Як ні хацеў я даехаць завідна да таго месца на шашы, дзе трэба паварочваць направа, а ноч заспела мяне ў дарозе.
Пакуль ехаў па шашы (спярша па бетоне, пасля па бруку), суцяшаў сябе, супакойваў: гэта нішто… не такая ўжо непагадзь… праеду. I наогул, калі імчыш па шырокім бетоне, здаецца – на свеце не бывае дарог, па якіх нельга праехаць. Праўда, часам схопіш крайком вока, убачыш, як ад бетону цягнецца ў лес вузкай палоскай вадзяністая калатуша, глыбокія, заплыўшыя жыжай каляіны. На міг сціснецца сэрца, як перад няшчасцем, але бетон, што ляціць насустрач, адразу развее нядобрае прадчуванне. I лясная дарога, што мільганула раптам, ужо быццам у сне была, быццам гэта проста падалося.

Два пучкі святла, што кідаў перад сабой мой «газік», на выбоінах то зусім упіраліся ў дарогу, то пырскалі да аблокаў. Яны пачалі здавацца мне разумнымі жывымі шчупальцамі, якія аўтамабіль – таксама жывая істота – выпускае, каб намацваць, вывучаць дарогу.

Вось шчупальцы памарудзілі, папаўзлі ўправа, зусім саскочылі з каменнай паласы, абшукалі мокрую траву, канаву, чэзлы кусцік, тлустыя пласты раллі і здзіўлена замерлі на роўнай вадзе. Паварот.

Роўнядзь сама па сабе не вельмі палохала мяне. Бывае, лепш глыбокая і шырокая лужына з цвёрдым, укатаным дном, чым бяскрыўднае на выгляд месца, дзе колы з кожным паваротам усё глыбей лезуць у калатушу. А ўвогуле, самае небяспечнае – глыбокая каляіна. Пакуль «газік» (ці «лазік», як мы яго завём) стаіць на сваіх чатырох колах, усё яшчэ не пакідае надзея выкарабкацца з любой гразі. Але здараецца, што садзіцца ён на грунт сваім нізам, жыватом («дзіферам», кажуць шафёры), тады справы дрэнь. Колы могуць круціцца колькі заўгодна, як у паравоза, што падняты над рэйкамі.

Лужыны, поўныя вады, я налаўчыўся праскокваць з разгону, і калі праехаў іх можа з дзесятак, то адчуў нават заўзятасць, гэтакае неасцярожнае маладзецтва. Паміж лужынамі матор гурчаў з натугай, стагнаў. Кожнае кола, каб пасунуцца хоць на адзін абарот, спярша круцілася ўхаластую, пракручвалася ў ліпучай гразі.

У адным месцы лужына падалася мне занадта глыбокай, а ўправа нібыта пазначыўся слядок аб’езду. Я і павярнуў на гэты слядок. Метраў колькі машына праехала, потым закалацілася, забуксавала. Я хуценька пераключыўся на задні ход і наддаў газу. «Газік» таргануўся назад, але зноў ліхаманкава задрыжаў. Чуваць было, як ён асеў уніз. Тады я схапіўся за рычаг дэмульціплікатара (гэтае прыстасаванне павялічвае магутнасць аўтамабіля). На яго цяпер была апошняя надзея. Матор зароў з яшчэ большай натугай, але «газік» наперад не пасунуўся, толькі яшчэ глыбей асеў. Кожны раз, калі я пераключаў ход то з задняга на пярэдні. то з пярэдняга на задні, спрабуючы раскалыхацца, машына адно ўздрыгвала ды буксавала.

Я выключыў матор, фары і выйшаў на крыло, каб агледзецца. Наўкола была вільготная і ціхая цемра. З крыла машыны капала. Два разы гучна шлёпнуліся камякі гразі.

Спярша я пачаў прыслухоўвацца, ці не гурчыць паблізу дзе трактар. Цяперашнюю нашу ноч нельга ўявіць без гэтага. Звычайна ў час вячэрніх прагулак, у час жаданай сустрэчы на пустэльным узгорку нават прыкра робіцца, што нельга пабыць у начной маўклівасці: альбо трактар непадалёку, альбо радыё ў суседняй вёсцы. Цяпер гуркатанне трактара здалося б мне мілей за самую светлую музыку.

