Двойчы браўся я за сваю біяграфію. Адна недзе згубілася ў студэнтаў. Другая атрымалася доўгая, не падыходзіць да такой кнігі… Вось трэцяя.
I так, нарадзіўся я 21 снежня 1934 года ў вёсцы Вялікі Бор Магілёўскай вобласці. Праўда, да нейкага часу днём нараджэння маім лічылася 5 кастрычніка. Атрымалася гэтак з-за таго, што згубіліся метрычныя даведкі ў час вайны. Ну а пасля вайны трэба было мець новыя дакументы, і на медыцынскай камісіі ў Касцюковічах мне чамусьці вызначылі днём нараджэння 5 кастрычніка, здаецца, не без маёй падказкі. Справа ў тым, што па расказах маці я ведаў, што нарадзіла яна мяне недзе пасля Юр’ева дня, а мне чамусьці доўга здавалася, што Юр’еў дзень бывае ў пачатку халадоў. Напэўна, я і прагаварыўся на медкамісіі пра гэта…
Але вось мінулі гады, людзі пакрысе ачомаліся пасля вайны, пачалі думаць нават пра дні нараджэння, пачалі адзначаць іх. Натуральна, збіраў і я сваіх сяброў у сябе ў кватэры 5 кастрычніка. Аднойчы прыехала з вёскі ў такі вечар маці, Хадоска Ігнатаўна. Бачыць, у доме застолле, пытаецца: чаму, з якога выпадку? Так і так, кажу, у мяне ж дзень нараджэння, дзякуй, што і ты не палічыла за цяжкасць прыехаць. Не, кажа яна, ты не ў гэты дзень нарадзіўся; ты нарадзіўся ў трэцюю пятніцу апошняга месяца, перад Новым годам, здаецца, дваццатага альбо дваццаць першага чысла… Застолля мы з жонкай, канечне, не адмянілі, але на другі дзень я ўсё ж накіраваўся ў бібліятэку, папрасіў прынесці падшыўкі газет за снежань месяц трыццаць чацвёртага года. I сапраўды, мацярынская памяць аказалася моцнай – трэцяя пятніца ў гэты год у снежні прыпадала на 21-е.
Нашы вясковыя мацяркі не вельмі адукаваныя жанчыны, добра, калі іншыя ў прыходскую школу месяц-другі хадзілі, а то пры Савецкай уладзе лікбез канчалі. Ды і то не ўсе. Дзе ім дакладны падлік ведаць. Добра, калі расплывістым літарам навучыліся. Да таго ж у нас у сям’і дзяцей было шмат. Я, напрыклад, нарадзіўся чацвёртым, а пасля мяне яшчэ тры сястры і брат на свет з’явіліся. Зразумела, што ўтрымаць у памяці нават дні нараджэння такой плоймы было цяжкай справай, асабліва без папер, якія згарэлі ў час пажару ў вайну. Але мая маці, аказалася, утрымала. З таго памятнага яе прыезду я і пачаў новы адлік свайго жыцця, хоць дакладна яшчэ і цяпер не ведаю – ці гэта было 20 снежня, ці 21-га, бо нарадзіўся я ўсё-ткі, па словах маці, недзе ў сумежжы старых і новых сутак…
Вёска наша, дзе я нарадзіўся, невялікая, сядзіб на сто, але гэта калі па даваенным падліку браць; цяпер жа ў Вялікім Бары наўрад ці за паўсотню хат. Але пабудавана яна ў прывольных мясцінах, між чыстых рэчак і светлых азёраў, на заходняй ускраіне вялікіх Бранскіх лясоў, якія ў нас і цяпер чамусьці завуцца Мглінскімі. Тут граніца Беларусі – і старая, і новая. Яна так і застаецца нерухомай на працягу многіх стагоддзяў. У гэтым кутку зямлі, як жартуюць мае землякі, можна слухаць па вечарах галасы і беларускіх, і рускіх, і ўкраінскіх дзяўчат. I адлегласці адсюль адметныя – амаль аднолькава нам і да Масквы, і да Мінска. Таму і адыход людзей з Вялікага Бора заўсёды быў па двух напрамках: у Маскву і Мінск; я маю на ўвазе тых, хто заканчваў сямігодку і падаваўся са школьнымі атэстатамі шукаць шчасця гарадскога жыцця; працаваць жа мае землякі – хто больш просты – ехалі на шахты Данбаса. З вёскай у мяне звязана ўсё дзяцінства – памятаю яе з добра адбудаванымі дварамі; летам скрозь чамусьці сонечную; зімой – занесеную глыбокімі снягамі; з бурным павадкам увесну; здаецца, такіх багатых снягоў і такога шумнага павадку ўжо і не надаралася больш бачыць у жыцці. І заўсёды ў вёсцы нашай панавала шматлюддзе.
