ІВАН ЧЫГРЫНАЎ. ВЕРНАСЦЬ ПРАЎДЗЕ

КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 1

2004

ШЧОДРЫ, ЧАЛАВЕЧНЫ, СЯБРОЎСКІ

З успамінаў жонкі стрыечнага брата Івана Чыгрынава Вольгі Трыфанаўны Казадоевай

З Іванам Гаўрылавічам Чыгрынавым пазнаёмілася, калі выйшла замуж за яго стрыечнага брата Міхаіла і пераехала ў вёску Вялікі Бор. Мы жылі насупраць дома маці пісьменніка. Кожны раз, калі Іван Гаўрылавіч прыязджаў у госці, на радзіму, ён абавязкова прыходзіў да нас. Заўсёды цікавіўся жыццём у вёсцы, лёсам усіх знаёмых.
А калі памёр мой муж, гэты чалавек не забыў пра мяне. Прыехаў Іван Гаўрылавіч у вёску праз некалькі дзён пасля пахавання. Прыйшоў у хату, як сёння помню, на яго вачах заблішчалі слёзы. Іван Гаўрылавіч прытуліў мяне, выказаў словы спачування, пацалаваў. Ён працягнуў мне сто рублёў і сказаў:
– У час памінальнага абеду наліце вяскоўцам па чарцы ў памяць аб Мішу.
Я паімкнулася адмовіцца, не прыняць такія вялікія грошы, гаварыла, што ў нас ёсць усё неабходнае для памінальнага абеду, толькі Іван Гаўрылавіч адвёў маю руку… Я ўжо старая, многае забываю, толькі шчодрасць, чалавечнасць, сяброўскасць Івана Гаўрылавіча – не забуду ніколі. Шкада, што Бог не працягнуў яму веку.

КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 3

2019

ДЫЯГЕНАЎСКІ ЛІХТАР ІВАНА ЧЫГРЫНАВА

Запісала Валянціна Паліканіна

У маёй хатняй бібліятэцы, што засталася пасля бацькоў, да гэтага часу захоўваюцца раман-газеты, сярод якіх ёсць твор народнага пісьменніка Беларусі Івана Чыгрынава «Плач перапёлкі». Памятаю, як чытала гэты раман, як краналі маю душу тэма вайны i лёс жыхароў беларускай вёсачкі Верамееўка, як уразіў сімвалічны вобраз зруйнаванага гнязда, над якім доўга не змаўкаў птушыны плач… а нядаўна трапіў мне ў рукі том выбранага, дзе разам з першым раманам апублікаваныя яшчэ чатыры: «Апраўданне крыві», «Свае i чужыя», «Вяртанне да віны», «Не ўсе мы згінем». У гэтых раманах, як i ў па-майстэрску напісаных апавяданнях бачна: пісьменнік адшукваў «чалавека» нават у самых невыносных умовах жыцця людзей… Успомніліся ўрокі антычнай літаратуры на філфаку, старажытны філосаф Дыяген, які хадзіў днём з ліхтаром i «шукаў чалавека», i выслоўе Сакрата аб тым, што «ў кожным чалавеку сонца, толькі дайце яму свяціць»… гляджу на фотаздымак нашага пісьменніка, бачу строгі, праніклівы погляд, твар мысляра – i мне здаецца, што такім жа шукальнікам, які запальваў дыягенаўскі ліхтар, быў Іван Чыгрынаў.
Падцвердзіла мае думкі i размова з яго дачкой. З нагоды 85-гадовага юбілею пісьменніка мы сустрэліся са старшым выкладчыкам кафедры літаратурна-мастацкай крытыкі факультэта журналістыкі БДУ Таццянай Прановіч:

– Таццяна Іванаўна, у мяне такое адчуванне, што Ваш бацька быў чалавекам незвычайнага розуму, надзвычай працаздольным, моцным сваімі радавымі каранямі і неверагодна магутным…
– Так, невыпадкова ж ён у Вялікім Бары нарадзіўся… Характар у яго быў цвёрды, валявы з самага дзяцінства. Калі пачалася Вялікая Айчынная, яму не было сямі гадоў. Яго бацька пайшоў на вайну і не вярнуўся: знайшоў сабе жанчыну… Маці адна выгадавала шасцёра дзяцей. У вайну вёска згарэла, і яны – да 1956 года! – жылі ў зямлянцы. Беднасць была несусветная. Мой бацька рана пасталеў… Аднойчы ён расказаў пра тое, як над полем, дзе яны з маці капалі бульбу, з’явіўся нямецкі самалёт-разведчык. Лётчык не страляў, проста здзекаваўся: лётаў так нізка, што быў відаць яго вясёлы твар. Хлапчук у жаху бегаў па полі, потым зваліўся ў баразну, закрыўшы галаву рукамі. Так і праляжаў, пакуль самалёт не знік… Потым былі выпрабаванні голадам, хваробамі: ён мог памерці ад брушнога тыфу, маці ледзьве выхадзіла яго.

– Што яшчэ запомнілася Вам з успамінаў бацькі ці тых людзей, на чыіх вачах ён рос і сталеў?
– Аднойчы мне распавяла татава настаўніца, як Ваня Чыгрынаў ажыццявіў сваю мару. Паехаў у Краснадарскі край, у станіцу Новапакроўская, дзе жыў яго бацька, – сустрэча адбылася! Але жонка бацькі ў той жа дзень купіла зваротны білет і адправіла хлапчука дадому… Яшчэ бацька расказваў, як ён пасля сёмага класа хадзіў у школу-дзесяцігодку ў Саматэвічы, што была за сем кіламетраў ад Вялікага Бору. I аднойчы на дарогу выйшаў воўк. Не ведаю, пра што ў гэты час думаў мой бацька, але здарыўся цуд: воўк адступіў і пайшоў у лес.

– Мабыць, пачуў звер сілу чалавечага духу… У творах Вашага бацькі шмат яркіх апісанняў жывёл, іх паводзін. Гэтыя эпізоды ўражваюць…
– Бацька вырас на прыродзе, ведаў усіх жывёл і птушак. У нас дома была вялікая фанатэка птушыных галасоў. Ён наогул быў дакладны ў дэталях, добра ведаў тое, пра што пісаў.

– Скажыце, што з чыгрынаўскаі прозы Вы больш любіце?
– Усё, але асабліва апавяданні. Гэта жывое жыццё і людзі!.. Выдатны факт яго біяграфіі: пасля заканчэння факультэта журналістыкі ён тры месяцы пешшу хадзіў па Магілёўшчыне ад вёскі да вёскі, спыняўся на пастой у людзей і запісваў іх ўспаміны.

– А як працаваў Ваш бацька? Творчасць заўсёды патрабуе цішыні і адзіноты…
– Усе ў доме заціхалі, каб не тупнуць, гучна не загаварыць… Я ж магла прыйсці з сяброўкай, калі бацька працаваў. Такая была павага да бацькоўскай працы.

– Строгасць Івану Гаўрылавічу была ўласцівая?
– Так, бацька быў з характарам, дастаткова строгі. Калі сказаў – трэба| рабіць.

– А калі не зрабілі, то пакаранне было?
– Было. Памятаю, я вучылася ў 9 класе… Мама дзесьці дастала фантастычна прыгожую кофтачку, але бацька сказаў: «Купім, калі ў чвэрці ўсе адзнакі будуць выдатныя». I раптам я даведваюся, што кантрольную па геаметрыі напісала на чатыры і ў чвэрці будзе чацвёрка. Я доўга стаяла ў школьным калідоры, і слёзы мае ліліся ручаём. Зараз з гумарам да гэтага стаўлюся, але тады… Кофтачку мне ўсё ж купілі: школу я скончыла з залатым медалём, як і мая сястра… Бацька заўсёды вучыў нас ставіць мэты і ісці да іх. Ён у жыцці ўсяго дамогся сам талентам і працай. Мама казала, што калі ён вучыўся ва ўніверсітэце, у яго былі адзіныя штаны і чаравікі, ды і сама яна скончыла педінстытут ў парусінавых туфліках.

– А як пазнаёміліся Вашы бацькі?
– Яны сустрэліся ў студэнцкія гады як землякі (мама таксама родам з Касцюковіцкага раёна). Пажаніліся, калі мама скончыла пяты курс педінстытута. Пражылі разам да 1996-га, і вось ужо 24 гады яна без яго… Гора мама перажыла дзякуючы ўнукам. Яна чалавек, які аддае… Педагог па натуры. Акрамя таго, надзвычайны энтузіяст. Яна ўдзельнічала ў штогадовых Чыгрынаўскіх чытаннях, якія праводзяцца ў Пухавіцкім раёне, у творчых сустрэчах. Захоўвае памяць пра бацьку, ведае ўсіх людзей культуры. Яна чалавек вельмі прыязны, таварыскі.

– І бацька быў такім жа кампанейскім?
– Так! Гасцей у нашай хаце вельмі любілі. Мама заўсёды добра частавала, і бацька быў шчодры (асабліва шанаваліся татавы рыжыкі, яны ў нашым доме лічыліся «валютай»). Бацька сябраваў з пісьменнікамі І. Шамякіным, У. Гніламёдавым, А. Вярцінскім. Яго паважалі В. Астаф’еў, В. Распуцін, В. Бялоў, Г. Бакланаў, У. Крупін… Я цяпер па-добраму зайздрошчу тым, з кім бацька падоўгу размаўляў. А ў мяне ў душы засталася горыч ад таго, што недагаварыла, недаслухала…

– Паверце, не ў Вас адной… Здаецца, на ўсё яшчэ хопіць часу – і пакідаем на потым тое, што трэба зрабіць неадкладна. Таццяна Іванаўна, а якія моманты ў жыцці сталі для Вас бацькоўскімі ўрокамі?
– Аднойчы я выцірала пыл і ўбачыла засунутую паміж кнігамі раман-газету. Гэта быў «Адзін дзень Івана Дзянісавіча» Салжаніцына. Так бацька, не кажучы ні слова, накіроўваў да патрэбных кніг, развіваў даччынае мысленне. Памятаю, мне гадоў дзевяць было, калі загінуў Гагарын. I бацька раптам заводзіць размову: «Як ты думаеш, каго будуць памятаць праз сто гадоў: Леніна ці Гагарына?» Я без сумненняў адказала: «Вядома, Леніна»… Спытайце пра яго сёння школьнікаў – не адкажуць, а Гагарына памятаюць ва ўсім свеце… Бацька быў асаблівы і думаў не як усе. Даставалася яму ў жыцці, вядома. Ён заўсёды быў на кіруючых пасадах, і стрэл у яго ляцела нямала. Цяжка перажываў ён развал Саюза, Чарнобыльскую катастрофу, якая закранула і яго вёску… У мінулым годзе мы з мамай ездзілі ў Касцюковіцкі раён і ўбачылі адзін слуп на месцы бацькоўскага Вялікага Бору. Уся вёска закапана ў зямлю, пахавана…

– А колькі такіх! У нашай зямлі цяжкія раны… Не наканавана было Івану Гаўрылавічу гэта ўбачыць, інакш яго пакуты зрабіліся б невыноснымі… Ён быў яркім прадстаўніком свайго пакалення. А яно было моцным, сумленным, бескарыслівым. Нашы бацькі шчыра стараліся пабудаваць лепшую будучыню, не ведаючы, што яна недасягальная…
– А яны пабудавалі іншае – чалавечыя адносіны… Гэта цяпер у грамадстве ўсе маральныя катэгорыі размытыя ці ўвогуле сцёртыя. А нашы бацькі бачылі сутнасць у чалавеку.

Гэта сапраўды так! Ці не пра такіх людзей пісаў вядомы паэт Сяргей Грахоўскі: «Мая душа супраціўлялася, / Бо верыла і тым жыла, / І не чарсцвела, не ламалася – / Была такою, як была. / Хоць дзіўна, у чым яна трымалася, / А паспрабуй яе сагні! / Яна ж з маленства гартавалася / На чыстым, праведным агні» …Відаць, у лепшых людзей таго пакалення, як і ў выдатнага беларускага пісьменніка Івана Чыгрынава, быў дыягенаўскі ліхтар. I свяціў ён – з самага сэрца.