Але ціха было наўкол. Позняя восень. Асенняя пара. Цёмныя, з ветрам, ночы; познія, з імглою, раніцы; шэрыя, з імжою, дні. Салома, што мякне ў полі, і лясы, што пажаўцелі і зрабіліся амаль празрыстыя. А галоўнае – надта ўжо цёмна па начах, цёмна, сыра і ветрана. Бадай, у такую асеннюю ноч цёплая хата і цёплая пасцель здаюцца больш утульнымі, чым нават у зімовы мароз.

З ліхтарыкам я агледзеў машыну з усіх бакоў. Сядзела яна надзейна, усім жыватом і пярэдняй і задняй асямі. Да дарогі, з якой я так легкадумна збочыў, было метры чатыры, не менш. Значыць, трэба рыдлёўкай выграбаць усю зямлю з-пад машыны, каб яна зноў стала на колы. Потым трэба выкапаць адхонны шлях да цвёрдай (ужо цвёрдай пачала здавацца расхлябаная каляіна) дарогі. Пасля трэба пад колы накідаць альбо хмызу, альбо дроў, альбо камення – што трапіцца. I добра было б, каб яшчэ хто-небудзь падпіхнуў ззаду…

Дрэнна ездзіць у дарогу аднаму! У кампаніі ўсё можна звесці да жарту. Пасмяяліся б з бяды і ўзяліся дружна за справу. Удваіх і то ўжо лягчэй. I словам перакінешся, і работу зробіш удвая хутчэй. А як жа, у такіх выпадках трэба работаць. Апроч таго, двое могуць зрабіць тое, што аднаму не па сіле. Вельмі дрэнна ў дарозе аднаму!..

Давялося ўключыць падфарнікі, каб падсвечваць там, дзе выграбаць зямлю рыдлёўкай. Спярша я сцярогся гразі, стараўся не зачэрпнуць вады ці гразі ў чаравікі, але спатыкнуўся раз, спатыкнуўся другі – зрабілася ўсё роўна. Штаны я закасаў вышэй каленак. Аднак яны ўвесь час спаўзалі, адкасваліся. Я і на іх перастаў зважаць.

Выграбаць зямлю з-пад аўтамабіля было нязручна: рыдлёўка коўзалася, ляскала па жалезе. Зямля ўтрамбоўвалася пад цяжарам машыны, рыдлёўка ў яе ніяк не лезла, хоць плач.

Я перастаў завіхацца, зноў пачаў слухаць ноч і пачуў наперадзе па дарозе сочнае, мокрае чвяканне. Некаму не сядзелася дома ў такое надвор’е. Але яму што, калі ён пешкі, – на дзіфер не сядзе. Я таргануў за рычажок фар, і ўдалячынь ударыла такое зыркае святло, што чалавек, які ішоў па дарозе, ад нечаканасці засланіўся рукой і нават адвярнуўся.

Я зноў патушыў святло і стаў чакаць.

Прахожы быў у брызентавым плашчы і кепцы. На нагах гумовыя боты. У руках палка з ядлоўцу. Ён, мусіць, не меў намеру спыняцца каля мяне, але я думаў інакш. Адзіная жывая душа ў гэтай начы, у гэтай маёй адзіноце. Дык чаму ж тады не пагаварыць з чалавекам, не адвесці душу! А яму няўжо не цікава, чаму я тут калупаюся, хто я, адкуль? Можа мне патрэбна дапамога. Менавіта дапамога… Няўжо можна прайсці і не папытацца?

Але не, я са сваёй бядой не выклікаў ніякай спагады, нават пустой цікаўнасці ў прахожага, які абапіраўся на палку з ядлоўцу. Ці ж мала грузне машын на нашых дарогах!

– Засеў вось, – сказаў я нібыта самому сабе, але якраз тады, як прахожы апынуўся насупраць машыны.

– Што рабіць, гразь.

– Як што рабіць? Дарогі. больн

– Так і будзеш сядзець, пакуль дарогу пад цябе падвядуць?

Чалавеку было сорак гадоў, не больш. Ды яшчэ гадоў пяць можна было дадаць таму, што не паголены.