Вядома, у гэтым святле маіх успамінаў у многім вінавата дзяцінства, але, можа, яно і сапраўды так было, таму што будаваўся Вялікі Бор марудна і грунтоўна, як усё наўкола, з прыцэлам на доўгае жыццё ўсіх пакаленняў, не думалася, напэўна, тады людзям, што ўвесь набытак можа пайсці прахам і ўмомант… Я чамусьці лічу, што будавалася вёска сапраўды марудна. Есць дакументы, якія сведчаць, што два з паловай стагоддзі таму назад на беразе нашага безыменнага возера стаяла ўсяго чатыры хаты. Значыць, за два стагоддзі дабавілася не так і многа. Хоць не ў гэтым справа, і я, відаць, дарэмна ўдаюся ў падрабязнасці, успамінаючы вёску, – даваенная і ваенная яна цалкам апісана ў цыкле маіх раманаў, які пачаўся «Плачам перапёлкі». Прыдумана толькі назва – Верамейкі.
Вайна мне запомнілася выразна. Часам нават здаецца, што падзеі тых гадоў адклаліся ў памяці мацней за ўсё. Можа, таму, што пасля вызвалення ўсе ў вёсцы жылі ўспамінамі пра вайну, а потым, яшчэ ў маладыя гады, пачаў я пісаць пра яе. Вось і атрымалася такая несуразмернасць і спрасаванасць часу, з яго пякучымі падрабязнасцямі.
Раён наш быў заняты немцамі ў сярэдзіне жніўня. Да гэтага вайна ўжо разбурала ўсё навокал каля двух месяцаў. Нарэшце пачалася і ў нас акупацыя, якую нездарма параўноўваюць з цёмнай ноччу, хоць на самой справе ночы, як я памятаю, тады амаль заўсёды былі ў зарніцах: то недзе грукатаў бой, то зусім ціха займаліся і дагаралі вёскі. Горш стала, калі пачаліся карныя экспедыцыі, праз якія немцы імкнуліся знішчыць партызан і падпарадкаваць мясцовае насельніцтва. У час адной з такіх экспедыцый у сорак трэцім годзе вакол Вялікага Бора згарэла шмат вялікіх і маленькіх вёсак. Хаты карнікі спальвалі разам з людзьмі. Яшчэ і цяпер у вачах стаіць той чорны, амаль маслены дым і чуваць пах гарэлага чалавечага мяса… Карныя экспедыцыі паўтараліся часта. Немцы давалі ім прыгожыя назвы: «Балотная кветка», «Паўночнае ззянне», «Рэгата»…
І ўсё ж, што найбольш запомнілася з вайны?
Бежанства…
Яшчэ фронт стаяў на Дняпры і па Сажы, а па нашых лясных і прасёлачных дарогах, як чароды асенніх птушак, цягнуліся на паўднёвы ўсход конныя абозы з хатнім яўрэйскім скарбам. Доўга чуліся па начах рыпенне колаў, чалавечая гаворка і дзіцячы плач. Але вось зрушыўся фронт, затрымаўся на некалькі дзён за тры кіламетры ад нашай вёскі на Бесядзі, зноў не ўстаяў, і 132-я дывізія, якой камандаваў генерал Бірузоў, пачала адступаць. Тады і мы пагрузілі свае пажыткі на воз, прывязаўшы да яго карову Красулю. Уласна, з усёй вёскі на эвакуацыю адважыліся толькі дзве сям’і – наша і яшчэ адна, старшыні суседняга Макранскага сельскага Савета Хведара Рацэева. Ехалі паволі, цяжка і апасліва. I увесь час разам з адступаючымі чырвонаармейцамі, якія раз-пораз чамусьці стараліся выпрагчы з аглобляў нашага каня, забраць яго. Але бацька кожны раз выцягваў з воза сваю вінтоўку, якую хаваў пад рагожай, і салдаты тут жа