Хавалі майго знаёмага. Ён памёр неспадзявана. Быў геолагам.
На могілках я стаяў трохі воддаль. I ні аб чым не мог думаць. Мае думкі спыняліся метраў за колькі, ля бугарка свежай зямлі. Раптам на вочы трапіў надпіс. На шэрым базальце было высечана: «Падарожнік, ты толькі госць на зямлі, а я – у сябе дома».

– Больш недарэчнага надпісу цяжка прыдумаць. – Голас прагучаў зусім блізка. Я павярнуўся. Чалавек, які стаяў побач, зразумеў, што я пачуў яго.

– Ці не так?

Я не адказаў.

– Вось таму я і не люблю могілак, – сказаў ён. – Усё тут губляецца.

Чалавек змоўк.

– Вы ведалі яго? – спытаў я.

– Ажно шэсць гадоў. Ён быў маім сябрам.

I раптам я пачуў словы, якія здзівілі мяне, зацікавілі:

– Для мяне ён памёр даўно, тры гады таму назад.

– Вы пасварыліся з ім?

Ён з пагардай паглядзеў на мяне.

– Я не люблю, калі людзі паміраюць так, седзячы.

Хто быў гэты загадкавы чалавек?

Ужо засыпалі магілу. Аркестр іграў сумна, фальшыва. Людзі плакалі. Людзі стаялі абыякавыя. Людзі спрабавалі плакаць – слёз не было, і яны расціралі хусцінкамі свае невінаватыя вочы.

– Чуеце, як фальшыва іграюць, – загаварыў чалавек, – а могуць жа і добра сыграць. Думаюць, што ў такую хвіліну ніхто не заўважыць. Сорамна і брыдка. Хадземце адсюль.

Мы паволі пасунуліся праз натоўп.

Дажджу не было, неба не плакала, неба было звычайнае – сляпуча-яркае, з ластаўкамі.

– Мне на трамвай, вам таксама?

– Мне на чацвёрты, – адказаў я і з цікавасцю паглядзеў на яго: твар як твар – усё на месцы. Ніводнай незвычайнай рысы. Дзіўна. А мне здавалася, чагосьці павінна не хапаць ці, наадварот, – штосьці павінна быць лішняе. Чаму мне гэтак здавалася?

– Той надпіс узлаваў мяне, – зноў загаварыў чалавек. – Падумаць толькі! Відаць, ён і сябе лічыў госцем на зямлі. Але, напэўна, быў з тых гасцей, якія не вельмі спяшаюцца дамоў. – Чалавек засмяяўся. – Ну, вядома, у гасцях сядзіш сабе спакойна, а дома нешта трэба рабіць.

Раптам ён павярнуўся да мяне:

– У госці хадзіць любіце? Я – не.

Ён не стаў чакаць, пакуль я адкажу.

Мы ішлі па вуліцы… Машыны… Магазіны… Людзі… I, мусіць, ніхто з гэтых людзей не думаў пра смерць. Неба глядзела на нас – сляпучае, абыякавае.

– Раскажыце пра яго…

Чалавек кінуў папяросу.

– Добра, але спачатку вып’ем па куфлю піва.

Перад маімі вачамі ўсё яшчэ стаялі магільныя пліты і зямля, свежая і непатрэбная…

– Вы калі больш стамляецеся – пры хадзе ці калі сядзець даводзіцца?

Пытанне было нечаканае.

– Калі хаджу, канечне, – не задумваючыся, адказаў я.

– I ён гэтак палічыў тры гады назад, і таму, напэўна, сёння мы хавалі яго. А ён быў маім сябрам…

Я паглядзеў яму ў вочы. Слёз не было. Але я ўбачыў смутак. «Сябра страціў…» – нібы закрычалі вочы, плечы здрыгануліся, рукі апусціліся. Я падумаў – будзе жахліва, калі гэтыя вочы заплачуць. Але чалавек толькі збялеў.