Ен раптам спыніўся, павярнуўся да мяне.

– Куды б па трактар схадзіць?

– Паблізу тут няма. У брыгадах цяпер ніводнага трактара. А калі ва «Уладу Саветаў» – кіламетраў восем. Але які трактарыст за сем вёрст па гэтай хлюпанцы паедзе… Мне вось, праўда, спяшацца няма куды. Хочаш, памагу?

– Як гэта?

– Ну як? Дзе падкапаем, дзе падкладзём. Не можа быць, каб не выцягнулі. Яна ж сама хоць спраўная?

– Спраўная. Буду вельмі рады, калі вы… Я не чакаў, вядома…

– Ты не думай, што я так… Траяк за работу: на бутэльку і на бутарброд.

Не тое каб шкада было трох рублёў – аддасі і дзесяць. Але вельмі ўжо непрыкрытая карыслівасць пачулася ў ягоных словах. I я неспадзявана нават для самога сябе адказаў:

– Не трэба. Я як-небудзь адзін. Пачакаю.

– Ну, рабі!

I, усміхнуўшыся яшчэ раз, цяпер ужо на развітанне, ён зашлёпаў па гразі сваімі гумовымі ботамі.

Гм, «пачакаю»! А чаго, каб спытаў хто, чакаць? Дурань я, дурань!.. Навошта адмовіўся ад падмогі? Можа і сапраўды выцягнулі б?

Нейкі час я з зацятасцю (ад злосці на сябе) капаў зямлю. Але хутка зразумеў, што, як толькі паспрабую скрануць машыну, яна зноў засядзе і ўся мая праца прападзе марна.

Між тым лясок, праз які я нядаўна праехаў (дзе там лясок – асінавыя кусцікі!) і які да гэтага часу зліваўся з чарнатой ночы, ды так, што ажно нельга было і падумаць, што там лясок, пачаў патрохі выступаць – ззаду яго пажаўцела і засвяцілася. Вакол ляска ўтварылася слабое ззянне. Потым у неба пайшлі, нібы пражэктары, трапяткія пучкі святла.

Аказваецца, вось чаго трэба было чакаць: каб засвяціўся асінавы лясок! Праз пятнаццаць хвілін грузавік ужо быў амаль побач.

Можа б і сам грузавік спыніўся, але я для пэўнасці выйшаў на дарогу і памахаў рукой.

– Якая халера цябе сюды панесла? – замест прывітання пачаў злавацца шафёр, – Ехаў бы па дарозе.

– Думаў як лепей аб’ехаць лужыну.

– Певень думаў – у гаршчок трапіў. Што, шмаргануць?

– Ну, а як жа, вядома, шмаргануць. Век буду дзякаваць.

– Ладна. На бутэльку дасі.

Шафёр зачыніў дзверцы і паехаў далей, каб стаць дзе зручней…

«Даліся ім сёння гэтыя бутэлькі! – думаў я. – Той – на бутэльку з бутарбродам. Цяпер гэты – на бутэльку. I якую мерку аблюбавалі: не сто грамаў, не шклянка – бутэлька! Відаць, таму што павышаецца дабрабыт, растуць і запатрабаванні».

Але я не стаў пярэчыць: бутэлька дык бутэлька! Абы ехаць, а не сядзець у лужыне.

Калі шафёр падышоў да маіх падфарнікаў зачапіць трос, я разгледзеў яго. Дужы, рыжавалосы дзяцюк. Звычайная ватоўка кароткая яму. Мусіць, нязручна лазіць у кішэні. Даводзіцца высока задзіраць локці. Зрэшты, ватоўка расшпілена, клятчастая кашуля таксама, халявы гумовых ботаў загнуты. Ад гэтага ногі здаюцца яшчэ даўжэйшымі. А сам ён узесь як выклічнік: чым вышэй, тым шырэй і дужэй.

Сілай і ўпэўненасцю павеяла ад рыжага асілка. I я не здзівіўся б, калі б ён пацягнуў за трос ды сам і вывалак машыну маю на сухое месца.