астывалі, угаворвалі адзін аднаго кінуць, не звязвацца. Так мы і даехалі амаль да Унечы, вузлавой чыгуначнай станцыі, дзе мелі намер сесці на поезд. Аднак немцы паспелі туды раней, давялося вяртацца. Бацька прайшоў з намі дарогу і назад, потым кіламетраў за сем ад Вялікага Бора развітаўся, пайшоў назад, на ўсход, цяпер ужо па занятай немцамі тэрыторыі. Вядома, што ў такіх вандроўках нам давялося пабачыць нямала – і народу, знаёмага і незнаёмага, і шмат чаго іншага, што спадарожнічала вайне, – забітых людзей, кароў, коней, а галоўнае – гэта быў мой першы выезд далёка за межы роднай вёскі, да гэтага не даводзілася яе пакідаць, добра, калі ўдалося два ці тры разы з’ездзіць з аднавяскоўцамі на кірмаш у мястэчка. Потым, ужо дарослы, я праехаў па дарогах нашага бежанства, быццам спадзяваўся адшукаць даўнія сляды…
I яшчэ. Ужо другі год ішла вайна. Лясы былі запоўнены партызанамі. I нямецкія самалёты ледзь не кожны дзень рабілі налёты на партызанскую зону, якая далёка распасцерлася, па абодва бакі ад унутранай граніцы, зрокава адзначанай хутчэй на картах, чым на зямлі. I людзі тут не вельмі лічыліся – дзе рускія вёскі, дзе беларускія. Да нас заўсёды ў пасляабедзенны час прылятаў двухфюзеляжны «фоке-вульф», быццам і сапраўды «прыпісаны» нямецкім камандаваннем да адной мясцовасці. Але тое, што ён наведваўся рэгулярна, давала магчымасць прыстасавацца да яго. I сяляне з карысцю для сябе рабілі гэта, ва ўсякім разе ахвяр рабілася ўсё меней, хоць хаты па-ранейшаму заставаліся безабароннымі, успыхвалі то адна, то другая ў кожны налёт. Аднойчы ўсюдыісны «фока», ці, як мы называлі яго – «рама», застаў мяне ў полі, я бег да маці, якая з меншымі дзецьмі палола проса. Пачалася пагоня – жалезнай птушкі за васьмігадовым хлапчуком. Мне добра быў відаць зрэзаны шлемам твар нямецкага лётчыка, ухмылка яго, зубы. Ён увесь час спрабаваў загнаць мяне, узяць у прыцэл, аднак дарэмна – ці то цэль была занадта малая, ці то я сапраўды так круціўся і своечасова падаў, што кулі толькі шлёпаліся ды ўспорвалі вакол мяне зямлю. Заходзячы зноў і зноў насустрач сваёй ахвяры, самалёт рабіў шырокія кругі над полем, і я за гэтыя некалькі хвілін паспяваў ускочыць на ногі, каб адбегчы ці ўбок, ці наперад – накірунак угадваўся інтуітыўна і тым не менш, як цяпер здаецца, даволі ўдала. Ва ўсякім разе «гульня» гэтая скончылася на маю карысць, тым больш што я ўвесь час меў на прыкмеце невялікі роў пасярод поля, амаль шчыліну, і, нягледзячы на тое, што пятляў, з кожным кідком набліжаўся да яго, пакуль, нарэшце, не ўпаў на дно. Але і пасля гэтага немец не пакінуў мяне ў спакоі – пачаў кружыць над ровам, выглядаючы, быццам каршун, ахвяру, стараючыся дастаць з кулямёта: бомбаў у самалёце, відаць, не было, а можа, ён проста не хацеў траціць іх, ашчаджаў для лепшага выпадку. Дзіўна, але ад узрушэння я раптам заснуў у сваім надзейным сховішчы і ўжо далей нічога не памятаў.
