнения, с тем, чтобы выработать приемлемые для всех стран обязательные нормы.
Наша делегация с нетерпением ожидает окончания работы по разработке принципов, регулирующих использование государствами искусственных спутников Земли для непосредственного телевизионного вещания. Предпринимаемые усилия в рамках Правового подкомитета позволяют надеяться, что в ближайшее время заинтересованные делегации смогут по-новому подойти к урегулированию еще не согласованных положений и сформируют новый принцип «консультаций и соглашений между государсвами», который может служить основой для достижения компромисса. Важность этого принципа очевидна, ибо международное непосредственное вещание с помощью спутников может быть реализовано не иначе, как при строгом соблюдении суверенных прав государств, невмешательства в их внутренние дела.
По вопросу о дистанционном зондировании Земли мы полагаем, что достигнутый прогресс в разработке основных принципов, регулирующих осуществление дистанционного зондирования, не означает, что имеются существенные сдвиги по вопросу о распространении информации, получаемой с помощью спутников, а также по вопросу о предварительном соглашении государств на зондирование их территории. Вопрос о дистанционном зондировании Земли должен по-прежнему оставаться в числе первоочередных в повестке для Комитета.
Должное внимание следует уделить и другим проблемам, которые уже созрели и требуют своего рассмотрения. Это относится к вопросам, связанным с изучением и охраной окружающей среды, использованием солнечной энергии, размещением на геостационарной орбите крупных спутников, делимитацией космического пространства.
Из вышеизложенного следует, что, выступая в поддержку проекта резолюции в целом, мы хотели бы особо подчеркнуть важность тех ее положений, в которых одобряется будущая деятельность Комитета и его Правового, и его Научно-технического подкомитетов, и обратиться с призывом приложить в будущем больше усилий для реализации этих положений.
В заключении считаем необходимым заявить, что наша делегация разделяет точку зрения о том, чтобы Комитет по использованию космического пространства в мирных целях стал подготовительным органом для созыва Второй конференции Организации Объединенных Наций по космосу.
Благодарю Вас.
ЗА «КРУГЛЫМ СТАЛОМ». ВЫСТУПЛЕННЕ НА ПАСЯДЖЭННІ «КРУГЛАГА СТАЛА» Ў ЧАСОПІСЕ «ЛИТЕРАТУРНОЕ ОБОЗРЕНИЕ»
Што такое радзіма? Ёсць на гэты конт добрае вызначэнне Аляксея Талстога: «Гэта – увесь народ, што здзяйсняе на дадзенай плошчы свой гістарычны рух. Гэта – мінулае народа, цяперашняе і будучае. Гэта – яго своеасаблівая культура, яго мова, яго характар, гэта – цана ажыццёўленых ім рэвалюцый, гістарычных скачкоў, вузлоў гісторыі».
Відавочна, што мелі ўсе падставы тыя, хто наладзіў гэты «круглы стол», г. зн., рэдакцыя ўсімі намі паважанага часопіса – «Литературное обозрение». Яна паставіла на абмеркаванне тэму патрыятызму ваеннай літаратуры на матэрыяле ваеннай прозы. Ва ўсякім выпадку, для мяне асабіста гэта цікава, хоць спачатку я некалькі спалохаўся, падумаў, што мы пайшлі ў гаворцы далёка ад літаратуры. Як я разумею сабе, гаворка ідзе аб ступені, дакладней, аб меры патрыятызму, наогул, таму што мера патрыятызму, мусіць, адно з самых складаных паняццяў, і праяўляецца яна ў поўным сваім значэнні ў гадзіну найцяжэйшых выпрабаванняў. У звычайным мірным жыцці чалавеку немагчыма ўстаць на гэтыя суровыя ў сваёй дакладнасці шалі айчыны, можа, нават іх проста няма, гэтых шаляў, яны адсутнічаюць, а словы аб тым, як ты любіш радзіму і што ты гатовы ахвяраваць сабой у імя яе, не мае вагі. Галоўную праверку ўсё-ткі робіць вайна, дзе трэба плаціць за зямлю, на якой ты ўзрос, сваёй крывёю, сваім жыццём. Мяне заўсёды здзіўляла, з якой самаахвярнасцю адыходзілі з жыцця героі вайны; гэта датычыць герояў Брэсцкай крэпасці, герояў Мінска, абаронцаў Магілёва, Смаленска, Севастопаля, Сталінграда. Відаць, гэта неабходна тлумачыць не толькі пачуццём абавязку, не толькі любоўю да радзімы. Каб свядома ахвяраваць сабой, трэба было не менш свядома выверыць, суаднесці сваю гатоўнасць зрабіць гэта з агульным настроем, з агульным інтарэсам народа.