2015

Воспоминания Татьяны Пранович, дочери Ивана Чигринова.
Записала Вера Гнилозуб

«ОТЕЦ ДОСКОНАЛЬНО ИССЛЕДОВАЛ ИСТОКИ РОДНОГО ВЕЛИКОГО БОРА»

Иван Чигринов так спрятал повесть Солженицына, чтобы дочь-школьница ее нашла

– Татьяна Ивановна, каким вам вспоминается отец?
– Отца уже нет девятнадцать лет, но воспоминаний о нем очень много. Он всегда требовательно относился к нам, своим дочерям – мне и моей младшей сестре Елене. Стремился, чтобы мы были грамотными, образованными. Гордился, что в результате окончили школу с золотыми медалями. Сразу сложил их в коробочки и где-то спрятал. И я до сих пор не могу найти свою золотую медаль (смеется).
Отец научил учиться. В шестом классе мне дали задание написать реферат по истории воздухоплавания, и когда я спросила: «Папа, что такое реферат?», он сам побывал в библиотеке, принес огромную стопку книг. У меня округлились глаза. Под руководством отца была сделана колоссальная работа. То есть он научил принципам отношения к учебе. С другой стороны, отец всегда был очень строг. Однажды, когда я получила четверку (по пятибалльной системе) в четверти по геометрии, меня лишили просмотра телевизора на целую четверть…
Отец пытался учить меня читать лет с двух. И поначалу испытал разочарование, даже маме жаловался, что у них дочка все-таки не такая умная, как хотелось бы (смеется). Но однажды, когда мне было три года и четыре месяца, сидя на диване и держа в руках книжку с картинками, я начала читать:

«Ах, Василий мой, Василий!
Нас в курятник пригласили…»

Это были стихи Самуила Маршака. Конечно, мне читали много книг, что-то заучивала наизусть, поэтому сначала отец не поверил, что это я сама складываю буквы в слова. Он встрепенулся, подошел ко мне и начал экзаменовать: перевернул страницу, а я читаю. Потом еще перевернул страницу, а я также читаю. Тут он воспрял духом.
Знаете, как приучал к правильному чтению? Дома у нас были книжные стеллажи на всю стену, заказные, чтобы поместилась целая библиотека, которую родители собирали всю жизнь. Я, разумеется, помогала маме по дому. В мои обязанности входило пылесосить эти стеллажи. Однажды вижу: среди книг что-то торчит, чего там раньше не было. Вынула, а это – роман-газета с повестью Солженицына «Один день Ивана Денисовича». Солженицын был уже запрещен. И мне показалось, что журнал специально спрятали, чтобы я, школьница, его не нашла. На самом деле, теперь знаю точно, я должна была найти эту повесть, должна была, руководствуясь некой тайной, неким интересом, ее прочитать. Отец таким образом руководил моим чтением.
– Мудро.
– Ну да. Девчонку-пионерку начала семидесятых не сильно «построишь». А отец пытался сделать так, чтобы все, что необходимо, было мной прочитано. Поэтому, если честно, потом была готова и к переменам в нашей огромной стране…
Помню, как отец провел со мной один психологический тест, когда мне лет десять стукнуло. Нужно было выбрать среди прочих какую-то фигуру или линию. И что в то время выбрала пионерка? Конечно, звезду. Не помню, какая у отца была методика, но он объяснил, и я потом поняла, что человек должен быть свободен от стереотипов. Он должен мыслить критично, уметь принимать разные точки зрения. И совершать свой собственный выбор…
И еще один любопытный момент. Был март 1968 года. Погиб Гагарин. И отец спрашивает: «Как ты думаешь, Ленина или Гагарина будут помнить люди через сто лет?» Что ответила пионерка? «Владимира Ильича». Но отец убеждал меня в том, что через сто лет будут помнить именно Гагарина. Он оказался прав. Ведь сегодня школьники не всегда ответят на вопрос: «Кто такой Ленин?». Хотя, конечно, когда человек не знает историю страны, ничего хорошего в этом нет.
– Иван Гаврилович возился с внуками?
– Не то слово! Когда родился мой старший сын Ваня, такого счастья, кажется, не видела у Ваниного отца, какое испытал его дедушка. Иван Гаврилович не мог дождаться, когда внук подрастет, чтобы, как он говорил, взять его за ручку, ходить везде и разговаривать обо всем. Думаю, что он многое мог бы ему дать.
Кстати, Ваньке дедушка подарил первую книжку, когда тому исполнился… месяц. Она у нас до сих пор стоит на полке. Это книжка-малютка Ершова «Конек-Горбунок», она с такой надписью: «Першая Ванькіна кніжка. Іван Чыгрынаў».
Я даже не знаю всех мест, где они с Ваней побывали. Отец любил приходить к нам или забирать внука с собой. И с таким трепетом, с таким интересом относился к Ванюше. Однажды была в ужасе, когда увидела на видео, как они топчутся вокруг лунки на Минском море, ловят рыбу. Отец даже не всегда говорил, куда они отправляются. Но это ж дед! Для него это, наверное, была роскошь общения. Если б знать, что очень коротко все будет. Ванюше шел девятый год, когда моего отца не стало…
Он очень гордился внуками. Был совершенно счастлив, что Ваню назвали в его честь. Сегодня Ивану двадцать семь лет, он – программист, а Алексей учится на скульптора в Академии искусств. Кстати, у него было задание выполнить портрет деятеля культуры Беларуси, и он слепил Ивана Чигринова. Так что сыновья дорожат своим дедушкой.
– О чем, кроме общения с внуком, еще мечтал писатель Иван Чигринов?
Однажды отец сказал, что, если бы не стал писателем, хотел бы быть астрономом. К слову, августовское небо – совершенно грандиозное зрелище! Мне как-то пришлось просидеть без сна именно такую потрясающую ночь. Это было в деревне. Мне казалось, что прекраснее ничего нет. Наверное, и отец на это небо смотрел, раз хотел стать астрономом…
– Расскажите, пожалуйста, как можно больше о малой родине Ивана Гавриловича. О его родных и близких людях. Что уготовила им судьба? Составляли ли генеалогическое древо?
– Сравнительно недавно сын Иван позвонил бабушке, моей маме, с вопросами о предках – захотел создать на компьютере такое древо. И вроде бы у него получилось. Но проблема в том, что у отца была простая деревенская семья – не графья, не князья (смеется) – и проследить родословную не так-то просто…
Отец очень трепетно относился к истории, и в его произведениях много подлинных фактов. И когда он исследовал возникновение родной деревни Великий Бор Костюковичского района, счел, что она была основана соратниками Василя Ващилы, которые через Беседь бежали от расправы в глухие леса. У отца есть пьеса «Следственное дело Ващилы». Не знаю, как астрономом, но историком он мог быть стопроцентно, потому что с большим уважением относился к документу. Он был настолько дотошен, у него нет приблизительности. На столе всегда лежали фотокопии документов, архивных дел, фотографии.
Так вот, Великий Бор помню с детства. Однажды пришлось топать тридцать километров из Великого Бора до маминой деревни, потому что рейсовые автобусы не всегда курсировали. К слову, мама тоже родом из Костюковичского района, из деревни Студенец. Название пошло от родников, там их много. Даже я, будучи девочкой, знала их с полдесятка…
Маму отца по паспорту звали Феодосия Игнатьевна Кожанова, но на памятнике, и этим руководил отец, написано уже местное имя – Хадоска Игнатовна. Хотя девочкой я ее звала баба Феня.
Помню, бабушка рассказывала историю, как выходила замуж. Она была из крепкого крестьянского рода. И чуть старше деда, которого звали Гаврила Сергеевич Чигринов. Он был председателем сельсовета. И семья бабушки не хотела знать никакого сельсоветчика, ей запрещали с ним встречаться. Но тогда главную роль сыграла любовь. Бабушка собрала в «хустачку» свои вещички и, выпрыгнув из окна, «выбежала замуж».
Первенец дедушки и бабушки Федор (старший брат отца) родился в 1927 году. Потом появился на свет дядя Коля. После войны, когда вырос, он уехал в Донбасс и там работал шахтером. Дядя Коля умер рано, в начале восьмидесятых. Мы потеряли связь с родственниками. Сегодня, когда слышу название Першотравенское, городка в Луганской области, где живут две сестры и брат с семьями, и вижу по телевизору, что там происходит, мне особенно стыдно, что мы потерялись.
После дяди Коли родился отец. Были у него еще две сестры – Лариса и Мария – и единственный сегодня оставшийся в живых брат Петя. Петр Гаврилович – доктор исторических наук, автор учебников по истории Беларуси, профессор. А сегодня еще и писатель – написал несколько романов, вступил в Союз писателей Беларуси.
Так что у отца семья была большая. А мой дед ушел на войну в 1941 году…
– И погиб?
– Все гораздо драматичнее…

«ФАШИСТСКИЙ ЛЕТЧИК РЕШИЛ ПОИГРАТЬ С МАЛЬЧОНКОМ И НАЧАЛ ГОНЯТЬ ЕГО ПО ПОЛЮ…

Иван Чигринов, добывая сюжеты, за лето прошел всю Могилевщину от деревни к деревне.

– Мой дед живым вернулся с войны, но только не в свою деревню, к семье, а к другой женщине. Уехал в станицу Новопокровскую, что в Приазовье.
А хата в Великом Бору сгорела, и бабушка с детьми до середины пятидесятых жила в землянке. Как одинокая женщина с шестью детьми, пусть и подростками, могла сама дом выстроить? Нагоревалась. У бабушки в пятьдесят лет руки дрожали. Тогда она мне казалась совсем старым человеком. Отец потом возил к ней врачей, но не очень это помогло.
Отец очень любил свою маму, заботился о ней. Потом она уже из Великого Бора уехала и жила с дочкой Ларисой в деревне Новая Мышь Барановичского района. Тетя Лариса работала старшей медсестрой в сельской больнице. Отец помог им дом построить. И всегда «срывался», если была возможность, ехал к матери.
А тетя Маруся в начале шестидесятых уехала на Дальний Восток. Она работала крановщицей. Последний раз мы виделись незадолго до смерти отца. Она приезжала с дочкой в начале девяностых, даже хотела перебраться в Беларусь. Знаю, тетя Маруся тяжело болела.
Вот так по Советскому Союзу раскидало родных отца.
Пока была жива тетя Лариса, она была центром семьи. И к отцу всегда приезжала, когда он болел. Пыталась помочь. А поскольку с ней жила бабушка, к ней тоже все ездили. Тетя Лариса с тетей Марией в последнее время не переписывались. Она говорила: «Ай, не хочу плохого знать, как там все. Пусть Мария для меня всегда будет живой!»
А бабушка к тете Марусе даже съездила – в шестидесятых. И моя мама рассказывала, что очень ее удивил полет во Владивосток. Для простой крестьянки это стало таким впечатлением! А вообще, она была весьма разумная женщина, очень выдержанная.
Я – учительская внучка, в деревне это была честь. Мамину маму звали Христина Петровна. Она преподавала я деревне Студенец русский язык и литературу. У нее стаж около полусотни лет. В девятнадцать лет окончила педагогическое училище, потом заочно училась в пединституте. И в семьдесят у нее была такая память – наизусть всю школьную программу по литературе знала!
В деревне она была эталоном поведения и внешности. Всегда у нее – белая блузочка, юбочка, лодочки, гладко зачесанные волосы. И в то же время хозяйство у нее было, как у обыкновенной крестьянки: корова, свиньи, огород.
Бабушка шила прекрасно. И меня чему-то учила. У бабушки я все делала: корову доила, мотыгу и серп в руках держала. Научилась красиво ходить с двумя полными ведрами на коромысле, носила воду из далекого колодца, потому что она была вкусная. И на реке белье пряником отбивала. И лен «брала» – у меня до сих пор осталось заученное движение, как это делать. В общем, куда бабушка идет, туда и мы с другими внучками, а нас четыре. И почти все лето мы жили в Студенце.
Христина Петровна покрепче жила, чем бабушка Феня. У нее только две дочки, и учительская зарплата я деревне – это все-таки деньги, а не палочки у колхозников за трудодни.
– Какие отношения были у Христины Петровны и вашего отца?
– Очень уважительные. Когда отец приезжал, все лучшее ставилось на стол. Помню, у бабушки до лета хранились залитые жиром колбаски: для гостей, на важную работу.
– Татьяна Ивановна, как познакомились ваши родители?
– Мама училась в педуниверситете, тогда имени Горького, окончила филологический факультет, папа – на отделении журналистики филологического факультета БГУ. И были представлены друг другу именно как земляки.
Мама, Людмила Прохоровна, долгое время работала в Литературном музее Якуба Коласа, а потом в обществе книголюбов и в Госкомитете по печати. Ей 79 лет, но столько не дашь. Мама настолько энергична, великий энтузиаст. Она может горы свернуть ради памяти отца, семьи, подруг и друзей. Ее застать дома невозможно….
Кстати, отец мамы – тоже сельский учитель. Две войны прошел. Он был унтер-офицером во время Первой мировой. Погиб в Великую Отечественную в Беларуси, возле деревни Мадоры Рогачевского района. Он был на 19 лет старше бабушки Христины, учительствовал в той же школе, что и она. Дед окончил два факультета. Интересно, что до Первой мировой войны занимался в учительской семинарии вместе с Михасем Лыньковым. И когда мама, уже будучи замужем за моим отцом, вращались в кругу писателей, как-то подошла к Лынькову и спросила, не знает ли он Прохора Степановича Ларченко. И Михаил Тихонович вспомнил своего сокурсника по учительской семинарии.
– После встречи мама и папа быстро поженились?
– Родителям не на кого было рассчитывать. Оба – без отцов. Они дождались, пока мама окончит институт. Как она говорила, отец учился… в одних штанах. Да и мама ходила в парусиновых туфельках до морозов. Причем ей было немного легче, у нее отец погиб на войне. Был официальный статус сироты. А у отца родитель был жив, а помогать – не помогал. У него еще было двое сыновей…
Великий Бор, что и понятно, окружен лесом. Бабушкина хатинка была в одну комнатку с сенцами. Как построили ее в середине пятидесятых, так она и стояла до слома. А самое красивое место в деревне – школа, которая притаилась среди сосен. Обычная деревянная школка-восьмилетка. Отец в нее ходил. При школе стоял домик, где жили две учительницы. У них была непростая судьба. Кстати, отец не раз о них писал. Их звали Анна Алексеевна и Ольга Петровна. Они всю послевоенную жизнь прожили радом со школой. И если отец появлялся в деревне, непременно к ним заходил. И вот однажды я сама, уже студенткой, попала к ним в гости. И услышала довольно грустную повесть.
Мальчишкам, конечно же, всегда нужен отец. И вот Иван Гаврилович лет в четырнадцать, без денег, без билета отправился в станицу к своему родителю. Доехал как-то до Новопокровской. И новая жена отца – Анна Ивановна – посадила мальчишку на обратный поезд едва ли не в тот же день. Меня эта история просто потрясла. Уже потом, когда отец стал известным, когда о нем стали писать центральные газеты, один из сыновей отца от второго брака все пытался с ним познакомиться: мол, родня. Но отец особенно не шел на контакт…
– Наверное, Иван Гаврилович делился воспоминаниями о войне?
– Отцу и семи лет не было, когда началась Великая Отечественная. И в школу 1 сентября он не пошел. Но жизнь шла своим чередом… Бабушка Феня со старшими детьми копала картошку, когда мой отец появился на поле. Вдруг в небе показался фашистский разведывательный самолет – их называли «рамами». Самолет летел очень низко, на бреющем полете. И, так понимаю, фашистский летчик решил поиграть с мальчонкой – и начал гонять его по полю. У отца сердце выскакивало, ему казалось, что он даже видит, как смеется немец. В результате, абсолютно забегавшись, паренек упал в борозду. И, закрыв ручонками голову, так и пролежал, пока самолет не улетел.
Помню, когда отец рассказал эту историю, мне было лет семь-восемь, я в ужасе целую ночь ее себе представляла. Знаю, что многие рассказы, которые он писал, абсолютно невыдуманные. То есть это истории, в которых отец сам участвовал или их услышал. Знаете, как он добывал сюжеты?
Получив диплом университета, он за летние месяцы прошел практически всю Могилевскую область. Шагал от деревни к деревне для того, чтобы поговорить с сельчанами. Кстати, он умел беседовать с простыми людьми. Помню такие картинки. Если мы где-то в деревне, мужики или женщины на завалинке сидят, а отец уважительно, с толком, с расстановкой разговаривает, и собеседники ему что-то рассказывают. Он интересовался людьми. И любил записать какое-нибудь «вкусное» прозвище, местную фамилию, словечко. Он даже иногда к маме подходил: «Как звали такого-то человека у вас в деревне?» В своих романах, конечно, он заменил названия деревень, но все они ему встретились в этом путешествии или где-то еще он их услышал…
Еще во время войны отец переболел брюшным тифом, бабушка говорила, что еле поднялся на ноги. И его ранняя смерть напрямую с этим связана. Вот что такое война в жизни мальчишки. Недоедавшего, болевшего.
– В детстве Ивана Чигринова были и хорошие моменты.
– Природа – то, что всегда ему было интересно. Он был большой мастер собирать грибы, просто «чувствовал». Когда мы ходили на тихую охоту, он подсказывал: «Посмотри под той еловой лапой». И там действительно стоял гриб. Бабушка рассказывала, что ребенком Иван снабжал семью ягодами, грибами. Он очень хорошо знал птичьи голоса. При работе над «Плачем перепелки» где-то добыл коллекцию записей звуков, которые издают пернатые, и мы их слушали.
Еще отец очень любил учиться. Одну историю из его школьной жизни я услышала от его друга, известного актера Валентина Белохвостика.
Ведь Великий Бор – это еще и волки. Отец учился в семилетке в своей деревне, потом ходил в десятилетку в Самотевичи. Как-то на зимней дороге отцу встретился волк. Отец и зверь некоторое время присматривались друг к другу. Это чудо, но серый ушел, уступив подростку дорогу. Другой бы мальчишка вообще оставил идею ходить в школу зимой. Но отец всегда очень любил учиться, читать, наверное, по наитию знал, какая миссия ему предстояла.
Известно, что Самотевичи – родина Кулешова. Сохранилось семейное предание, что восьмиклассником отец читал свои стихи Аркадию Кулешову, когда тот приехал уже знаменитым в родную деревню.
Кстати, Самотевичи – в семи километрах от Великого Бора. Я хаживала из одной деревни в другую пешком. Сначала четыре километра до речки Беседь, которая, честно говоря, немаленькая, хотя хорошо помню брод, по которому мы переходили. За Беседью еще три километра – и там Самотевичи. И вот это расстояние отец преодолевал пешком дважды в день.