Бацька мой да вайны працаваў старшынёй сельсавета. I ўсім у вёсцы чамусьці здавалася, што ён застаўся ў раёне партызаніць, казалі, што кожную ноч прыходзіць дадому. Але на самой справе гэта было не так. Расстаўшыся з намі, ён зноў накіраваўся ў бок Унечы, выйшаўшы за лінію фронту недзе за Дзясной. А нас ім моцна палохалі, людзі быццам вырашылі, што сям’я старшыні сельсавета пры новай уладзе стане першай, а можа, і адзінай ахвярай. У нас і карову ў першых немцы забралі, і конь нам не дастаўся, калі дзялілі ў вёсцы калгасную маёмасць, у тым ліку зямлю і скаціну. Затое нам яшчэ доўга ў тую восень давялося даглядаць параненых і галодных чырвонаармейцаў, якія выходзілі з акружэння, сустрэцца з першымі партызанамі. Гэта цяпер усё забылася, зраўнялася. А трэба ж бачыць розніцу паміж партызанамі сорак першага года і партызанамі сорак трэцяга. У сорак трэцім ужо многія стараліся ўступіць у партызанскія атрады, нават паліцаі шукалі сувязі з партызанамі, тады як у сорак першым мала хто адважваўся пусціць чужога чалавека ў хату. Вось і прымала мая маці ўсіх бяздомных, у тым ліку і першых партызан, якія прыходзілі ў вёску з лесу. Аднавяскоўцы проста пасылалі іх да нас – маўляў, ідзіце, там вас прымуць. Дарэчы, пра гэта ў мяне ёсць апавяданне – «Праз гады»… Часта будзіла нас маці сярод начы і адводзіла, хаваючыся ад суседзяў, у лес, каб схаваць ад наехаўшых паліцаяў ды немцаў.
У вайну хапіла ўсім – і дарослым, і дзецям… На вайну прыпала толькі тры няпоўныя гады майго жыцця, але якраз яна стала галоўнай падзеяй, якая вызначыла на доўгі час маю творчасць. Пра той час напісаны раманы, апавяданні, п’есы, кінасцэнарыі. Было б, напэўна, дзіўна, калі б я прайшоў міма яго. Часам мне здаецца, што з тэмай вайны я занадта звязаў сябе, і кожны раз думаю, што вось гэты твор пра вайну ў мяне апошні. Ды не атрымліваецца. I не только ў мяне.
Чаму ж мы ўсё яшчэ пішам пра Вялікую Айчынную? Напэўна, таму, што мінулая вайна з яе жахамі і крывёй – гэта такая з’ява, над якой сапраўды не ўладарыць час. Ну а для нас, малалетніх, і таго больш – яна нас зрабіла не ў меру дарослымі, дазволіла зазірнуць за такую рысу, дзе пераблыталася рэальнае і тое, што цяжка ўявіць. Нават хто быў у той час свой, а хто – чужы мы яшчэ доўга будзем разбірацца. Да таго ж, вопыт мінулай вайны – гэта і навука на будучыню. Мне ўжо неаднойчы даводзілася пісаць пра гэта. Бо нашы паражэнні на першым этапе вайны зусім не заканамерныя. Магло быць іначай, калі б усё ў даваенным жыцці ішло толкам. Дзіўна, але снежань месяц, у якім я нарадзіўся, і трыццаць чацвёрты год якраз і сталі пярэдаднем самых вялікіх няшчасцяў, якія балюча і надоўга адгукнуліся ў краіне, – раптам у Смольным адбыўся злашчасны стрэл, і крымінальна-працэсуальны кодэкс напоўніўся зменамі па разглядзе спраў аб тэрарыстычных арганізацыях і тэрарыстычных актах: слуханне справы дапускалася ўжо без удзелу бакоў, а касацыйныя абскарджанні, як і падачы хадайніцтваў аб памілаванні, і зусім не прымаліся… Дорага абышлося гэта народам сацыялістычнай краіны і Чырвонай Арміі… Акрамя таго, на тэме вайны мы ж вырашаем і сучасныя задачы – ідэйныя і эстэтычныя.
Калі ж гаварыць адносна беларускай літаратуры, то праглядваецца і яшчэ адзін аспект у гэтым. Усе ведаюць, што ў мінулую вайну ў зямлю ў нас лёг кожны чацвёрты чалавек. Але мала хто памятае цяпер, што і ў папярэдніх войнах мы неслі страшныя страты. Напрыклад, паводле некаторых падлікаў у вайне з Напалеонам у беларускіх губернях загінуў кожны трэці, у першую імперыялістычную – кожны пяты… Аднак справа тут зусім не ў падліках, не ў арыфметыцы. Справа ў літаратуры, якая не адлюстравала тагачасную рэчаіснасць, яе проста не было. Многія літаратуры выявілі вузлавыя моманты ў гісторыі сваіх народаў, а наша – не. I раптам у гэтую вайну беларусы нібы пачалі зноў складвацца ў штосьці цэлае, пэўнае – цяпер ужо ў свядомасці іншых народаў, іншых людзей, якія бачылі нас у вайне; аказалася, што ёсць і такі народ, як беларусы, які да гэтага часу амаль не праяўляў сябе або, дакладней, не даваў моцна аб сабе знаць. Мне здаецца, што наша літаратура, якая стала к таму часу дастаткова развітай, адчула гэта і пачала ўзмоцнена працаваць над тым, што яна спазнілася зрабіць раней, гэта значыць паказваць чалавецтву новы для яго народ. Натуральна, было б дарэмна прэтэндаваць на гістарычную праўдзівасць такіх разважанняў, але сярмяжная праўда ў іх ёсць.