Пісьменнік заўсёды рашае ў сваёй творчасці самую складаную і, можа, адзіную праблему – наколькі чалавечным з’яўляецца сам чалавек, наколькі яго інтарэс складае прынцып усяго народа.
Не выпадкова таму, што аналіз твораў, напісаных аб мінулым, у тым ліку і аб Вялікай Айчыннай вайне, сведчыць аб адной даволі цікавай асаблівасці, якая становіцца, як ужо даводзілася гаварыць, заканамернасцю. Аказваецца, чым паўней праблемы сучаснасці хвалююць пісьменніка, тым больш у яго творах на гістарычную тэму праблемнасці, грамадзянскай страснасці і, зразумела, праўды.
Цікавасць да літаратуры аб мінулай вайне не толькі пастаянна вялікая ў нашага чытача, але яна ўвесь час расце. I гэта тады, калі прыкладна семдзесят працэнтаў цяперашняга насельніцтва краіны, можна сказаць, не бачыла вайны, а прыкладна пяцьдзесят працэнтаў, ці нават больш таго, нарадзілася пасля, калі адгрымелі апошнія залпы яе. Яны, выказваючыся словамі Пушкіна, успрымаюць вайну з захапленнем і, здаецца, не маюць да яе страху.
Але ў гэтым усёўзрастаючым працэсе назіраецца і «ветэранны» падыход да яе, нібыта і на самой справе вельмі важна для літаратуры, хто першы збудаваў то|і альбо іншы мост на рацэ, якая дывізія стаяла злева ці справа на абараняльным рубяжы.
Мне б не хацелася ўтрыраваць гэтае пытанне. Але за так званым даставерным планам паказу не трэба забываць драматызм вайны, у яе звычайным будзённым цячэнні, калі адкрываецца збліжанасць чалавека і зямлі, чалавека і радзімы, чалавека і ўлады.
Іншы раз пісьменнікаў папракаюць у тым, што яны шмат месца ў сваіх творах аб вайне аддаюць пачатковаму перыяду ў яе развіцці, г. зн. таму перыяду, які мы прывыклі называць драматычным, хоць без драматызму вайны наогул не бывае. Але вось сведчанне самога Льва Талстога: «Мне сорамна было пісаць аб нашым трыумфе ў барацьбе з банапартысцкай Францыяй, не апісаўшы нашых няўдач і нашага сораму. Хто не адчуваў таго скрытага, але непрыемнага адчування сарамяжлівасці і недаверу пры чытанні патрыятычных твораў аб дванаццатым годзе? Калі прычына нашай перамогі была невыпадковай, яна ляжыць у сутнасці характару рускага народа і войска, то характар гэты павінен быў выявіцца яшчэ паўней у эпоху няўдач і паражэнняў».
Не ведаю, як вам, але мне заўсёды здавалася пры чытанні нашай літаратуры, што з намі адбываецца тое ж самае. Бо перамога наша была закладзена не ў сорак пятым, не ў сорак першым і не толькі ў крывавых бітвах. Перамога была закладзена ў характары савецкага народа, менавіта ў характары народа ляжала сацыялістычная мараль, у адносінах народа да Савецкай улады. Усё гэта не новае, усё гэта старое, і ўсім гэтым літаратура павінна займацца без падказкі.