– Шэсць гадоў мы былі разам у гарах, – пачаў ён і заўважыў недапіты мною куфель. – Можа, не трэба пачынаць, а можа… ды калі ўжо ўзяўся – тады да канца. Так і ў жыцці. Мы сябравалі з ім. Мы шукалі і не знаходзілі. Мы прагнулі знайсці. Не таму, што атрымлівалі за гэта грошы. Грошы нам давалі і так. У нашым жыцці мала рамантыкі. Рамантыка толькі ў кінафільмах, прысвечаных нам. У нашым жыцці – стома, бруд і лаянка… Мы не спяваем, паднімаючыся на гару, не фатаграфуемся на фоне скал. Мы шукаем, мы не любім сядзець. У той час мы з ім думалі аднолькава. Але аднойчы… мне здаецца, з гэтага і пачалося… мы былі ў сэрцы самай гары. Бурылі. Мы думалі – нарэшце ўбачым жаданую жылу. Ён адно і рабіў, што падыходзіў да бурыльшчыкаў, глядзеў, распытваў. Я чакаў моўчкі. I раптам чамусьці захацелася пагаварыць.

– Паслухай, – сказаў я, – чаго ты лётаеш, як дзіця?

– Стаміўся, – прызнаўся ён, – я стаміўся чакаць. Я хачу бачыць, нарэшце, вынік усіх гэтых пакут, асалоду мець.

– Асалоду?

Ён не адказаў. Відаць, нават не задумаўся. Але я ўжо не мог спыніцца.

– Калі знойдзем, што ты думаеш рабіць?

– Пэўна, нас паклічуць у горад.

– Я не паеду.

– Але ж нашым пошукам патрэбна навуковае абгрунтаванне!

Упершыню я адчуў, што ён гаворыць мне не тое, пра што думае. Але я быў літасцівы. «Мы вельмі многа шукалі, – падумаў я, – вельмі доўга. I потым, па жонцы, можа, засумаваў!»

Мы не дагаварылі. Раптам бурыльшчыкі перасталі бурыць. Ці то жылы не было, ці то яна хавалася глыбока. I ўсе разгубіліся. Зрабілася ціха.

– Што ж гэта вы засумавалі? – сказаў я. – Нібыта чалавека хаваеце. Не знайшлі? Будзем працягваць далей!

Ён горка ўсміхнуўся.

– Працягваць? А жыць калі?

Мы выбраліся з цясніны і, нягледзячы на ранні час, ляглі спаць…

На наступны дзень мы зноў былі ў гарах. Але таго, чаго шукалі, не знаходзілі. Я нарэшце адчуў, што магу страціць таварыша…

«Пасля кожнай работы трэба паставіць кропку і доўга, вельмі доўга адпачываць», – сказаў ён аднойчы. Я яму адказаў: «Нават у канцы жыцця ставіцца не кропка, а шматкроп’е. Чалавек жа адыходзіць з жыцця, не дарабіўшы тысячы спраў, зусім не па сваёй волі. Табе трыццаць гадоў, а ты ўжо хочаш кропкі ставіць?»

Ён прамаўчаў. Калі твой блізкі таварыш перастае спрачацца, маўчыць, значыць, паміж вамі пачынаецца адчужэнне.

З міністэрства прыйшоў загад, і мы рассталіся. Яго выклікалі ў горад. Мы ўсё яшчэ шукалі, усё яшчэ не знаходзілі, а ён ужо трымаў загад у руках.

– Як добра ўсё склалася…

На гэты раз прамаўчаў я. Заўсёды так – спачатку маўчыць адзін, потым другі, а пасля ўжо абодва.

Я нават не праводзіў яго. З горада ён прыслаў тэлеграму: «Даехаў добра». Пасля сустрэліся. У горадзе, у яго кабінеце. Ён прыняў мяне як роднага, відаць, спадзяваўся – пасядзім, пагаворым. Але пра што нам было гаварыць?..