«ДОМ В ПУХОВИЧСКОМ РАЙОНЕ ОН ПОСТРОИТЬ ТАК И НЕ УСПЕЛ»

Дочь Ивана Чигринова Татьяна плакала в детстве над отцовскими рассказами.

– Еще одну историю бабушка Феня рассказывала: «Однажды зимой схватилась, растолкала Ивана, думала, что тот опаздывает. Быстренько набросили на него одежду, и он зашагал в школу». А когда отец пришел в Самотевичи, было только часа четыре утра…
Вот такое у меня представление о великоборском детстве отца. Рано он ушел, ему был только шестьдесят один год. Перед этим он несколько лет очень тяжело болел. И сейчас понимаю, что не договорила, не задала ему всех вопросов.
– А теперь в Великий Бор ездите?
– Великий Бор отселен после чернобыльской аварии в конце 80-х. Сейчас на месте деревни лес. Кстати, отец был почетным гражданином города Костюковичи, местная библиотека носит его имя. Там каждый год, особенно на юбилеи отца, устраивают памятные мероприятия. В минувшем декабре мама с сестрой ездили туда.
Мама часто бывает в Костю ковичском районе, но, конечно, не в отселенном Великом Бору. Она ездит в свою деревню Студенец. В этом году планируем съездить вместе с моими сыновьями, может, доедем и до бывшего Великого Бора.
– Татьяна Ивановна, вы внешне похожи на отца.
– Природа – это такая штука… (смеется). Недавно мне сказали, что я похожа на маму. Между тем, когда хоронили отца, Иван Шамякин все время наблюдал за Ваней, моим сыном, который сидел у гроба. И Шамякина поразило, что многие движения Вани, его мимика были просто дедовы.
– Писательский дар Ивана Чигринова передался кому-нибудь из потомков?
– Никому. Отцовский дар, который достался нам, – это, скорее, стремление к творческому, не примитивному, осмыслению мира.
Помню, когда девочкой уезжала к бабушке на лето, отец требовал, чтобы писала ему письма очень подробные, описывала все, что вижу. И я его требование выполняла. Мне было легко писать письма, я была человеком любознательным, смотрела вокруг широко открытыми глазами. А потом вдруг отец сказал: «Попробуй написать рассказ». До сих пор помню, что почувствовала себя просто несчастным человеком. Не справилась с заданием, и отец махнул на меня рукой (смеется)».
– Чему главному научил вас отец?
Прежде всего научил неравнодушному отношению к делу, к Родине. Он до последнего приезжал в родную деревню, несмотря на радиоактивное загрязнение. Однажды я даже услышала от него странную фразу: «В той земле даже мертвым опасно». Тогда она мне не совсем была понятна, а у отца очень сердце болело за родной Великий Бор. Он и пьесу написал о чернобыльской трагедии – «Человек с медвежьим лицом».
– Ответственно быть дочкой известного человека?
Не то слово, как ответственно. Писательская дочка – это прежде всего обязанности…
Хотя прекрасно помню, как наша семья ездила на отдых в дома творчества. Один раз в Дубултах я ходила рядом… с Шукшиным. Моргунов с семейством обедал в нашей столовой. Я даже загорала рядом… с Муслимом Магомаевым.
Мне тринадцать, я читаю книжку, накрывшись панамой, подставив спину. И за мной на скамеечке лежит мужчина. Потом вдруг слышу голоса: «А мы думаем, где это Магомаев?» Человек за моей спиной встает и начинает говорить. Я поворачиваюсь в шоке: «Мама! Мимолетное видение!»
Я к чему? Быть писательской дочкой – это еще и возможности, Среда. Это самое главное, что родители могут дать детям. Это книги, которые всегда есть под рукой…
– В какой момент поняли, что ваш отец знаменит?
– Раньше мы жили в районе Немиги. На старинной улочке, подготовленной к сносу, снимали «Руины стреляют», где отец был сценаристом. Я с ним ходили на съемки. Помню актеров-фашистов на мотоциклах, немецкую речь. Все очень реалистично. Тогда я увидела, что отец общается с теми, кто снимает кино. Поняла, что он имеет отношение к этому процессу. Помню, это меня заинтересовало…
А дома был, если можно так выразиться, культ отцовской работы. Когда он сосредотачивался, ему были нужны тишина, спокойствие. Подружек из школы я просто так привести не могла. И если отец работал, мы ходили на цыпочках. Наша улица была людная, ночью в неоновых огнях. И лишние звуки и блики ему мешали. Мы с сестрой занавешивали каждый вечер окно плотным-плотным покрывалом.
– Татьяна Ивановна, с кем дружил Иван Гаврилович?
– С разными людьми. Со многими писателями. В нашем доме бывал Иван Шамякин…
В 1966 году мы получили новую квартиру. И на Новый год родители пригласили Бородулина, Буравкина с женами. Помню, как они твист танцевали!
Как-то отец решил построить дом в Пуховичском районе. Правда, это сделать не успел, но у него появился друг – директор местного краеведческого музея Александр Пранович. Это не родственник, однофамилец.
По инициативе Александра Александровича в Пуховичах каждый год (уже 18 лет подряд) в декабре устраивают Чигриновские чтения. Мама обеспечивает приезд писателей, друзей, актеров. Часто с ними ездили Анатоль Вертинский, Владимир Скоринкин, Мария Захаревич. Кстати, отец имел много друзей в театральной среде.
Один из самых близких его друзей – профессор, Дмитрий Яковлевич Бугаев. Единомышленник и по жизни, и по литературе.
У отца и среди российских писателей много было связей. Он и с Распутиным был в хороших отношениях, и с Астафьевым. Отец все-таки одиннадцать лет был секретарем Союза писателей Беларуси. А это – постоянные поездки по стране, на союзные съезды…
– Каким был Иван Чигринов и по характеру?
– Помню, студенткой сижу на экзамене, билета не знаю. И первым делом стала писать объяснительную отцу, почему получила четверку, а не пятерку (смеется). Правда, все обошлось.
Такого не было, чтобы меня посадили на коленки, гладили по головке и рассказывали сказочки. Но сейчас, когда я уже сама мама, знаю, что любовь бывает разной. Все равно с сестрой чувствовали, что мы важны отцу, интересны ему.
– А был ли Иван Гаврилович привередлив в еде, одежде?
– У него были вкус и стиль! Очень любил красивые вещи. В советское время особо изысканно не одевались, но отец выезжал в зарубежные командировки. Когда ходила в восьмой класс, привез мне потрясающий брючный костюм! Это был писк! Я его носила даже на первом курсе журфака.
Отец любил вкусно поесть. Но не готовил. Думаю, что только картошку мог поджарить. Правда, сам солил рыжики. И любил угостить, любил компанию. Мама рассказывает, что он звонил и предупреждал: мол, Люда, со мной будет тот и тот. И все эти люди потом вспоминали, как мама их угощала.
Еще отец очень любил варенье, потому что в детстве его никогда не ел. Поэтому варенье и мама варила по 50-60 литров в год.
– А чем увлекался Иван Чигринов?
– Книгами. Однажды отец дал нам с сестрой задание сделать каталог домашней библиотеки. Это была работа на месяц, но мы ее выполнили.
– Были ли у него вредные привычки?
– Курил, но мало. У него могла уйти только пачка сигарет за месяц. Видимо, курил, когда нервничал, когда были проблемы. У него же были руководящие должности. По отцу видела, что иногда ему очень тяжело.
– Приходили к нему с просьбами?
– Безусловно. Точно знаю, что он помогал. Легко делился деньгами.
– А любил ли ваш отец путешествовать?
– Отцу повезло, потому что в Советском Союзе писатель был знаковой фигурой. Было очень много поездок представительских, от Союза писателей. Отец всегда был полон впечатлений, привозил гостинцы, подарки, рассказы.
Он побывал и на востоке, и на западе. Помню, из Туркмении привез удивительную сушеную (или вяленую) дыню, тюбетейки… В середине 70-х привез маме первые духи «Кристиан Диор». Мне казалось, что у них запах небесный. До сих пор его помню.
Плавал отец хорошо, любил море. Есть фотографии, где он сидит на берегу и видно, что у него поэтическое настроение…
Мы каждое лето бывали в Костюковичском районе, а поскольку отец был человеком известным, в райкоме ему могли дать машину. Он садился и ехал по району. Вот такие были путешествия. Встречался с людьми, ему показывали хозяйства. Мог и меня с сестрой взять «на крыло».
– Был ли ваш отец верующим?
– Тут тоже необычная история… Дело в том, что отца окрестили во время оккупации по приказу немецкого командования, тогда согнали всех детей…
Отец не был атеистом. Хотя в партию все-таки вступил после сорока лет ради карьеры.
У мамы отца, Феодосии Игнатьевны, всегда в хате висел в углу образ. И я, помню, спрашивала: «Бабушка Феня, неужели вы верите в Бога?» А она отвечала: «Попомни мое слово, внучка, потом узнаешь, что там кто-то есть». У меня такое ощущение, что отец так же был научен бабушкой. Когда родились мои детки, отец настоятельно попросил их окрестить.
Кстати, даже в советские времена Пасха у нас в доме отмечалась. Мама в луковой шелухе отваривала яйца.
Знаю точно, что отец ни за что не пошел бы сбрасывать с церквей кресты.
– А какие произведения отца для вас особенные?
– Очень люблю его рассказы. Вроде бы там бесхитростная фабула, вот, например, «Шел человек на войну». Описывается, как солдат собирается, как пробует доделать незаконченное, как прощается, как бросает последний взгляд на дом, на деревню. Там нет действия, но есть понимание, что человек уходит на войну, скорее всего, чтобы не вернуться. Пронзительное чувство охватывает. В детстве даже плакала над некоторыми отцовскими рассказами.
– Татьяна Ивановна, спасибо вам за встречу и за интересный рассказ!