Тым не менш чаму мы зноў і зноў бяромся сёння пісаць пра Вялікую Айчынную вайну 1941–1945 гг.? Перш за ўсё таму, што пра яе не ўся праўда яшчэ сказана, у кожным разе нешта дужа галоўнае, дужа важнае з той праўды застаецца не адлюстраваным у літаратуры, у мастацтве, у дакументалістыцы.
Канстанцін Сіманаў на адной з нарад у нас у Мінску сказаў: пра мінулую вайну ўсё ведае толькі народ. Гэта надзвычай важная і верная крыніца.
Але чаму беларусы, бадай, больш, чым хто, пішуць пра вайну, таксама можна растлумачыць.
Вайна ў нас два разы – назад і ўперад – вогненным катком пракацілася па зямлі. Яшчэ і зараз яна адзываецца ў кожнай хаце, у кожным доме. I якім бы трагічным ні быў той час, аднак прыгадваем мы цяпер з яго і вось што: як ніколі, тады ўзмацнілася грамадзянскасць, дружба народаў, як ніколі раней, вырасла пачуццё патрыятызму, якім прасякнута ў нашы дні ўся літаратура.
I яшчэ адна акалічнасць – беларусы як нацыя гістарычна склаліся даўно, але літаратура не адлюстравала той перыяд. Проста, яе, літаратуры, тады ў нас не было такой, якая б здольна стала зрабіць гэта. Многія літаратуры адлюстройвалі такі момант у гісторыі сваіх народаў, а наша – не. I раптам у гэтую вайну беларусы нібыта зноў пачалі складвацца ў нацыю – цяпер ужо ў свядомасці другіх народаў, другіх людзей, якія пабачылі нас у вайне. Другія народы ўбачылі, што, аказваецца, ёсць і такі народ, як беларусы, які дасюль амаль не праяўляў сябе альбо, дакладней, не дужа даваў аб сабе знаць. Мне здаецца, што наша літаратура, якая сама к гэтаму часу зрабілася на нешта здольнай, адчула гэта і цяпер узмоцнена працуе над тым, што яна спазнілася зрабіць некалі, не магла зрабіць некалі, г. зн. паказваць чалавецтву новы для яго народ.
1977 год
Б. Фёдараў
РАЗМОВА ПРА ТВОРЧАСЦЬ
Больш двухсот рабочых, служачых, навучэнцаў школ і тэхнікумаў Маладзечна прынялі ўдзел у канферэнцыі чытачоў па творчасці вядомага беларускага празаіка Івана Чыгрынава, што адбылася ў чытальнай зале Маладзечанскай цэнтральнай гарадской бібліятэкі імя Н.К. Крупскай. Канферэнцыя была арганізавана і праведзена бюро прапаганды мастацкай літаратуры Саюза пісьменнікаў БССР, бібліятэкай імя Н.К. Крупскай, Маладзечанскім гарадскім саветам таварыства аматараў кнігі.
Адкрываючы канферэнцыю, другі сакратар Маладзечанскага гаркома КПБ Л.П. Лыкава падкрэсліла вялікую цікавасць чытачоў да раманаў Івана Чыгрынава – твораў яркіх, хвалюючых, запамінальных.
Пра жыццёвы і творчы шлях пісьменніка гаварыў у сваім выступленні літаратуразнаўца Уладзімір Юрэвіч.