Словам, літаратуры яшчэ пісаць і пісаць пра мінулую вайну, а беларускай – тым больш.
Усходнія раёны Беларусі былі вызвалены ад захопнікаў увосень сорак трэцяга года. Вёску нашу перад гэтым спалілі карнікі. Мы перабылі гэты час ў лясах. Слухаючы, як набліжаецца, грукочучы, фронт. Першае, што я ўбачыў у вёсцы, калі нас прывяла маці, – знаёмага яўрэя. Той сядзеў на пажарышчы з нашым дзедам, Ігнатам Міхайлавічам, і пра нешта гаварыў: аказваецца, ён пакідаў перад эвакуацыяй на захаванне ў дзедавай клеці свае пажыткі, якія не мог узяць у далёкую дарогу, і цяпер на пажарышчы хацеў атрымаць іх назад…
Баі на Бесядзі працягваліся не доўга, здаецца, у тры дні ўсё было скончана, і армія рушыла далей на захад, нарэшце спынілася зноў паміж Сажом і Дняпром, а мы прыняліся будаваць на зіму зямлянкі, з якіх потым выбіраліся доўга і цяжка. У новую хату, напрыклад, наша сям’я перайшла толькі ў пяцідзесятым годзе. Бацьку мы з вайны да сябе не дачакаліся.
Я ўсім у жыцці абавязаны маці. Многім таксама абавязаны дзеду. Ігнату Міхайлавічу Кажанову. Быў ён чалавек моцны, пражыў каля ста гадоў, у апошні год жыцця касіў, умеў абіраць пчаліныя раі, славіўся ў наваколлі выдатным пасечнікам. Адзін раз на год уся вёска хадзіла да яго па мёд, і ён даваў яго без грошай. А між тым ледзь не пацярпеў у дваццаць дзевятым годзе за сваю руплівасць і стараннасць. Пачалося раскулачванне, і яго чамусьці накіравалі ў турму ў Магілёў, прытым гаспадаркі не кранулі, сям’ю таксама пакінулі ў вёсцы. «Насякомых» ён там пакарміў дастаткова. Сам пра гэта гаварыў. I ўвогуле любіў расказваць, як яму ўдалося адтуль выйсці.
Прыйшоў аднойчы ў камеру чалавек у пацёртай скуранцы, спытаў, хто і чаму сядзіць. Дайшла чарга да дзеда. «Кулаком палічылі», – сказаў яму Ігнат Міхайлавіч. «А што ў цябе ёсць у гаспадарцы?» – спытаў чалавек. «Тое і тое», – маўляў. «Дык які ж ты кулак? Па ўсім ты – серадняк. Ідзі ты дадому, стары». – I загадаў адчыніць дзверы камеры.
Ужо, лічы, перад самай смерцю Ігнат Міхайлавіч расказаў і пра нашу радаслоўную па сваёй лініі, якую пэўна, я адзін цяпер і ведаю збольшага; ва ўсякім разе ні браты мае, ні сёстры пра яе доўга не здагадваліся. Можа, таму, што не ў модзе. Аказваецца, прадзед яго быў незаконным сынам мясцовага пана Г-га. Я потым прасачыў па архіўных дакументах, адкуль узяліся ў нашых краях Г-кія. Выяснілася, з часоў князя Пацёмкіна, якому дасталося Крычаўскае графства пры першым падзеле Рэчы Паспалітай. Святлейшы прадаў некалькі вёсак з мужыкамі ў сваім графстве маладому афіцэру. Пры гэтым амаль нечакана.