2014

РОС У БАРЫ ХЛАПЧУК

…Іванку было вельмі страшна. Вялізная шэрая «птушка» з чорнымі крыжамі на крылах неслася акурат на хлапчука. На полі за вёскай ён шукаў маці – са старэйшымі сынамі яна капала бульбу. Шасцігадовы малы ведаў: гэта самалёт, але раней ён бачыў іх толькі высока ў небе і ніколі не баяўся. Гэты ж пікіраваў проста на Іванку, хлапчук нават бачыў твар лётчыка – той здзекліва ўсміхаўся. Малы ўпаў у разору, потым зноў пабег – спадзяваўся схавацца ў алешніку на краі бульбяніка. Сэрцайка ледзь не выскоквала з грудзей. Жалезная «птушка» раз-пораз праносілася над галавою спалоханага дзіцяці…
Пра гэту жудасную гульню, якую распачаў фашысцкі лётчык з малым жыхаром беларускай вёскі Вялікі Бор, расказаў мне бацька. Я была тады крыху старэйшая за яго, колішняга, у 1941-м. Памятаю, у той дзень доўга не магла заснуць. Кожны раз, калі заплюшчвала вочы, на мяне таксама пікіравала фашысцкая «рама».
Гэта ўвогуле адметная з’ява ў беларускай літаратуры: пісьменнікі – дзеці вайны. Вось і мой бацька – народны пісьменнік Беларусі Іван Чыгрынаў – таксама з гэтага пакалення. Шмат з таго, што я ведаю пра дзяцінства майго таты, мне здаецца вельмі важным для фарміравання яго творчай асобы. Школа, у якой вучылася я, была ў двары дома на Паркавай магістралі, дзе мы жылі. Я крочыла да яе роўна тры хвіліны. Аднойчы пачула ад бацькі гісторыю, як даводзілася дабірацца да школы яму. У восьмы клас ён пайшоў за сем кіламетраў ад роднай вёскі ў знакамітыя ўжо тады Саматэвічы (радзіма Аркадзя Куляшова). Дарога ішла праз той самы «вялікі бор» (кіламетры з тры-чатыры), потым трэба было пераправіцца праз Бесядзь і яшчэ столькі ж прайсці да мястэчка. Пасля вайны татава сям’я, дакладней маці з шасцю дзецьмі (яшчэ дзве дзяўчынкі памерлі), доўга жыла ў зямлянцы, ці не да пачатку 50-х (хата ў вайну згарэла, адной жанчыне, хай сабе і з сынамі-падлеткамі, будавацца было цяжка). Зімою хадзіць у школу хлопцы маглі па чарзе. Толькі адна пара валёнкаў была на ўсіх. У Іванкі з маленства цікавасць да вучобы была асаблівая – найчасцей валёнкі даставаліся менавіта яму. Узімку маці будзіла яго ў школу да свету, большую частку дарогі хлапчук праходзіў цемначы, каб паспець да першага ўрока. Толькі аднойчы падлетак мусіў вярнуцца дамоў – у лесе сутыкнуўся з ваўкамі.
Татаў бацька з вайны не вярнуўся. Не, ён не загінуў. Проста не вярнуўся ў родную вёску да жонкі і шасці дзяцей. На фронце закахаўся ў жанчыну, якая ваявала побач, і паехаў да яе на радзіму на поўдзень Расіі, у Прыазоўе. Напэўна, Івану вельмі не ставала бацькі. Таму аднойчы, гадоў у 12-13, ён збег з дому да яго. Сеў у цягнік, канешне без аніякага білета, і дабраўся такі да станіцы Новапакроўскай Ейскага раёна. Бацькава жонка Ганна Іванаўна ў той жа дзень (!) пасадзіла хлопца на цягнік у адваротны бок. Гэтую гісторыю я пачула не ад таты, а ад яго настаўніц. Аднойчы, прыехаўшы да бабулі, зайшла ў іх гасцінную хату, што месцілася ля самой школкі сярод светлых гонкіх сосен (пра настаўніц ведала ад бацькі, ён заўсёды з вялікай цеплынёй іх успамінаў). Вось тады Ганна Аляксееўна і Вольга Пятроўна мне і расказалі гэты эпізод с жыцця майго таты.
Бацька вельмі любіў і шанаваў сваю маці, Хадоску Ігнатаўну. Апошнія гадоў 15 яе даглядала бацькава сястра Ларыса, медсястра, якая жыла ў Баранавіцкім раёне. Увесь гэты час як па раскладу Іван Гаўрылавіч наведваў яе, прывозіў лепшых урачоў, любімыя яе прысмакі. Але мне заўсёды здавалася, што бацькі яму не хапала. Памятаю, як другакласніцай пад дыктоўку таты пішу дзяжурны ліст дзядулю Гаўрылу Сяргеевічу (бацька спрабаваў наладзіць сувязь з ім). А ў душы нарастае супраціўленне – я, як маленькая жанчына, заўсёды была на баку бабулі. Ведала, як доўга і балюча яна перажывала здраду мужа. Памятаю, як у яшчэ не старой жанчыны моцна дрыжэлі рукі, калі яна працягвала мне, малой, кубачак з сырадоем. Аднойчы бабуля расказала, як яна … збегла замуж. Бацькі яе, спраўныя гаспадары, нізавошта не хацелі пагадзіцца з выбарам дачкі – блакітнавокім прыгажуном-сельсаветчыкам Гаўрылам Чыгрынавым. Тады Хадоска збегла да любімага праз вакно. I, я так зразумела, кахала яго ўсё доўгае жыццё.
Бацькавы расказы і раманы заўсёды ўспрымала як праўдзівы аповед пра яго дзяцінства, жыццё яго сям’і, яго вёскі. Дакладна ведаю, што шмат якія сюжэты ён і сапраўды пережыў сам. Напрыклад, шчымлівую гісторыю з апавядання «За сто кіламетраў на абед», калі пасля вайны галодныя вясковыя хлапчукі адправіліся ў далёкае падарожжа. Канешне пешкі. У дзіцячы дом, пра які яны чулі ад сіраты-аднавяскоўца, што там заўсёды накормяць.
Вельмі люблю бацькавы апавяданні – простыя, павольныя, ад іх заўсёды трымціць і святлее душа. Сюжэты для іх ён знаходзіў не толькі ў дзіцячай памяці. Вельмі ўразіў такі факт. Пасля заканчэння аддзялення журналістыкі філалагічнага факультэта БДУ ў 1957 годзе бацька некалькі месяцаў пешкі падарожнічаў па роднай Магілёўшчыне. Хадзіў з вёскі ў вёску (можа калі і падвозілі на калёсах), размаўляў з людзьмі, слухаў іх жыццёвыя аповеды, вывучаў характары, штосьці занатоўваў, збіраў назвы і прозвішчы для сваіх будучых твораў.
Увогуле бацька вельмі скрупулёзна ставіўся да творчасці. Мне здаецца, менш за ўсё ён разлічваў на музу, якая раптам прыляціць і натхніць. Працаваў ён шмат, засяроджана, грунтоўна (мы, сямейнікі, у гэтыя гадзіны мусілі хадзіць па кватэры на дыбачках). Памятаю, як выглядаў яго рабочы стол, калі ён працаваў, напрыклад, над сцэнарам шматсерыйнай тэлевізійнай стужкі «Руіны страляюць…» па рамане I. Новікава (дарэчы, бацька ў складзе аўтараў атрымаў за гэты фільм Дзяржаўную прэмію). Уся плошча стала была завалена фотаздымкамі, сотнямі фотаздымкаў. Калі я аднойчы прыгледзелася, схамянулася: гэта былі з большага фотакопіі нямецкіх здымкаў часоў вайны. Шматлікія дакументы, пакаранне смерцю партызанаў, падпольшчыкаў, жудасныя выявы мінскага гета, шыбеніцы. I фашысцкія маршы па вуліцах Мінска. Бацька, здаецца, вывучыў гісторыю мінскага падполля, наколькі гэта было магчыма ў тыя часы, ад «а» да «я». Можа і таму таксама фільм атрымаўся. Бацька ўвогуле з павагай ставіўся да гісторыі – і пры напісанні раманаў і п’ес. Таму і творы яго зусім не часовыя.
Калі я вучылася ў старэйшых класах, бацька быў ужо вядомым пісьменнікам, сакратаром Саюза пісьменнікаў Беларусі. Яго творчы лёс, як мне здавалася тады, складваўся паспяхова. Дык вось, аднойчы тата даручыў мне важную справу. Усё жыццё ён вельмі акуратна збіраў публікацыі пра сваю творчасць. Аднойчы падвёў мяне да шафы – яна скрозь аказалася запоўнена папяровымі стосамі. Я павінна была прагледзець кожны экзэмпляр, выразаць з яго належны матэрыял, скласці ў папачкі, распісаўшы па гадах і выданнях. Іншымі словамі, стварыць архіў. Працавала ці не з тыдзень ад ранку да вечара (былі канікулы), таму што, канешне, не ўтрымалася, з большага ўсё перачытала. Вельмі здзівілася, калі адшукала экзэмпляр газеты «Правда» (зараз дакладна не памятаю, 1966 ці 1968 года). Прозвішча Чыгрынаў мне сустрэлася ў матэрыялах Пленума ЦК КПСС, які быў прысвечаны пытанням літаратуры і мастацтва. Паважаны дакладчык вельмі крытычна паставіўся да апавядання маладога беларускага празаіка пад назвай «Маці». Твор гэты, на думку партыйнага ідэолага, быў архішкодны. Калі ёмка пераказаць сюжэт: у пасляваенную вёску надвячоркам прыходзіць старая, просіцца на начлег да маладой жанчыны, апошняя пазнае госцю – гэта колішняя аднавяскоўка, маці паліцая, які вінаваты ў смерці бацькі гаспадыні хаты. Бабуля напрамілуй Бог просіць маладзіцу паказаць магілу сына, расстралянага партызанамі. I маладая жанчына праз сэрца вядзе яе раніцай на могілкі. Дарэчы, апавяданне гэта надоўга знікла з бацькавых зборнікаў. З’явілася праз колькі год пад новай назвай – «У ціхім тумане». Заўсёды здзіўляла, як тата ўмеў нават у тыя, заідэалагізаваныя часы крытычна мысліць і ў творчасці кіравацца галоўным крытэрыем – праўдай. Памятаю, як аднойчы паспрабаваў тое ж зрабіць і для мяне. Бацька спытаўся ў мяне, у той час дзесяцігадовай дзяўчынкі: каго, на маю думку, людзі на Зямлі будуць памятаць праз 100 гадоў, Леніна ці Гагарына (апошні толькі загінуў, выконваючы выпрабавальны палёт)? Як сапраўдная піянерка, я без хістанняў адказала: канешне, Леніна! Бацька паспрабаваў мне тады што-кольвечы растлумачыць. Прайшло менш за 50 гадоў – не ўсе сённяшнія школьнікі ў Беларусі ведаюць асобу правадыра кастрычніцкай рэвалюцыі. Што тычыць менавіта Гагарына… Бацьку заўсёды прыцягвалі да сябе зоркі. Аднойчы ён прызнаўся мне, што калі б не зрабіўся пісьменнікам, хацеў бы займацца астраноміяй. Мне здаецца, такі лёс мог абраць сапраўдны пісьменнік-філосаф, якому цікавыя глыбіні і чалавечага жыцця, і космасу.
Пісьменнік Іван Чыгрынаў, безумоўна, родам з ваеннага дзяцінства, а яшчэ – з вёскі Вялікі Бор. Ведаю, такая назва сустракаецца ў многіх беларускіх мясцінах. Але, на мой погляд, дакладней бацькаву малую радзіму і назваць нельга – лес падступаў да самых хат і лазняў. Вёскі ўжо няма. Пасля Чарнобыля яна была адселена, для яе жыхароў была пабудавана ў тым жа Касцюковіцкім раёне новая вёска з новай назвай. Бацька, дарэчы, гэта вельмі перажываў, да апошняга, пакуль мог, наведваў апусцелыя родныя мясціны. Помню, са здзіўленнем расказваў пра шасцярых вялікаборцаў, якія доўга яшчэ заставаліся за Бесяддзю, трымаліся за свае карані. Але тое было даўно. Бацькі самога няма ўжо больш за 18 гадоў.
Бацька вельмі любіў свой бор. Бабуля расказвала, што яшчэ малым яе Іванка дняваў у лесе, адмысловым быў ягаднікам і грыбніком. Дарэчы, добра ведаў хлапчук і гукі лесу (пазней у бацькі была калекцыя запісаў птушыных галасоў – ён павінен быў як мага дакладней ведаць, як «плача» перапёлка). I ў сталасці Іван Гаўрылавіч апантана збіраў грыбы, ведаў іх характар і патаемныя схованкі. Іншым разам прывозіў дамоў па некалькі папяровых мяшкоў апенек. Але галоўным яго трафеем былі рыжыкі (сёння немаведама куды падзеліся з беларускіх лясоў гэтыя грыбы). Мама іх адмыслова ўмее саліць. Смаката! Галоўная страва на стале для гасцей, якіх бацька любіў. Як і ўвогуле людзей.
Час усё расстаўляе па месцах. Бацька быў няпростым у зносінах чалавекам, але ў яго было шмат – і, як аказалася, верных – сяброў. Людзі, якія ведалі яго, сёння ўспамінаюць шмат добрага. Бацька кожную справу рабіў шчыра і сумленна. I сам выбіраў накірунак свайго жыцця.
Іван Гаўрылавіч Чыгрынаў (21.12.1934–5.01.1996). Выпускнік аддзялення журналістыкі філалагічнага факультэта БДУ (1957). Народны пісьменнік Беларусі, празаік, драматург. Лаўрэат Дзяржаўнай прэміі БССР, лаўрэат літаратурнай прэміі імя А.А. Фадзеева. Працаваў у выдавецтве АН БССР, у рэдакцыі часопіса «Полымя». З 1976 па 1986 год – сакратар Саюза пісьменнікаў Беларусі. З 1987 па 1996 – старшыня Беларускага фонду культуры, галоўны рэдактар часопіса «Спадчына».