На канферэнцыі выступілі галоўны рэдактар штотыднёвіка «Літаратура і мастацтва» Алесь Асіпенка, былая падпольшчыца і партызанка Г.М. Бабушкіна, пісьменнік Вячаслаў Адамчык, рабочая, дэлегат XXV з’езда КПСС Т.I. Іванова, літаратуразнаўца Вячаслаў Рагойша, намеснік дырэктара Мінскага абласнога краязнаўчага музея Г.А. Каханоўскі, кандыдат філалагічных навук Г.I. Ягарэнкава, паэт Ніл Гілевіч, выкладчыца 10-й школы г. Маладзечна М.Р. Блін, мантажыст друкарні «Перамога» С.Б. Жукоўская, загадчык аддзела прозы выдавецтва «Мастацкая літаратура» Васіль Хомчанка, вучаніца Уладзіслава Лісоўская, адказны сакратар Саюза пісьменнікаў БССР Уладзімір Ліпскі. Яны адзначылі, што ў сваіх раманах «Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві» пісьменнік здолеў сказаць сваё адметнае і непаўторнае слова пра падзеі Вялікай Айчыннай вайны, раскрыць псіхалагічную глыбіню характараў людзей, што ўзялі ў рукі зброю, узняліся на барацьбу супраць фашысцкіх захопнікаў.
На канферэнцыі выступіў Іван Чыгрынаў, які выказаў удзячнасць чытачам за ўвагу, добрыя словы ў яго адрас. Пісьменнік расказаў аб сваіх творчых планах і задумах, аб рабоце над новым творам, дзе працягваецца апавяданне пра людзей беларускай вёскі Верамейкі.
У заключэнне выступілі беларускія майстры мастацтваў. Заслужаная артыстка рэспублікі Ганна Рыжкова прачытала ўрывак з рамана «Апраўданне крыві». Музычныя творы выканалі Вольга Шутава, Віктар Чарнабаеў, Нэлі Харужэнка.
1976 год
М. Сталяроў
СЛОВА ПІСЬМЕННІКАЎ – З’ЕЗДУ
У гаспадарцы мяркуюць будаваць шматпавярховыя дамы. Цэнтральнае ацяпленне, газ, водаправод, калектыўныя тэлеантэны – усё гэта ўкараняецца ў сельскі быт. Калгаснікі пасадзяць парк, разальецца штучнае возера, на беразе якога ўзвысіцца санаторый-прафілакторый на сто месц.
Потым у сельскім Палацы культуры адбыўся літаратурны вечар. Першым выступіў старшыня гаспадаркі I. Мядзведзеў. Сваімі ўражаннямі ад наведвання вёскі Маслакі – цэнтральнай сядзібы калгаса – дзеліцца П. Панчанка. Ён гаворыць, што праца хлебароба ў нечым падобна на пісьменніцкую. Каб атрымаць высокі ўраджай на літаратурнай ніве, таксама трэба старанна працаваць, і выказвае ўпэўненасць, што гэтая сустрэча дасць шмат цікавага матэрыялу для напісання новых яркіх твораў аб сельскіх працаўніках.
Для юных чытачоў, якія таксама прыйшлі на сустрэчу, прачытаў казку В. Вітка.
Усхваляваным было выступленне цялятніцы С. Чарняўскай. Яна і яе сяброўкі не толькі дабіваюцца самых высокіх прываг, але і прымаюць актыўны ўдзел у грамадскім жыцці, захапляюцца мастацкай самадзейнасцю, любяць чытаць кнігі беларускіх пісьменнікаў.
Удзячныя хлебаробы паднеслі гасцям хлеб-соль.
Надоўга застанецца ў памяці і сустрэча з выкладчыкамі і студэнтамі двойчы ардэнаноснай Горацкай сельскагаспадарчай акадэміі. Вечар адкрыў сакратар парткома ВНУ Л. Дылёнак. Прарэктар акадэміі па вучэбнай частцы А. Двайнішнікаў расказаў аб вучобе і жыцці студэнтаў.
З цікавасцю слухалі студэнты выступленне намесніка старшыні праўлення Саюза пісьменнікаў БССР I. Чыгрынава.
Пісьменнікі наведалі таксама мемарыяльны комплекс у вёсцы Леніна.
Вернасць праўдзе. Віртуальны музей народнага пісьменніка Беларусі Івана Чыгрынава
© Установа культуры “Магілёўская абласная бібліятэка імя У.і. Леніна”