Пазней Іван Чыгрынаў з вялікай удзячнасцю ўспамінаў маці Хадоску Ігнатаўну, на плечы якой клаўся ўвесь цяжар па выхаванні дзяцей (у сям’і іх было шасцёра, Іван быў трэцім сынам). Вялікі ўплыў на станаўленне светапогляду пісьменніка аказаў нацыянальна свядомы дзед Ігнат Міхайлавіч Кажанаў.
ІВАН ЧЫГРЫНАЎ. ВЕРНАСЦЬ ПРАЎДЗЕ
ІШОЎ ПА ЗЯМЛІ ЧАЛАВЕК...
Я не скажу, што бачыў свет,
Але на моры і на сушы
Жывых людзей жывыя душы
Ў маёй пакінулі свой след…
Іван Чыгрынаў
Два гады жыцця пад нямецкай акупацыяй далі яму, будучаму празаіку, матэрыял, які з поспехам рэалізаваўся ў апавяданнях «Бульба», «Маці» (канчатковая назва «У ціхім тумане»), «У баку ад дарогі...», «Ішоў на вайну чалавек», «За сто кіламетраў на абед», а таксама ў пазнейшых раманах, пачынаючы, вядома, з «Плачу перапёлкі».
З упамінаў жонкі Івана Чыгрынава – Людмілы Прохараўны: «Іван жыў у акупацыі – у такіх неймаверна складаных умовах, што ўсё гэта адбілася на яго выглядзе. І вонкава, і ад сваёй душэўнай, духоўнай работы ён здаваўся старэйшым, чым быў на самай справе. Гэта быў вельмі хворы чалавек. Доктар сказаў, што такім ён быў яшчэ з ваеннага часу, калі хлопчыкам перанёс вельмі цяжкі брушны тыф. Ён выжыў, але змены, якія адбыліся ў арганізме, засталіся назаўсёды. Вайна прайшла праз усё жыццё Івана Чыгрынава. Вайна зрабіла яго пісьменнікам, яна ж яго і забіла».
У аўтабіяграфічных нататках пісьменнік згадваў: «Баі на Бесядзі працягваліся не доўга, здаецца, у тры дні ўсё было скончана, і армія рушыла далей на захад… а мы прыняліся будаваць на зіму зямлянкі, з якіх потым выбіраліся доўга і цяжка. У новую хату, напрыклад, наша сям’я перайшла толькі ў пяцідзясятым годзе».
З успамінаў жонкі пісьменніка Людмілы Прохараўны: «Іван хадзіў у школу босы – да самай зімы. Піліпаўкай толькі абуваўся ў лапці. І што на ім за вопратка была – нават не магу вам апісаць… Але на гэта ён не звяртаў увагі, галоўным для яго была кніга, кніга і кніга – ён увесь час чытаў».
Той факт, што ў роднай школе некалі вучыўся аўтар паэмы «Сцяг брыгады», як прызнаваўся сам Іван Гаўрылавіч, прымушала вельмі адказна ставіцца да вучобы і абудзіла жаданне паспрабаваць свае сілы ў літаратуры.
Увогуле студэнцкія гады (1952–1957) сталі часам літаратурных спроб Чыгрынава найперш у паэзіі. Варта адзначыць, што Іван Чыгрынаў заўсёды пісаў толькі на беларускай мове.
Больш у друку вершаў I. Чыгрынава не з’яўлялася.
Не лішне засведчыць, што жанр гэтага твора, хоць у ім малады аўтар па-свойму асэнсоўваў матэрыял, пазначаны ўсяго толькі як «гісторыка-геаграфічная кампіляцыя».
Праца была прымеркавана да 115-годдзя з дня нараджэння этнографа і фалькларыста М. Нікіфароўскага, вядомага дзеяча беларускай нацыянальнай культуры, аўтара «Нарысаў Віцебскай Беларусі», «Нарысаў простанароднага жыцця-быцця ў Віцебскай Беларусі і апісанне прадметаў штодзённасці».
Гэту дату Іван Чыгрынаў лічыў пачаткам сваёй сталай літаратурнай дзейнасці.
Філасофію пешага падарожжа «вызнаваў» усё жыццё. Асабліва паэтычна яна выявілася ў «цыганскім» апавяданні «Адна ноч».
У 1970 г. з’явілася магчымасць надрукаваць яго на рускай мове пад назваю «В тихом тумане» ў маскоўскім часопісе «Дружба народов» (пераклад Э. Карпачова).
Зноў па-беларуску, пад тою ж назваю «У ціхім тумане», апавяданне было надрукавана ажно праз дваццаць адзін год у першым томе трохтомнага збору твораў.
Рэдактарская праца шмат дала для далейшай пісьменніцкай дзейнасці, вывела яго на гістарычную тэму.
Першае апавяданне – шэдэўр вясковай прозы, а другое паводле сваёй трагічнай тэмы (селянін збіраецца на вайну) – выразны подступ да будучых ваенных раманаў.
Нягледзячы на відавочныя дасягненні («Бульба», «Адна ноч», «Апавяданне без канца»), гэтая кніжка прынесла аўтару... мележаўскі боль, своеасаблівы мележаўскі сіндром. Як і Мележ, малады Чыгрынаў спазнае патаемную прыкрасць ад сваёй пачатковай прозы. I таксама, як Мележ, пакутліва марыць пра свой абсалютны творчы поспех, справядліва спадзяецца, што, не здабыўшы яго ў кароткім жанры, абавязкова здабудзе яго ў эпічным палатне – гэта значыць, неўзабаве напіша сваіх «Людзей на балоце».