Пра гэты кур’ёзны выпадак ёсць у кнігах і няма патрэбы расказваць. Але радаслоўную сваю ўсё ж варта прывесці тут. Паўтараю, яна вядома мне толькі са слоў дзеда, як сямейнае пытанне. Дык вось, служыла ў Г-кіх пакаёўкай прыгожая дзяўчына, родам, здаецца, з вёскі Віхолка, што непадалёк ад Краснай Гары, якая называлася раней Паповай. Гэта на Браншчыне. Звычная справа панам – спакушаць маладых сялянак. Так і з’явіўся на свет мой прашчур, названы Іванам. Не кожны памешчык трымаў у сваім доме пазашлюбных дзяцей. Аддалі і маленькага Івана на выхаванне ў Вялікі Бор, напэўна, спраўнаму мужыку. Там ён і вырас. Праўда, доўга не жыў, хоць і паспеў ажаніцца, узяўшы жонку сабе з мястэчка Саматэвічы. Быў у іх сын. А ў таго свой сын, Міхалка, мой прадзед.
Звычайная прыгонная гісторыя. I як быццам не да твару шукаць родзічаў у «тым баку», аднак недарэмна кажуць – з песні слова не выкінеш.
Пасляваеннае жыццё ў нашых пясчаных, неўрадлівых мясцінах было цяжкае. Ды яно, як высветлілася для мяне потым, і ўсюды не песціла людзей. Ніяк не выходзіць з галавы шмат гадоў, напрыклад, такая карціна: ужо студэнтам універсітэта прыязджаю ў вёску на зімовыя канікулы і бачу, як выносіць з паўпустой хаты падатковы інспектар за нядоімкі нашу швейную машынку… Пра тое жыццё ў мяне напісана нямала апавяданняў. Яны выдаюцца часта, і я іх употай люблю, калі правамерна гаварыць так, ёсць і п’еса «Дзівак з Ганчарнай вуліцы», пастаўленая ў адным з тэатраў Мінска. Але пісаць пра яго, пра тое жыццё, усім нам яшчэ трэба шмат, каб не толькі праўдзіва адлюстраваць, а і «перапісаць» дрэнныя кнігі, якія ляжаць дарэмным грузам на стэлажах бібліятэк. Увогуле-то, у прынцыпе, нельга наноў ні вайну пераваяваць, ні жыццё па-іншаму перажыць, а з кнігамі варта нешта падобнае рабіць. Бо акрамя Фёдара Абрамава ўспомніць тут па-сапраўднаму мала ёсць што.
Сямігадовую школу я закончыў у сорак дзевятым годзе. І далей вучыцца не імкнуўся, таму што школ сярэдніх у раёне было мала, здаецца, усяго дзве. Думалася ўладкавацца ў жыцці іначай. Але маці настаяла, каб я нёс атэстат у Саматэвічы, за восем кіламетраў. Яна сама павяла мяне туды і сама гаварыла з дырэктарам школы. Той прыняў мяне ў восьмы клас ужо звыш спіса. Затое вучыўся я і там старанна, хоць і не хапала часу на ўрокі – паспрабуй, адмерай за дзень па восем кіламетраў туды і назад, ды яшчэ ўвосень, басанож прахалодную Бесядзь, ды адзін; але вось што суцяшала ў дарозе – ні ваўкі, ні вясковыя зладзеі мяне ніколі не краналі, ведалі, як кажуць, у твар.
У аўтабіяграфіях звычайна пісьменнікі ўспамінаюць. як пачыналі пісаць. Вершы я пачаў друкаваць у газетах у сярэдняй школе. Прозу – пазней. Мне, пэўна, пашанцавала з прыкладам – у Саматэвічах нарадзіўся і правёў дзіцячыя гады вялікі савецкі паэт Аркадзь Куляшоў. Чытаючы яго вершы, паэмы, я раптам сапраўды зразумеў, што гаршкі не багі абпальваюць, вельмі ўжо моцна была прывязана творчасць Аркадзя Аляксандравіча да родных мясцін, быццам ён увесь час хадзіў з тапаграфічнай картай сярод знаёмых людзей уздоўж Бесядзі, ад вытокаў яе да вусця. Гэта вучыла мяне разумець літаратуру і надавала смеласці пісаць самому. Цяпер я хаджу са сваёй «тапаграфічнай картай» па тых мясцінах.