Бібліяграфія

Птушкі ляцяць на волю. Зборнік апавяданняў (1965)
Самы шчаслівы чалавек. Зборнік апавяданняў(1967)
Плач перапёлкі. Раман (1972)
Ішоў на вайну чалавек. Зборнік апавяданняў (1973)
Апраўданне крыві. Раман (1976)
Ці бываюць у выраі ластаўкі. Зборнік апавяданняў (1983)
Новае ў жыцці, новае ў літаратуры (1983)
Свае і чужынцы.  Раман(1983)
Дзівак з Ганчарнай вуліцы. П’еса (1986)
Следчая справа Вашчылы. П’еса (1988)
Чалавек з мядзвежым тварам. П’еса (1988)
Звон – не малітва. П’еса (1988)
Толькі мёртвыя вяртаюцца. П’еса (1989)
Ігракі. П’еса (1989)
Вяртанне да віны. Раман (1992)
Прымак. П’еса (1994)
Паміж сонцам і месяцам (1994)
Не ўсе мы згінем (1996)

КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 3

2017

ЁН ЗАЎСЁДЫ З НАМІ…

У 1987 годзе было створана Беларускае аддзяленне Савецкага фонду культуры (з 1992 года – Беларускі фонд культуры). Старшынёю яго на грамадскіх пачатках быў абраны пісьменнік Іван Чыгрынаў.

Іван Гаўрылавіч на той час не меў сталай работы, жыў, як гаворыцца, на вольных хлябах і з энтузіязмам узяўся за працу. Галоўнай задачай ён дэклараваў наступнае: неабходнасць вярнуць на радзіму страчаныя ў час ваеннага ліхалецця нацыянальныя каштоўнасці, што былі вывезеныя як на Захад, так і на Усход.
Фонд распрацаваў розныя праграмы культурнага жыцця, якія трэба было выконваць з удзелам усёй творчай інтэлігенцыі краіны. Тады ж быў заснаваны і часопіс «Спадчына», галоўным рэдактарам якога стаў Іван Гаўрылавіч.
Апроч штатных работнікаў фонду для выканання запланаванага запрашаліся вядомыя дзеячы навукі, культуры, мастацтва – А. Мальдзіс, А. Грыцкевіч, Р. Гарэцкі, А.  Марачкін і іншыя.
У выкананні шматлікіх мерапрыемстваў непасрэдны ўдзел прымаў і сам старшыня. Напрыклад, Іван Гаўрылавіч вельмі дапамог у стварэнні Пухавіцкага краязнаўчага музея. Дагэтуль музей раёна быў у занядбаным стане і знаходзіўся ў вёсцы Дукора. Кіраўніком новага музея быў прызначаны таленавіты краязнаўца, гісторык па адукацыі Аляксандр Прановіч. Іван Гаўрылавіч быў знаёмы з ім па сумеснай грамадскай працы. А. Прановіч звярнуўся ў фонд па параду, і старшыня асабіста шмат зрабіў для ўдасканалення працы музея: звязаўся са сталічнымі мастакамі, навукоўцамі, музеямі, дапамог у набыцці рарытэтаў музейнага значэння.
Удзячны Аляксандр Аляксандравіч пасля смерці Чыгрынава даў грамадскасці слова кожны год да дня народзінаў пісьменніка праводзіць памятныя мерапрыемствы. Мінуў 21 год з таго часу, і штогод у снежні А. Прановіч ладзіць памятныя сустрэчы ў школах, бібліятэках раёна, у Мар’інагорскім аграрна-тэхнічным каледжы. Запрашаць выступоўцаў з Мінска дапамагаю і я. У розныя часы там выступалі празаікі і паэты А. Пісьмянкоў, Н. Гальпяровіч, А. Вярцінскі, Д. Бугаёў, А. Бутэвіч, С. Законнікаў, Г. Далідовіч, Л. Дранько-Майсюк, Л. Левановіч, У. Скарынкін. Прымалі ўдзел і народныя артысты М. Захарэвіч і В. Белахвосцік. Прыязджала на сустрэчу і сястра Івана Гаўрылавіча Ларыса і нашая дачка Алена.
Трэба сказаць, што Уладзімір Гілеп, які стаў старшынёй Беларускага фонду культуры пасля Чыгрынава, не адзін раз удзельнічаў у гэтых мерапрыемствах не толькі ў Пухавіцкім раёне, але і ў Магілёве. Там да Чыгрынаўскіх чытанняў далучаліся пісьменнікі-землякі У. Дуктаў, В. Арцем’еў, В. Карпечанка. У Магілёве мерапрыемствы праходзілі ў абласной бібліятэцы, у школе № 6, якая знаходзіцца на вуліцы, названай у гонар Чыгрынава.
На радзіме Івана Гаўрылавіча ў Касцюковічах яго імя носіць раённая бібліятэка, яшчэ пры жыцці ён быў абраны ганаровым грамадзянінам горада.

…У кабінеце старшыні фонду вісіць партрэт I. Чыгрынава. Са здымка ён удумліва пазірае на сённяшніх сяброў фонду, як бы працягвае ўдзельнічаць у стваральнай працы гэтай, патрэбнай нашай краіне арганізацыі, якой у красавіку 2017 года споўніцца 30 гадоў.

2006

НАТАТКІ ПРА МАЦІ ІВАНА ЧЫГРЫНАВА І ЯГО СЯМ’Ю

На старонках часопіса «Роднае слова» пад рубрыкамі «Звесткі для энцыклапедыі», «Карані і атожылкі», «Часу крэўная повязь» пастаянна змяшчаюцца цікавыя ілюстраваныя матэрыялы пра сямейныя ўзаеміны пісьменнікаў. Людміла Чыгрынава, удава народнага пісьменніка Беларусі Івана Чыгрынава, напісала для нашага выдання зацемкі пра яго сваякоў і родзічаў.

Нарадзіўся Іван Чыгрынаў у шматдзетнай сям’і: апроч яго былі старэйшыя Фёдар і Мікола і малодшыя Ларыса, Пётр і Марыя. Бацька працаваў старшынёй Велікаборскага сельсавета, маці займалася гаспадаркай, дзецьмі і працавала ў калгасе.
Хадоска Ігнатаўна Чыгрынава нарадзілася ў 1907 г. у Вялікім Бары. Яе бацька Ігнат Міхайлавіч працаваў лесніком у мясцовага пана. Ён быў старанны працаўнік, як Міхал у паэме «Новая зямля» Якуба Коласа, карыстаўся павагай. Маці, Хадора, вяла гаспадарку. Сям’я жыла ў добрым дастатку. Калі Хадоска закахалася ў мясцовага хлопца з беднай сялянскай сям’і Гаўрылу Сяргеевіча Чыгрынава, бацькі былі супраць такога шлюбу. Але дзяўчына мела моцны характар і без бацькоўскага блаславення, без пасагу пайшла за каханым. Жылі яны ў згодзе і любові, і калі сталі з’яўляцца адно за адным дзеці, бацькі змірыліся.
Да вайны жыццё Хадоскі Ігнатаўны – звычайныя жыццёвыя клопаты.
Калі пачалася Вялікая Айчынная вайна, Гаўрыла Сяргеевіч пайшоў на фронт, ваяваў, застаўся жывы, але дамоў не вярнуўся. Завёў новую сям’ю, жыў увесь час на Кубані, прыязджаў толькі, каб скасаваць шлюб. На гэтую тэму ў Івана Чыгрынава ёсць два выдатныя апавяданні: «Апавяданне без канца» і «На пыльнай дарозе». Безумоўна, уся трагедыя сям’і па-мастацку перапрацавана, але адчуваецца вялікая прыязнасць пісьменніка да жанчыны, па сутнасці, да сваёй маці.
У час вайны згарэла хата. Адна, без мужа, з малымі яшчэ дзецьмі Хадоска Ігнатаўна неяк агорала зямлянку. І ў ёй давялося жыць даволі доўга. Пра той найцяжэйшы перыяд напісана ў апавяданні «Плывун». Канешне, гэта не злепак з жыцця, гэта мастацкае слова, але сямейны факт меў месца.
Пасляваенны час, бясхлебіца, галыцьба – усё лягло на плечы Хадоскі Ігнатаўны. Але яна вытрымала. Дзеці падрасталі. Старэйшага, Фёдара, забралі ў войска пры вызваленні нашай Касцюкоўшчыны. Мікола праз нейкі час паехаў на Украіну, у Данбас, працаваў шахцёрам.
Наступны сын, Іван, вельмі цягнуўся да кнігі.
Ён з ёй не расставаўся, не выпускаў з рук. Маці рана заўважыла яго вялікую любоў да кнігі. Іванаў дзядзька, матчын брат, звычайны селянін Хвядос Ігнатавіч быў вялікім кніжнікам-самавукам. Ён меў на той час шмат кніг. Вельмі любіў Льва Талстога. Іван многаму ад яго навучыўся, многае зразумеў з ранніх гадоў.
Бачачы такую цікавасць сына да кнігі, маці старалася не надта займаць яго гаспадаркай, давала магчымасць рабіць тое, што яму сапраўды трэба. Апроч кніг Іван вельмі любіў лес. Назва вёскі, дзе жыла сям’я, гаворыць сама за сябе – Вялікі Бор. Вакол быў лес. На ўсю вялікую сям’ю Іван збіраў грыбы, ягады, арэхі. Ходзячы па лесе, ён шмат бачыў, назіраў, перадумваў, разважаў, што потым вельмі спатрэбілася яму ў творчасці.
Іван вельмі любіў, паважаў і шкадаваў маці. Дарэчы, ён звонку быў падобны да яе. Маці была крыху пісьменнай, умела чытаць і пісаць. Хораша, задушэўна спявала беларускія народныя песні, была чулай, спагадлівай жанчынай.
З вялікай цяжкасцю ёй давялося вучыць дзяцей. Іван пасля заканчэння Велікаборскай сямігодкі вучыўся ў Саматэвіцкай сярэдняй школе. Гэта больш за 10 кіламетраў ад вёскі, праз лес, а галоўнае, цераз даволі вялікую рэчку Бесядзь. Хлопцу даводзілася да халадоў пераходзіць рэчку ўброць, а калі было немагчыма, заставацца на некаторы час у Саматэвічах. Жыць на кватэры і плаціць за яе не было чым. Маці кожны раз хвалявалася, адпраўляючы падлетка праз лес у школу, асабліва зімою. Даводзілася Івану сустракацца ў лесе з ваўкамі, але, на шчасце, усё абыходзілася.
Хадоска Ігнатаўна старалася з усіх сіл, каб дзеці вучыліся. Іван закончыў Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт, Ларыса – медыцынскае вучылішча, Пётр – педінстытут.
Калі я ўпершыню ўбачыла сваю свякроў, яна здалася мне зусім старой жанчынай ад усіх жыццёвых нягод. Але потым яна, калі ўжо ўладкаваліся дзеці, неяк выраўнялася, памаладзела, паспакайнела. Тады мне і давялося пачуць яе спевы.
Малодшая Іванава сястра, Марыя, выйшла замуж і жыла ў Хабараўску, і Хадоска Ігнатаўна ездзіла да яе. Назад яна ляцела самалётам. Яе вельмі здзівілі белыя аблокі, якія ў ілюмінатары плылі прама перад вачыма. Калі прыехала дадому, яна, малапісьменная, напісала сыну-пісьменніку ліст, які яго вельмі ўразіў, бо тут было захапленне, здзіўленне, амаль мастацкае апісанне ўбачанага.
Пакуль былі сілы і здароўе, Хадоска Ігнатаўна жыла ў вёсцы адна. Гэты час яе жыцця па-мастацку апісаны Іванам Чыгрынавым у апавяданнях «Адна», «У горад».
Увогуле, вобраз сваёй маці пісьменнік вывеў у многіх творах, у тым ліку ў рамане «Плач перапёлкі». Тут яна паказана як шматдзетная маці пад уласным імем Хадоска.
Апошнія гады Хадоска Ігнатаўна жыла ў дачкі Ларысы пад Баранавічамі. Ларыса працавала медсястрой, і гэта было вельмі дарэчы, бо маці цяжка хварэла. Іван часта ездзіў да яе, прывозіў дактароў, хваляваўся, хацеў дапамагчы. Памерла яна 25 чэрвеня 1988 г. і пахавана пад Баранавічамі, у Новай Мышы.
Пайшоў з жыцця Фёдар, які пасля Чарнобыльскай аварыі пераехаў з Вялікага Бора, дзе жыў і працаваў, у Віцебскую вобласць.
Мікола памёр раней за маці. Яна ведала, што ён хворы, але сама ўжо была не ў стане ехаць на Украіну, не была на яго пахаванні.
Пётр жыве ў Мінску. Ён доктар гістарычных навук, працуе ў Акадэміі МУС Беларусі.
Мы з Іванам пабраліся, калі я закончыла педінстытут імя Максіма Горкага, а ён працаваў у выдавецтве Акадэміі навук Беларусі. Я яго зямлячка, таксама з Касцюковіцкага раёна. Бацькі мае – настаўнікі. Бацька, Прохар Сцяпанавіч Ларчанка, вучыўся разам з Міхасём Лыньковым у Рагачоўскай настаўніцкай семінарыі.
Мой зямляк паэт Аляксей Русецкі вучыўся ў майго бацькі і вельмі цёпла ўспамінаў яго, калі нам даводзілася сустракацца. Загінуў бацька ў 1944 г. у баях за Рагачоў, горад свайго юнацтва.
У нас з Іванам выраслі дзве дачкі. Старэйшая, Таццяна Прановіч (у яе двое сыноў), працуе выкладчыкам на факультэце журналістыкі БДУ і адначасова намеснікам галоўнага рэдактара газеты «Переходный возраст». Малодшая, Алена Чыгрынава, працуе ў выдавецтве «Народная асвета».
Унук Іван летась стаў студэнтам факультэта прыкладной матэматыкі і інфарматыкі БДУ. Ён кандыдат у майстры спорту па шахматах. Малодшы ўнук Аляксей вучыцца ў Беларускім рэспубліканскім комплексе «Гімназія-каледж мастацтваў імя Івана Ахрэмчыка» на аддзяленні скульптуры.