Разгледзеў я і ягоны грузавік. Гэта была зусім старая, ледзь не даваеннага выпуску паўтаратонка, якая пабывала, пэўна, не ў адным капітальным рамонце. Дарма, што барты кузава перакасіліся і пакрышыліся, дарма, што ўся яна падобная на кансервавую бляшанку, якую хлапчукі ганяюць замест футбольнага мяча, – надта ўжо гладкая і ненадзейная была гума. Гэта вось мяне бянтэжыла перш за ўсё. Такія колы без адзінай зазубрынкі шафёры завуць лысымі. Здавалася, камеры свіціліся праз сцёртыя, патанчэлыя шыны.

Я сеў за руль, каб завесці матор і памагчы грузавіку. У зыркім святле мне відно было, як лысыя колы, бы ў масле, круцяцца без затрымкі на аслізлай зямлі, кідаючы ў мае фары, у маё ветравое шкло дробную, як дождж, і такую ж частую гразь.

Лысыя колы пакруціліся на адным месцы з неймавернай, амаль прапелеравай хуткасцю і спыніліся. Адчыніліся дзверцы грузавіка. Вось зараз дзяцюк падыдзе, адвяжа трос і паедзе, пакінуўшы мяне аднаго. I сапраўды, чалавек падышоў, прысеў на дыбачкі і пачаў углядацца пад маю машыну.

– Засела па выхлапную трубу. На маім драндулеце не выцягнеш.

I змоўк. Зноў аглядаў нешта там, пад машынай. У гэтую хвіліну кожны з нас думаў пра сваё. Я думаў пра хлопца, што ён зараз кіне мяне і паедзе, што ён ужо надумаўся ехаць, але адразу яму няёмка. Маўчыць, набіраецца духу.

– М-да, не выцягнеш, – сказаў хлопец. – Засмактала. Давай спярша падкапаем, накідаем пад колы камення, галінак, а тады ўжо і шмарганём.

У грузавіку знайшлася яшчэ адна рыдлёўка. З двух бакоў дружна мы пачалі капаць зямлю. Я заўважыў, што хлопец не шукаў, дзе мякчэй, а соваў рыдлёўку пад дзіфер, лез у самыя цяжкія месцы.

«Крэк, крэк! Дзэнь, дзэнь! Кхы, кхы! Шлёп, шлёп! Чмяк, чмяк!» – А, дрэнь! У нас будзеш ведаць, як не давацца! – «Шлёп, шлёп!» – Глыбей бяры, усё роўна асядзе. – «Чмяк, чмяк!» – I калі гэта будуць у нас дарогі? – «Крэк, крэк!» – Сам жа адкуль? – Калгас «Улада Саветаў». – «Кхы, кхы!» – А завуць як? – «Буль, буль!» – Сяргей. Гліна, чорт яе дзяры! З-пад кожнага кола трэба паўкубаметра выбраць. – «Шмяк, шмяк!» – У нас – гэта не ў цёткі Палагі: за сталом не хукнеш. – «Чмяк! Трах!» – Сяргей выпрастаўся, трымаючы ў руках абломак рыдлёўкі – не вытрымала ручка.

– Перастараўся трошкі.

– Ладна, маю возьмеш.

– Глупства! Заўтра дам рады – будзе лепшая за новую! Перакурым? А то распаліўся я. Бачыш, рыдлёўка не вытрымала. Трэба трохі ахалодаць. Я, калі разгарачуся, пра сілу забываю, хоць у рабоце, хоць з бабай…

– Жанаты?

– Трэці год. Дзяўчынка нарадзілася. Наста.

– Добрае імя!

– А няўжо ж благое? Па матцы. Ды вось няўдача ў мяне.

– Па рабоце?

– Не тое каб па рабоце, але і не ў хаце. Урэшце, я, канешне, магу расказаць. Усё па сваёй жа дурасці. Старшыня наш, ды заўхоз, ды аграном, ды яшчэ два брыгадзіры, выпілі пасля работы і пабіліся. Што ў іх там адбылося, не ведаю. Заўхозу паламалі дзве рабрыны. Завезлі яго ў бальніцу. Ну, а я вазьмі ды і павесь на магазіне бюлетэнь.

– Які бюлетэнь?

– Аб стане здароўя.

– Цікава… Што ж было ў тым бюлетэні?