«Пасля другога зборніка апавяданняў, – сведчыць жонка пісьменніка Людміла Прохараўна Чыгрынава, – пачаў працаваць над раманам. У нашай кватэры перабылі многія партызанскія камандзіры: М. Джагараў, Р. Мачульскі, П. Чарнагузаў. Гаворкі былі бясконцыя. Іван Гаўрылавіч чытаў у бібліятэках, архівах і сам набываў літаратуру патрэбнай тэматыкі...».
Маючы ўжо пэўны вопыт у напісанні апавяданняў, Іван Чыгрынаў звярнуўся да больш маштабнага эпічнага жанру – рамана. Першы раман «Плач перапёлкі» стаў пачаткам так званага «верамейкаўскага» цыкла – пенталогіі, аб’яднанай агульнымі героямі і месцам дзеяння: «Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві», «Свае і чужыя», «Вяртанне да віны», «Не ўсе мы згінем».
Бясспрэчна, гэта адзін з лепшых твораў беларускай прозы. Мова рамана натуральная, характары жывыя, апісальнасць не супярэчыць дынамічнай апавядальнай плыні. Сялянскае жыццё, гвалтоўна засцігнутае вайной, пазнавальна-эпічнае, уражвае са старонак кнігі менавіта сваёй спрадвечнай звычайнасцю. Празаік, якому не было яшчэ і сарака гадоў, узбагаціў нашу літаратуру шэдэўрам, па значнасці роўным лепшым раманам М. Гарэцкага, К. Чорнага, І. Мележа.
Іван Чыгрынаў гаварыў, што «гэтым змястоўным творам дапоўніў сваю ранейшую кнігу аб вайне, таму «Апраўданне крыві» не зусім раман, а перш за ўсё працяг, другая частка «Плачу перапёлкі». А можна сказаць і так: «Плач перапёлкі» і «Апраўданне крыві» – адзін раман, але з дзвюма назвамі».
Прыкладна з гэтага часу пісьменнік становіцца закладнікам імкнення ў год выдаваць, а дакладней, перавыдаваць па некалькі сваіх кніг. У даным жыццяпісу немагчыма пералічыць усе гэтыя бясконцыя выданні-перавыданні на шмат якіх мовах (у асноўным, вядома, на рускай) і ў шматлікіх выдавецтвах, часопісах, альманахах, серыях. Ад Туркменістана і да Балгарыі, ад выдавецтва «Юнацтва» і да «Роман-Газеты», ад Малдовы і да Літвы, ад выдавецтва «Известия» і да «Воениздата» і г.д.
Як пісаў І. Чыгрынаў у аўтабіяграфіі, ён «прайшоў і праехаў многа вялікіх і малых гарадоў; бачыў мноства рэк, такіх, як Ніягара, Гудзон, Вісла, Дунай, Дняпро, Амур і Усуры… Стаяў на беразе трох акіянаў. Абляцеў за два разы ледзь не ўвесь зямны шар».
Галоўныя ролі ў серыяле сыгралі артыст Валянцін Белахвосцік – старшыня калгаса Чубар, артыст Эдуард Гарачы – яго памочнік Зазыба, Таццяна Мархель – Марфа, Святлана Акружная – Ганна Карпаўна. У іншых ролях здымаліся Павел Кармунін (Кузьма Прыбыткаў), Павел Дубашынскі (Мікіта Драніца), Генадзь Аўсяннікаў (Шарэйка) і інш. Усяго каля 140 акцёраў. Тэлесерыял створаны ў двух варыянтах – на беларускай і рускай мовах, прадэманстраваны спачатку па Цэнтральным, потым – Беларускім тэлебачанні. Яго паказ у 1991 г. быў прымеркаваны да 50-годдзя пачатку вайны, у 2003 г. – да 60-годдзя вызвалення Беларусі. Крытыкі адзначылі як народнасць карціны, яе «ўкаранёнасць» у вясковыя клопаты, штодзённы побыт (што сведчыла пра імкненне абагульнена паказаць характар народа), так і пэўную архаічнасць абмалёўкі персанажа.
З успамінаў Людмілы Прохараўны: «У апошнія гады цяжка хварэў. Вельмі спяшаўся давесці сваіх раманных герояў да нейкага лагічнага канца. Калі скончыў апошні раман «Не ўсе мы згінем», хутка паспяшаўся яго перадрукаваць і аддаць у часопіс «Полымя». Калі зрабіў гэта, сказаў: «Я вельмі стаміўся. Больш пісаць пакуль нічога не буду. Адпачну...».
Ідзе час, на доме, дзе жыў пісьменнік, устаноўлена мемарыяльная дошка. З яе глядіць на прахожых не падобны на сябе Іван Чыгрынаў. А тыя, хто не ведаў, міжвольна задумваюцца – а які сапраўды ён быў? Неардынарная, каларытная постаць, асоба – гэта бясспрэчна, таленавіты пісьменнік, але гэта далёка не ўсё. Загадка Івана Чыгрынава застаецца...
Вернасць праўдзе. Віртуальны музей народнага пісьменніка Беларусі Івана Чыгрынава
© Установа культуры “Магілёўская абласная бібліятэка імя У.і. Леніна”