2004                                                                    

«ВАЙНА ЗРАБІЛА ІВАНА ЧЫГРЫНАВА ПІСЬМЕННІКАМ»

Ужо пасля выхаду першай кнігі Івана Чыгрынава «Птушкі ляцяць на волю» (1965) літаратуразнаўцы адзначылі, што дэбютаваў пісьменнік, схільны да аналізу ўнутранага стану чалавека, да драматызацыі апавядальнай плыні, глыбокага і шматзначнага падтэксту.
Гэтая ацэнка яшчэ больш замацавалася пасля выхаду кнігі апавяданняў «Самы шчаслівы чалавек».
Сапраўднай творчай вяршыняй Івана Чыгрынава сталі раманы «Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві», «Свае і чужынцы», «Вяртанне да віны»: мастацкі аналіз каранёў, вытокаў усенароднай барацьбы народа з фашызмам.
Народнаму пісьменніку Беларусі Івану Чыгрынаву ўдалося адшукаць абагульнены мастацкі вобраз часу – а гэта пад сілу толькі сапраўднаму Майстру.

Людміла Чыгрынава, удава пісьменніка, расказвае, якім быў Іван Чыгрынаў у жыцці.

– Людміла Прохараўна, як Вы пазнаёміліся з Іванам Гаўрылавічам?
– Мы землякі, з Касцюковіцкага раёна. Але паміж Іванавай вёскай Вялікі Бор і маёй, Студзянец, – больш за 20 км. А калі рака Бесядзь разлівалася, дык і зусім адразала Вялікі Бор… Пазнаёміліся на нашай чыгуначнай станцыі «Камунары» па дарозе на вучобу ў Мінск – ён вучыўся на аддзяленні журналістыкі Белдзяржуніверсітэта, а я ў педінстытуце, на літфаку (потым ён стаў гісторыка-філалагічным факультэтам).
– Трэба было паступіць у ВНУ, каб сустрэцца!..
– Так! Пазнаёміў нас Васіль Нікалаенка, мы з ім адначасова паступілі вучыцца, я ў педінстытут, ён у БДУ. Перад паступленнем Васіль працаваў у раённай газеце, а Іван яшчэ ў школе пісаў вершы, дасылаў у «раёнку» – так што яны былі добра знаёмыя. З Васілём мы сябравалі…
– Мабыць, заляцаўся да Вас?
– Не-не, тут іншае… Васіль ваяваў і быў, як кажуць, недавучаны: за плячамі толькі сямігодка, і ён хацеў экстэрнам здаць экзамены за дзесяцігодку. Таму звярнуўся да мяне, каб дапамагла падрыхтавацца па гуманітарных прадметах. Я з ім займалася.
Так склалася, што мы з Іванам пасябравалі, яго ведалі ўсе мае аднакурснікі. У нас былі агульныя інтарэсы: мы вельмі любілі чытаць, многа чыталі, шмат размаўлялі пра літаратуру… Пажаніліся пасля заканчэння вучобы, у 1958-м. Вельмі прыгожую вясельную сукенку сабе купіла за 200 рублёў – уся стыпендыя…
– Цікава, з якой сям’і выйшаў Чыгрынаў?
– Іван нарадзіўся ў мнагадзетнай сям’і – чатыры браты і дзве сястры. Да вайны яго бацька Гаўрыла Сяргеевіч працаваў старшынёй сельсавета, а маці Хадоска Ігнатаўна – у калгасе, ды глядзела дом. Бацька пайшоў на вайну і не вярнуўся…
Мой бацька загінуў на фронце. Я ганаруся, што ён аддаў жыццё за Радзіму. А Іванаў бацька сустрэў на вайне іншую жанчыну – і пакінуў сваю сям’ю. Гэта было вельмі-вельмі цяжкім ударам для дзяцей.
Усё гэта апісана ў Іванавых апавяданнях, па крупінках рассыпана: нейкія дэталі, моманты. Хаця адзінай такой лініі няма.
– У яго, відаць, крыўда на бацьку захавалася?
– Крыўда была, мусіць, у дзяцінстве: вельмі ж цяжка жылі… У 1962 годзе, калі я чакала другую дачку, ён сказаў: «Люда, я хачу паехаць да бацькі». Бацька яго жыў на Кубані. Пасля вайны прыязджаў на радзіму толькі аднойчы, калі трэба было разабрацца з сямейнымі паперамі-дакументамі. Але пра гэта я ніколі не пыталася. Гэта была не тое што забароненая тэма, але ў нас проста не прынята было яе закранаць.
Скажу толькі, што маці Івана ніколі не даравала свайму былому мужу, але любіла яго да апошніх хвілін. А дараваць, канешне, не магла. Яна вельмі кахала яго, а ён кінуў яе ў такім цяжкім становішчы… Іван хадзіў у школу босы – да самай зімы. Піліпаўкай толькі абуваўся ў лапці. I што на ім за вопратка была – нават не магу апісаць… Але на гэта ён не звяртаў асаблівай увагі, галоўным для яго была кніга – увесь час чытаў.
…Ён паехаў да бацькі. Ёсць фотаздымак – яны ўдвух. Іван стаіць такі акрылены, з такім светлым тварам…
Пабыў ён у бацькі нядоўга, можа з тыдзень, і вярнуўся вельмі шчаслівы.
Адтуль, з Кубані, прыслаў абрыкосаў – у мой Студзянец. Гэта зараз ёсць любая садавіна, якую пажадаеш, а тады – гэта ж такая навіна… Я паехала да свекрыві, расказала пра пасылку, прывезла абрыкосаў. А маці: «Вынесі гэта ўсё з хаты, каб тут іх не было!..» А Коля, брат Івана, гаворыць: «Дык гэта ж Іван прыслаў, мама!» Але не, жанчына настаяла на сваім: «У майго Івана гэтага няма – вынесі». Ён вынес – дзеці на вуліцы расхапалі тыя абрыкосы.
– Гордая жанчына…
– Так. Пайшоў – ідзі, нічога ад цябе не трэба… Маці не хацела, каб Іван падтрымліваў адносіны з бацькам. Дарэчы, калі Іван пазнаёміў мяне са сваёй маці, ёй было гадоў 50, але выглядала яна старой, змучанай, знясіленай. Калі мы пажаніліся, пасылалі грошы, сталі яе прыбіраць: купілі ў Мінску плюшаўку, паліто, іншую вопратку, абутак… Дык вось, у той сітуацыі, калі Іван вярнуўся ад бацькі, я таксама была на баку Хадоскі Ігнатаўны: «Я выходзіла замуж за чалавека, у якога няма бацькі, як і ў мяне. Няма ў мяне свёкра, ёсць свякроў – і я падтрымліваю яе». Жанчына да апошніх дзён была ўдзячная за гэту маю пазіцыю.
– Сын паслухаўся маці?
– Так. Іван маці любіў і паважаў. Невыпадкова вобраз Хадоскі ён выпісаў у рамане.
– А сябе Вы часта пазнавалі ў творах мужа?
– Не.
– ???
– Кожны твор я вычытвала.
– Дык Вы былі цэнзарам?
– Так! (Смяецца.) А калі сур’ёзна, то Іван, бывала, калі пісаў, трошкі раіўся. Вельмі доўга выношваў кожны раман, апавяданні ствараліся больш «аператыўна». Звяртаўся да мяне: «Мне трэба прозвішча для добрага маладога хлопца». Пачынала ўспамінаць сваіх аднакласнікаў, аднакурснікаў, аднавяскоўцаў – ён выбіраў тое, якое, на яго думку, больш падыходзіць персанажу.
Ці, бывала, нешта расказвае, а я пярэчу: «Іван, гэтага не можа быць!». А логіка такая: гэтага не можа быць, таму што гэтага быць не можа… «Хто пісьменнік: ты ці я?!» – эмацыянальна перапытвае ён. Пісьменнік, кажу, ты, але я чытач: калі ты будзеш пісаць тое, што я не буду чытаць, дык навошта пісаць? Ён быў запальчывы – бег у кабінет. Потым, праз нейкі час, пытаецца: а што ты хацела сказаць? Выказвала сваё меркаванне. Трошкі ўлічваў…
– Па творчасці некаторых пісьменнікаў можна дакладна прасачыць многія перыпетыі іх жыцця, убачыць характары сваякоў, сяброў, суседзяў…
– Дакладна скажу: Іван Чыгрынаў – гэта не Іван Шамякін… Дзесьці па крупінках я бачу свой характар, але ніколі не была вельмі ўжо пазнавальнай. Ён на гэта не ішоў, бо быў чалавекам дастаткова закрытым, нейкія асабістыя рэчы на чытача не выносіў. Ну, а калі сябрам за чаркай што сказаў – дык гэта ўжо іншая справа.
Чыгрынаў любіў і паважаў Шамякіна. Іван Пятровіч да мяне вельмі добра адносіўся. Памятаю, у Доме літаратара сабраліся, нейкая была нагода, засядзеліся. Ужо і гадзіна ночы, і дзве… Звоніць Марыя Філатаўна, жонка Шамякіна, а ён тлумачыць: «Маша, ты не хвалюйся, тут Люда Чыгрынава». – «А, раз Люда – то сядзіце!..».
– Людміла Прохараўна, калі шчыра, я думала, Іван Гаўрылавіч старэйшы за свае гады. Яшчэ школьніцай чытала «Плач перапёлкі» – было ўражанне, што пісьменнік і сам прайшоў вайну…
– Ён і знешне выглядаў старэйшым. I калі з ім пазнаёмілася, думала, што ён старэйшы… Я была эвакуіравана ў Саратаўскую вобласць, вярнуліся мы з маці пасля вызвалення нашых мясцін вясной 1944-га. А Іван жыў у акупацыі, у такіх неймаверна складаных умовах, што ўсё гэта адбілася на яго выглядзе. I вонкава, і ад сваёй душэўнай, духоўнай работы ён здаваўся старэйшым, чым быў на самай справе.
Ён нарадзіўся 21 снежня 1934 года, а памёр праз два тыдні пасля таго, як адзначылі 61-ы дзень нараджэння, 5 студзеня 1996-га… Гэта быў вельмі хворы чалавек. Доктар сказаў, што хворы ён быў яшчэ з ваеннага часу, калі хлопчыкам перанёс вельмі цяжкі брушны тыф. Ён выжыў, але змены, якія адбыліся ў арганізме, засталіся назаўсёды.
Вайна прайшла праз усё жыццё Івана Чыгрынава. Вайна зрабіла яго пісьменнікам, яна ж яго і забіла.
Невыпадкова Дзмітрый Бугаёў напісаў: «Галоўнай падзеяй для чалавечага і пісьменніцкага лёсу Івана Чыгрынава стала Айчынная вайна, сустрэтая ім у дзіцячым уразлівым узросце. Менавіта з глыбінным адлюстраваннем жыцця, подзвігу і трагедыі народа ў тыя вогненныя гады звязаны самыя значныя дасягненні гэтага выдатнага майстра слова ў літаратуры».