– Апошні варыянт месцазнаходжання галоўнай жылы не выклікае сумненняў, – сказаў я. – Патрэбны людзі.

Ён здзіўлена паглядзеў на мяне. Затым, мяркуючы, што я жартую, уеміхнуўся.

– Ты што, жаніўся?

– Добры ў цябе кабінет, – сказаў я.

Ён уздыхнуў.

– Самае лепшае – горы…

Я быў здзіўлены, рады за яго. Мне хацелася, каб ён гаварыў доўга-доўга… Але ён сказаў:

– А кабінет маленькі, на нарадах вельмі цесна ў ім.

Я падняўся: мы былі розныя людзі.

Я зноў пайшоў у горы… Зноў не знаходзіў і ўсё роўна верыў. У вольны час чытаў Тэр’яна і Ясеніна і запаўняў табліцы першынства па футболу. Вы ходзіце на футбол? Не? Дзіўна. Рэдка сустрэнеш чалавека, які не робіць гэтага глупства.

Я не заўважыў, як мы селі ў трамвай, як мой спадарожнік узяў білеты. Я слухаў, а ён расказваў кароткімі, адрывістымі – нязвычнымі фразамі.

– I вось, – працягваў ён, – чатыры дні таму назад я атрымаў тэлеграму… Усе ведалі пра нашу дружбу, хто мог падумаць, што мы стаім на розных жылах жыцця… Я не здолеў прыехаць у той жа дзень. Было многа спраў. Прыехаў у наступную раніцу, і мы сустрэліся апошні раз.

– Кажуць, знайшлі жылу?

– Знойдзем.

– Гэта добра, але ты вельмі стаміўся.

– Ад хады не стамляюся, стамляюся, калі доўга сяджу. Жыццё такое кароткае.

Тады я нічога не зразумеў, не думаў, што ён можа памерці, і таму, напэўна, быў неасцярожны. Было балюча бачыць чалавека, які тры гады назад любіў, ненавідзеў, верыў, марыў, а цяпер толькі аб стомленасці і думаў. Я нічога тады не зразумеў, але ён, мусіць, адчуваў нешта.

– Хто ведае, – сказаў ён, – кожны памірае па- свойму…

Трамвай з шумам рухаўся па сонечнай вуліцы. У трамваі былі людзі, сур’ёзныя і задуменныя. Былі людзі насмешлівыя, вясёлыя, былі абыякавыя. I я падумаў – кожны жыве па-свойму.

– Мы пагаварылі яшчэ трохі, – сказаў спадарожнік. – Я расказаў яму пра нашы справы, сказаў, што ў нас яшчэ памятаюць яго. Ён усміхнуўся: «А ты? Ты помніш?» Я не хацеў хлусіць і прамаўчаў. На другі дзень яго не стала. Астатняе вы ведаеце.

Людзі стаялі на праходзе. Людзі пасоўваліся да выхаду. Хутка яны засланілі майго спадарожніка ад мяне. А мне хацелася паглядзець на яго.

– Інакш не магу жыць, – сказаў ён, гледзячы мне проста ў вочы, і нечакана спытаў: – Не ведаеце, ці ёсць сёння сімфанічны канцэрт? Вечар у мяне вольны. – Паглядзеў на вуліцу. – Я прайду наперад, на наступнай мне выходзіць.

Ён падаў мне руку, і я чамусьці спытаў:

– А вы ўпэўнены, што знайшлі жылу?

– Упэўнены, што знойдзем.

– Прыемна было пазнаёміцца, – прамовіў я і зразумеў, што сказаў не тое.

А ён нічога не адказаў – сунуў мне ў руку трамвайны білет.

Трамвай рухаўся па вуліцы. I той чалавек таксама. Усе, хто стаяў ці сядзеў у трамваі, – таксама. I мне захацелася, вельмі захацелася, каб усе пайшлі па шляху гэтага чалавека.