Вядома, што часцей я пішу пра мінулую вайну. Менш даводзіцца кранаць сучасную тэму. I ўвесь час нашу ў душы намер напісаць раман з далёкай гісторыі. Цяпер гэта ўжо пэўна – калі ўдасца ўзяцца за работу, то ў цэнтры падзей ў рамане паўстане кіраўнік народнага паўстання ў першай палове васемнаццатага стагоддзя Васіль Вашчыла. Да нядаўняга часу пра яго мала было вядома ў гістарычнай літаратуры. Нават у нашай нацыянальнай энцыклапедыі сказана толькі наступнае: «Вашчыла Васіль (г. н. і см. невядомы), кіраўнік антыфеадальнага паўстання сялян Крычаўскага староства… У канцы 1743 года ўзначаліў узброенае паўстанне сялян… У бітвах пад Крычавам і в. Царкавішча войскі Радзівіла разбілі дрэнна ўзброеныя сялянскія атрады і жорстка расправіліся з паўстанцамі. Вашчылу ўдалося вырвацца з рук карнікаў і ўцячы на Украіну. Далейшы яго лёс невядомы». Цяпер я маю следчую справу Вашчылы, якая вялася ў Кіеве. Яна праляжала ў архіве роўна 240 гадоў, да яе аж да апошняга часу не дакранаўся ніводны гісторык. Вось ужо праўду казаў паэт, што мы ляніныя і нецікаўныя. Відаць, гэтае даўняе пушкінскае выказванне сёння найбольш датычыць пакуль нас, беларусаў…
Вядома, адной следчай справы для буйнога гістарычнага твора не хопіць. Спатрэбіцца яшчэ нямала працы, каб дасканала вывучыць і наблізіць былую эпоху, затуманеную і часам і чалавечай абыякавасцю. Але вяртаць былую эпоху – гэта ўсё роўна, што падымаць з марскіх глыбіняў даўно патанулыя караблі: і абшыўка трашчыць, і перакрыцці ламаюцца…
I тым не менш літаратура павінна і абавязана вяртацца да памяці пакаленняў. І ўвогуле – і нашых шматлікіх размовах пра сучасную літарутуру мы неяк, ці міжвольна, звужаем паняцце сучаснасці, спрабуючы ўціснуць яго ў храналагічныя адрэзкі гістарычнага часу і забываючы пра тое, што існуе яшчэ час мастацкі. А гэта куды шырэй, бо ў кожным чалавечым лёсе існуе нябачна. але даволі адчувальна тая жывая ніць, якая спалучае ў адно розныя часы. Чалавек жыве не толькі цяперашнім, ён жыве і перспектывай будучыні, і памяццю мінулага.
Чалавечае жыццё складаецца з ланцуга падзей, вялікіх і малых. Некаторыя з іх нават не заўсёды можна лічыць фактамі жыцця, нягледзячы, што і яны нейкім чынам закальцаваліся на яго дрэве. Сабраць і асэнсаваць усе іх самому немагчыма. Таму ў першым маім успаміне і атрымалася, як я адчуваю, несуразмернасць звенняў у гэтым ланцугу.
Відаць, меў падставу Л.М. Талстой, які падзяляў жыццё чалавека на сямігоддзі, дакладней, сваё жыццё так дзяліў, кажучы пры гэтым, што «адпаведна сямігоддзям цялеснага жыцця чалавека, якія прызнаюць нават і некаторыя фізіёлагі, можна ўстанавіць і сямігоддзі ў развіцці жыцця духоўнага». У мяне такіх адрэзкаў было пакуль сем. Пагадзіцеся, няшмат. Два сямігоддзі пайшлі на вучобу. Адно – на дзяцінства. Астатнія – на работу. Напісаў манаграфію пра добрага чалавека, этнографа і фалькларыста Нікіфароўскага; выдаў тры раманы, некалькі кніг апавяданняў, публіцыстыкі і крытыкі; прымаў удзел у стварэнні шасцісерыйнага тэлевізійнага мастацкага фільма «Руіны страляюць…». Прайшоў і праехаў шмат вялікіх і малых гарадоў; бачыў мноства рэк, такіх, як Ніягара, Гудзон, Вісла, Дунай, Днепр, Амур і Усуры… Стаяў на беразе трох акіянаў. Абляцеў вакол за два разы ледзь не ўвесь зямны шар. Пры гэтым амаль кожны год прымушаў сябе паспяваць і ў свой Вялікі Бор, зірнуць на чыстую Бесядзь, якую некалі ў восеньскую сцюжу пераходзіў басанож. Цяпер яе ваду замуціў Чарнобыль… А ў Вялікім Бары аднаго цэзію ляжыць у зямлі каля 15 кюры на квадратны кіламетр…

1986