У снежні 1941-га Івану споўнілася 7 гадоў. Хлопчык ён быў уразлівы, усё бачыў, чуў, запамінаў… Калі рыхтаваў раман «Плач перапёлкі», многа-многа чытаў, гутарыў з партызанамі – у нас столькі партызанаў перабыло, нават па прозвішчах не змагу ўсіх назваць… Ён ставіў задачу паказаць усю праўду жыцця першых дзён вайны.
– Сапраўды, у пасляваеннай літаратуры вайна часам паўставала ў некалькі прыхарошаным выглядзе, замоўчваліся некаторыя абставіны пачатку вайны, назіралася імкненне абмінаць няўдачы і паражэнні…
– Чыгрынаў хацеў не спрошчана-схематычна, а рэалістычна паказаць жыццё чалавека ў акупацыі, жыццё ў сітуацыі вайны: дзеці нараджаюцца, дарослыя людзі паміраюць – хто ад кулі, хто ад узросту, хто ад хваробы. I сеяць трэба, і жаць – каб жыць… Пятро Прыходзька нядаўна сказаў: «Такога рамана, як «Плач перапёлкі», у беларускай літаратуры няма». Бо там усё выверана. Калі ён што пісаў, то зыходзіў з жыццёвага факта.
Іван пешшу прайшоў па ўсёй Беларусі – з рукзаком, кацялком… Збіраў па дарозе грыбы, ягады. Начаваў у людзей – тады людзі дабрэйшыя былі, чым зараз, пускалі пераначаваць, яшчэ і малака давалі. I скварку сала, дзе купляў, дзе проста частавалі… Тут рэчка, тут лес, тут поле, калі ён пісаў пра гэта ў рамане, усё ў яго было дакладна. Назву вёскі мяняў, але ўсё, што навокал…
Ён збіраў усе даведнікі па раслінах, птушках, звярах – усё, што ён пісаў, добра ведаў. Калі сумняваўся, звяраў з адпаведнай літаратурай.
– Перад нашай сустрэчай яшчэ раз пагартала «Плач перапёлкі», апошнія словы рамана: «Заканчваўся ўсяго толькі другі месяц вайны…»
– Так, пісьменнік не бягом бег па гэтых цяжкіх першых днях вайны, а вельмі падрабязна даследаваў маральна-псіхалагічныя асаблівасці пачатку акупацыі.
– Вельмі ўдалая назва рамана – «Плач перапёлкі». Моцная метафара…
– Сапраўды.
– Цікава, як прыйшла гэта назва?
– Не магу сказаць дакладна… Іван заўсёды ішоў ад прыроды, ад прымет, што склаліся ў народзе на падставе шматвекавых назіранняў. Плач перапёлкі – гэта прадвесце вялікай бяды, агульнага гора.
«Сёння перапёлка, няйначай, плакала – ці то гняздзечка яе разбурыў хто, ці яшчэ якая бяда прымусіла агалошваць тугой наваколле, але замест звычайнага спеву чуўся плач…
Зазыба нарэшце адчуў гэта, і ў галаве ягонай узнікла пакутлівая думка: калі птушкі так плачуць са свайго гора, то як жа тады павінны галасіць людзі, у якіх гора наогул бывае незраўнана больш, а цяпер дык і зусім цераз край?».
Як толькі зарадзілася назва «Плач перапёлкі» – так яна і засталася.
А назвы далейшых твораў Іван мяняў у працэсе работы, нават па чарнавіках гэта відаць.
– У канцы 1980-х вядомы беларускі рэжысёр Ігар Дабралюбаў паставіў шматсерыйны фільм «Плач перапёлкі». Як Чыгрынаў ацэньваў экраннае ўвасабленне свайго твора?
– Яны працавалі з Дабралюбавым разам – і вельмі доўга. Жылі пад Ракавам на Іслачы, у пісьменніцкім Доме творчасці. Усё-усё ўладкоўвалі разам. Івану фільм падабаўся. Ён любіў і Зазыбу, і Чубара. Гэта былі яго «кроўныя» героі.
– Але ж у рамане яны такія розныя…
– Розныя. Так. Але гэта няважна… Чубара іграў Валянцін Белахвосцік, ён любіў гэтую ролю і расказваў: з яго, Белахвосціка, бацькам такая ж гісторыя атрымлівалася, ён не мог знайсці сябе ў пачатку вайны.
– Падабенства лёсаў?
– Так, лёс героя і лёс яго бацькі былі ў чымсьці падобныя…
А Зазыбу іграў Эдуард Гарачы – з ім і зараз мы падтрымліваем добрыя адносіны. Калі яго сустракаю, не магу стрымацца, каб не сказаць: «Мне здаецца, што вы – жывы Зазыба, што вы – мой сваяк!». Ён смяецца… Настолькі гэта было ўдала!
– Ведаю, што беларускія акцёры былі вельмі ўдзячныя аўтарам фільма: «замежных» не запрашалі.
– Так. Фільм паказвалі па ўсім Савецкім Саюзе, Івану адусюль і пісалі, і званілі…
– Людміла Прохараўна, ці быў Іван Гаўрылавіч чалавекам веруючым?
– Не. Ён быў камуністам, але далёка не артадаксальным.
– Іван Чыгрынаў плённа працаваў і як драматург. Адна з п’ес называецца «Звон – не малітва», яна была пастаўлена на сцэне Купалаўскага тэатра… Калі шчыра, я была вельмі здзіўлена, што пісьменнік звярнуўся да праблемы веры.
– Ён пачаў задумвацца над гэтым… Іван быў хрышчоны ў час вайны, гэта было неабходна.
– З кім сябраваў Іван Гаўрылавіч?
– Ён вельмі добра адносіўся да Мележа, Кудраўца, Казько… Сябраваў больш з крытыкамі. Самым душэўным, шчырым яго сябрам быў Дзмітрый Якаўлевіч Бугаёў. Вельмі любіў Нічыпара Еўдакімавіча Пашкевіча – яны заседжваліся да раніцы, у нас ці ў яго. Паставяць пляшку, нарэжуць сала, хлеба, агуркоў – і размаўляюць, размаўляюць… Ён быў вельмі гасцінны чалавек, у нас перабывалі ўсе-усе, апроч, можа, самых маладых.
Іван вельмі любіў Алеся Пісьмянкова – просты, сціплы, разумны, таленавіты чалавек. Ведаў яго з 9 класа, калі Алесь пачаў публікавацца ў раённай газеце: да Івана Гаўрылавіча, як да земляка-пісьменніка, звярнуліся, каб пазнаёміўся з юным талентам. Мы з’ездзілі да бацькоў Алеся ў вёску Бялынкавічы, і пасля гэтага сувязь пастаянна падтрымлівалася. Алесь паступіў на філфак, Іван увесь час цікавіўся і творчасцю яго, і жыццём… Шкада, што Алесь так рана пайшоў з жыцця.
Касцюковіцкі раён – багаты на таленты. Два народныя пісьменнікі: Іван скончыў Саматэвіцкую школу, якую калісьці скончыў і Аркадзь Куляшоў. Выдатны беларускі паэт Аляксей Русецкі, Алесь Пісьмянкоў… Варта было б належным чынам аформіць Касцюковіцкі краязнаўчы музей, магчыма, асобны пакой прысвяціць землякам-творцам.

КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 1

2004

З ЗЯМЛІ НАШАЙ ЧЭРПАЎ СІЛЫ

Няўмольна ляціць час. Здаецца, зусім нядаўна мы сустракаліся са стрыечным братам Іванам Чыгрынавым, а прайшло ўжо 8 гадоў, як ён пакінуў гэты свет. Толькі ў маёй памяці Іван Гаўрылавіч застаўся назаўседы. Ён значна старэйшы за мяне, аднак гэта не перашкаджала падтрымліваць сяброўскія адносіны.
Чыгрынавы часта прыязджалі ўсёй сям’ёй у Вялікі Бор да матулі Хадоскі Ігнатаўны. Мы заўсёды вельмі чакалі іх у госці. Бо Іван Гаўрылавіч прывозіў шмат гасцінцаў, і дочкі яго – Таццяна і Алена не былі падобныя на вясковых. Мы, яго стрыечныя сёстры, гулялі з Таццянай і Аленай.
Іван Гаўрылавіч, калі наведваў радзіму, абавязкова сустракаўся з усімі родзічамі. Памятаю, прыйдзе да нас, заўсёды апрануты акуратна, у касцюме з гальштукам, рукі ў яго былі такія чыстыя, беленькія. Тады мае бацькі разам з госцем любілі пасядзець у садку пад яблыняй з чырвонымі яблыкамі. Там засцілалі вышываны абрус, на яго ставілі вясковыя прысмакі і доўга гутарылі. Нават пасля таго, як памерла маці пісьменніка, ён усё роўна прыязджаў у госці да брата Фёдара.
Іван Гаўрылавіч быў просты чалавек, з кожным вяскоўцам знаходзіў тэмы для размовы. Абавязкова заходзіў у Вялікаборскую школу, сустракаўся з настаўнікамі. З дырэктарам школы В.П. Азаравай і настаўніцай рускай мовы Г.А. Глуздаковай мог гадзінамі размаўляць. Гэта ж я толькі цяпер разумею, што зносіны з землякамі, празрыстая вада з Ігнацькінай крыніцы, паветра з сасновага бору, пэўна, надавалі яму сілы, энергіі, падказвалі тэмы і сюжэты для яго кніг. Менавіта лёсы нашых, вялікаборскіх людзей, раскрыты ў творах Чыгрынава.
Івана Гаўрылавіча не пакінула абыякавым трагічная вестка аб чарнобыльскай трагедыі, перасяленні землякоў у пасёлак Крапіўня. Калі мы толькі пераехалі на новае месца жыхарства, брат прыязджаў у госці. У мяне ўжо было двое дзяцей. Ён пагладзіў па галаве малодшую дачку, спытаў, як яе завуць, а потым кажа:
– Віта, а ведаеш на каго ты падобная?
Дачка разгубілася і ціха адказала:
– Не.
– Тады, помні, Вітачка, ты нагадваеш мне тваю бабулю Маню.
Іван Гаўрылавіч хадзіў па пасёлку, сустракаўся са знаёмымі. Яго вельмі непакоіла тое, што землі ў Крапіўні пясчаныя. Па яго нотках у голасе было зразумела, што ён шкадаваў сваіх землякоў, што іх напаткала такая бяда.
У апошні раз Іван Гаўрылавіч прыязджаў на радзіму дзесьці за паўгода да сваёй смерці. Гасцяваў у майго брата Сямёна, які жыў у Касцюковічах. Ён вельмі тады спяшаўся вярнуцца ў сталіцу. Аднак, усё роўна папрасіў Сямёна звазіць яго ў Крапіўню. Было вельмі рана (потым мне Сямён расказваў), каля пяці гадзін раніцы. Яны ціха аб’ехалі пасёлак, а вось да мяне не заехалі. Іван Гаўрылавіч пашкадаваў нас разбудзіць. Ён тады сказаў, маўляў, не будзем іх турбаваць уначы, абяцаў прыехаць праз год, летам. Аднак 5 студзеня 1996 года яго не стала. Толькі ў маёй памяці ён назаўсёды застаўся шчыры, шчодры, з усмешкай на твары.

КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 1

2014

З СЯМ’І ЧЫГРЫНАВЫХ

З братам Івана Чыгрынава гутарыла Алеся Лапіцкая

Пётр Чыгрынаў – выкладчык паліталогіі на кафедры філасофіі і ідэалагічнай работы Акадэміі Міністэрства ўнутраных спраў, палкоўнік міліцыі ў адстаўцы, заслужаны работнік адукацыі, прафесар, доктар гістарычных навук. Ён аўтар двух гістарычных раманаў, прысвечаных беларускаму сярэднявеччу: «Тайна вялікага князя» і «Пад трыма каронамі». У рэдакцыі «ЛіМа» Пётр Чыгрынаў падзяліўся жыццёвымі ўспамінамі, распавёў пра свае літаратурныя прыхільнасці і стаўленне да творчасці брата – народнага пісьменніка Беларусі Івана Чыгрынава.
– У зборніках апавяданняў «Птушкі ляцяць на волю», «Ці бываюць у выраі ластаўкі?», «За сто кіламетраў на абед» Іван Чыгрынаў раскрыў духоўную прыгажосць чалавека ў мірных і ваенных умовах. Найвышэйшым дасягненнем яго творчасці лічу раманы «Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві» ды іншыя – з так званага верамейкаўскага цыкла. У гэтых творах яскрава і, на мой погляд, вельмі таленавіта паказана атмасфера ваеннага часу, вясковы побыт на акупіраванай тэрыторыі, арганізацыя падполля, зараджэнне партызанскага руху. Брату ўдалося паказаць вытокі гераізму і мужнасці беларускага народа, стварыць выдатныя вобразы.

– Пётр Гаўрылавіч, якім прыгадваецца вам дзяцінства?
– Мы з Іванам нарадзіліся ў вёсцы Вялікі Бор. Назва адпавядала рэчаіснасці: у даваенны час там сапраўды быў вялікі бор – магутныя сосны, якім Іван прарочыў быць помнікамі прыроды Беларусі. На жаль, напрыканцы мінулага стагоддзя дрэвы альбо былі спілаваныя альбо пасохлі… Касцюковіцкі раён знаходзіцца на ўсходзе Беларусі, гэта вельмі бедны край. Калі перафразаваць Якуба Коласа – «неба, сосны ды пясок». Народ жыў у галечы, асабліва ў пасляваенны перыяд. Наш бацька не вярнуўся з вайны, а ў сям’і было шасцёра дзяцей – Іван на чатыры гады за мяне старэйшы. Шэсць гадоў, пакуль не паставілі хату, мы жылі ў зямлянцы. Гэта памежная частка Беларусі – сем кіламетраў ад Расіі, таму наша размоўная мова заўсёды была хутчэй руска-беларуская, чым беларуска-руская.

– Які настрой быў у вёсцы пасля перамогі ў Вялікай Айчыннай вайне? За цяжкім жыццём не адчуваўся эмацыйны ўздым?
– Вялікі Бор быў глухой вёскай: 20 кіламетраў і ад чыгункі, і ад райцэнтра. Электрычнасць з’явілася толькі да 50-годдзя савецкай улады – у 1956 годзе. Фінская вайна ледзь не выкасіла мужчын, у Вялікую Айчынную загінула яшчэ больш нашых землякоў. У пасляваенныя гады ўсталявалася ціхае жыццё, кожны клапаціўся пра харчаванне, працу ў калгасе. Быў і агульны патрыятызм.

– А захопленасць камуністычным будаўніцтвам?
– (Смяецца.) Тады больш думалі не пра камунізм, а каб паесці дзе-небудзь. Але ў нашай сямігодцы дзейнічалі камсамольская і піянерская арганізацыі. Мяне і цяпер здзіўляе: ужо праз некалькі гадоў пасля вайны ў піянераў былі чырвоныя гальштукі, белыя кашулі, нейкая самадзейнасць… У дзіцячай памяці засталося, што да кожнага савецкага свята – 1 Мая, гадавіны Кастрычніцкай рэвалюцыі – упрыгожваліся сельсавет і клуб, пабудаваныя яшчэ ў 1924 годзе. Немцы пры адступленні спалілі ўсе хаты, але школу і гэты будынак пакінулі. Наша вёска была вельмі прыгожая, абсаджаная бярозамі. Бярозы стаялі і каля гасцінца – яшчэ з часоў імператрыцы Екацярыны. Але гэтыя дрэвы таксама зніклі, часткова таму, што хлапчукі любілі ўсё паліць, секчы. Вядома, безбацькоўшчына была…

– Ці захавалася ваша вёска?
– У мой час агульным моладзевым імкненнем было з’ехаць з «ідыятызму вясковага жыцця» (па азначэнні Карла Маркса). Адразу пасля вайны вёска поўнілася дзіцячымі крыкамі, гульнямі, песнямі, а ў першай палове пяцідзясятых над Вялікім Борам увечары панавала цішыня, людзей было ўжо менш. Аднойчы я прыехаў дадому і ўбачыў, як у некаторых хатах вокны крыж-накрыж забітыя дошкамі. Гэта запомнілася, разанула па сэрцы.
Пасля Чарнобыльскай катастрофы ў вёсцы няма ніводнай хаты, усё зарасло. Складана нават пазнаць тое месца. На зямлі, якая не апрацоўваецца, лясы растуць неверагодна хутка. Цяпер там новыя краявіды. Вельмі сумнае развітанне з Радзімай адбылося ў мяне дзесяць гадоў таму.

– Сёння ў людзей зусім іншы лад жыцця… Як вы ставіцеся да сучаснай моладзі?
– Паважаю. Вядома, мы жылі іншымі клопатамі, мелі іншае стаўленне да абавязку – у тым ліку грамадскага. Больш было дысцыпліны і адказнасці. Але і цяпер гэта ёсць у маладых – магчыма, не ва ўсіх… Адбілася тое, што мы жылі ў беднасці, нават у галечы. Здараліся рэчы, пра якія цывілізаванаму чалавеку нават непрыемна расказваць. Умовы жыцця паклалі свой адбітак на светаўспрыманне.

– Якія асаблівыя ўспаміны пра Івана Чыгрынава?
– У сярэднюю школу ў Самацевічы Іван хадзіў за сем кіламетраў – і зімой, і летам, і калі светла, і на досвітку. Своеасаблівы подзвіг. Іван быў лідарам па натуры – як між равеснікаў, так і сярод дарослых. Бо вучыўся. А такіх людзей тады было мала: адзін чалавек на ўсю вёску. Вучоба надавала яму аўтарытэту.
Літаратурная адоранасць у брата выявілася ў юнацтве. Ён пісаў нататкі ў раённую газету. Галоўны рэдактар даў яму рэкамендацыю для паступлення на факультэт журналістыкі. Свой шлях у літаратуру брат пачынаў з паэзіі. Мне запомніўся верш «Смуглянка», апублікаваны ў «Чырвонай змене», калі Іван быў студэнтам.
Для кожнага юнака Радзіма звязваецца з рэчкай, ля якой ён вырас. У нас была Бесядзь, яе куткі надзвычай прыгожыя… Іван любіў раку, тут ён аднойчы прачытаў радкі, якія я памятаю і цяпер:

Перад захадам сонца
Ёсць хвіліна тугі:
Аднастайна бясконца
Шалясцяць сітнягі.

Мне гэта спадабалася, я сам паспрабаваў напісаць верш і паказаў брату. Іван не тое што пахваліў і не тое што «пагудзіў» (зганіў)… Больш я вершаў не пісаў.

– На вашу думку, Іван Чыгрынаў адлюстроўваў вясковае жыццё без перабольшванняў?
– Нічога нацягнутага, надуманага ў яго творах няма. Ён не перабольшваў, а пісаў само жыццё, саму рэальнасць. Яго героі – не плён пісьменніцкіх уяўленняў, а рэальныя людзі. Але пісьменнік усё бачыць больш складана і глыбока за іншых. У «Сказе пра Лысую гару» Іван Чыгрынаў раіў калегам: «Пішыце добрыя раманы!» Сапраўды, гэта цікава – выяўляць узаемаадносіны між людзьмі, даследаваць унутраны свет чалавека. Толькі дарма Іван у «верамейкаўскім цыкле» змяніў назву вёскі, бо найпрыгажэйшае словаспалучэнне – гэта Вялікі Бор. Я быў самым дасведчаным і абазнаным чытачом Івана Чыгрынава, ніхто не разумеў яго творы лепш за мяне. Але я заўсёды казаў, што кароткія апавяданні ў брата атрымліваюцца лепш за раманы. Апавяданні ён пісаў як Антон Чэхаў.

– Ці здаралася вам, напрыклад, зайсці ў вагон метро і ўбачыць чалавека, які чытае кнігу Івана Чыгрынава?
– Быў такі выпадак. Аднойчы я сядзеў у чарзе да нейкага чыноўніка, а побач маладая жанчына чытала адзін з раманаў майго брата. Я зацікавіўся, пачаў размову, і яна сказала, што сама набыла кнігу, нават не ў бібліятэцы ўзяла. Было прыемна. Значыць, Івана Чыгрынава чыталі! У брата амаль штогод выходзіла новая кніга, і гэта сведчыць пра запатрабаванасць. Наогул, людзі тады чыталі больш. Думаю, калі б сучасны кніжны менеджар разгарнуў, напрыклад, зборнік «За сто кіламетраў на абед», то таксама ўзяўся б за перавыданне, і кніга магла б разысціся. Але, на жаль, пісьменнік сыходзіць у іншы свет і забірае з сабой свае ідэі, свае кнігі. Час ідзе, і на яго забываюцца…

– Вы таксама займаецеся літаратурнай творчасцю. Наколькі запатрабаваны вашы раманы?
– У нейкай бібліятэцы мне сказалі, што мае кнігі чытаюць, бяруць на дом. Сустрэчы з чытачамі я не праводжу, грамадская праца наогул не падаецца мне неабходнай і значнай. Для выхавання чалавека больш важныя не бібліятэчныя мерапрыемствы, а рэальнае жыццё: якое ў яго адзенне, які хлеб ён есць, у якой кватэры жыве, якая адукацыя ў яго бацькоў, якое стаўленне да сябе ён адчувае на вуліцы. Калі я чытаў публічныя лекцыі, то часта чуў рэакцыю гледачоў: «Ах, як добра, вы прыроджаны лектар!» У статусе пісьменніка такіх водгукаў пакуль не чую.
Я падрыхтаваў яшчэ два гістарычныя раманы, адзін з іх цяпер чытаецца рэдактарам на прадмет выдання.

– З якой нагоды вы звярнуліся да літаратуры? Што штурхае да творчай працы?
– Патрэба працаваць. Вядома, я ўжо не магу, напрыклад, капаць канаву, а вось пісаць атрымліваецца. Я шкадую, што звярнуўся да літаратуры ў сталым узросце, але раней трэба было зарабляць грошы, гадаваць сыноў – прычым у даволі складаных умовах. У той час было прынята рана жаніцца, і у нас з Іванам сем’і з’явіліся рана. Жыццёвыя клопаты адсоўваюць думкі пра творчасць і магчымасць пісаць толькі ў апошнія гады. Затое ў мяне шмат навуковых работ, у тым ліку па гісторыі Беларусі. Напэўна, лепшая мая кніга – «Нарысы гісторыі Беларусі». Міністэрства адукацыі прысвоіла ёй грыф вучэбнага дапаможніка для студэнтаў ВНУ, кніга атрымала чатыры перавыданні, і водгукі студэнтаў з розных навучальных устаной былі вельмі добрыя. Апошнім часам гісторыкі па-рознаму ацэньваюць падзеі нашага мінулага – і я далучыўся да іх палемікі, выказаў свой погляд на многія рэчы, у тым ліку на праблему паходжання беларусаў, суадносіны беларусаў і ліцвінаў…

– Якіх пісьменнікаў вы чытаеце?
– У юнацтве прачытаў «Вайну і мір» Л. Талстога і «Вайну сусветаў» Г. Уэлса. Нейкім чынам кнігі траплялі ў нашу вёску… Калі я пачуў радкі Ніла Гілевіча «А стамлёныя рукі вольна ўшыркі раскіну, / а нагамі – у даліну, хай накрые туман…», зразумеў, што сказаць так мог сапраўдны паэт. Люблю вершы Аляксандра Бястужава (Марлінскага).

– Якімі былі вашы стасункі з братам у дарослым жыцці?
– Іван паехаў вучыцца Мінск, я па яго слядах хадзіў у Саматэвічы – у сярэднюю школу, вядомую тым, што яе скончыў Аркадзь Куляшоў. Рознае месцажыхарства робіць сувязі між людзьмі менш трывалымі. У час канікул я ездзіў на асваенне цалінных земляў – узнагароджаны медалём «За асваенне цалінных земляў». Іван наведваў Вялікі Бор, але здаралася, што летам мы з ім нават не сустракаліся. У кожнага жыццё пайшло сваім шляхам: у мяне была выкладчыцкая дзейнасць, брат пісаў, працаваў у Саюзе пісьменнікаў, і я ім ганарыўся. Іван неяк прачытаў мне пачатак рамана «Плач перапёлкі», і мяне гэтыя радкі вельмі ўразілі:
«Ноч была з расой, ажно халодная, як у самую восень. Але ціша стаяла нязвычная – у наваколлі больш не чулася таго грукату і гулу матораў, што прынесла ў забесяддзе вайна».
З гэтых слоў пачалася яго раманістыка.