– Вядома, мне б не скласці. Але я знайшоў старую газету і спісаў адтуль. Трошкі дадаў і ад сябе. Пішу: «Бюлетэнь аб стане здароўя заўхоза Нікіціна. Пульс такі-та, дыханне такое-та, паламаны дзве рабрыны. Сардэчная дзейнасць…» – і гэтак далей. Кнопкамі прыкалоў да магазіна. А выходзіць, шум. Прыехалі з раёна, не ведаюць, як расцаніць. Насценны друк? Не падыходзіць. Палічылі за лістоўку. Разумееш, чым тут запахла?

– На выгляд жа вы, здаецца, ціхманы.

– Не, я гарэза. Ад гэтага не адмаўляюся. Але ж які я вораг? Які я, да прыкладу, палітычны злачынец? Не вораг жа я. Няўжо могуць ворагам палічыць?

– Я думаю, абыдзецца. Там людзі не дурныя. Вельмі нават не дурныя. Разбяруцца, што да чаго. Галоўнае тут – пачуццё гумару.

– Вось, вось. Я – каб пасмяяцца, а яны папраўдашнаму. Але ж давай рабіць. Добра, што ў мяне яшчэ адна рыдлёўка ёсць.

«Шмяк, шмяк! Чмяк, чмяк! Кхы, кхы!» – Ты лепш кідай рыдлёўку, ідзі пашукай там… Камяні, бярвенне, дошкі – усё нясі сюды. – «Шлёп, шлёп! Крэк, крэк!» – Эх ты, зямля-матухна, колькі цябе перакапана! – «Кха, кха! Трах!» – Цьфу! Дрэнь якая, што за ручкі пайшлі! Дрэнь адна, ажно нельга дакрануцца!

– Хто набіваў?

– Сам жа і набіваў.

– Ты б ужо рабіў сабе дубовыя ручкі.

Я аддаў Сяргею рыдлёўку, а сам з ліхтарыкам пайшоў прэч. Неўзабаве непадалёку ад дарогі, пасярод раллі, убачыў астравок – кучу ільну, які пабралі можа яшчэ летась, але чамусьці не звезлі з поля. Падняў цэлы ахапак сапрэлых, паклычаных снапоў.

– Ого! Кідай-ка іх пад кожнае кола. Ды не так, а ўпоперак.

Сяргей пачаў папраўляць снапкі, укладваць іх адзін да аднаго ўпоперак каляіны.

– Пад мае колы таксама пакладзі. А я сёе-тое зраблю яшчэ тут, для гарантыі.

Колькі ён часу патраціў праз мяне! Нават няёмка цяпер даваць яму траячку. Відаць, трэба накінуць рублік… Адна справа – проста пацягнуць і выцягнуць, а другая – патраціць цэлы вечар.

– Але ж нядрэнна было б таксама камення падкінуць. Здаецца, тут недзе паблізу яно ляжала. Яшчэ да вайны збіраліся масціць. З таго часу і асталося. Хадзем.

Мы пайшлі па каменне.

Вядома, цяпер Сяргей памагае мне ўжо не дзеля бутэлькі. А проста таму, што распачата справа і трэба яе закончыць. Тут і самалюбства, і… ну, магчыма, не самадысцыпліна, а нешта прыроджанае, якое перайшло ад дзеда і прадзеда, ну… прыстойнасць, ці як гэта. А галоўнае, бадай, усё-такі азарт. Ва ўсякай справе павінен быць азарт, а інакш не зробіш нічога вартага, нават дробязнага. I прыстойнасць таксама. Стыхійная, прыроджаная прыстойнасць. Амаль інстынкт.

Даўно б ён плюнуў не толькі на адну – і на тры бутэлькі. Не падобны ж, бач, на скнару, што гатовы надарвацца за лішні паўрубель.

– Вось і каменне. Давай, ведаеш што… Давай у маю ватоўку. Ты панясеш за рукавы, а я за крыссё. Як насілкі. У руках жа іх ці многа?.. Па тры камяні, больш не панясеш.

Бруднае, мокрае каменне мы пачалі класці на сподні бок ватоўкі.

– Хопіць! Не данесці.

– Кладзі, пакуль рукавы не затрашчаць.

– Як ручкі ў рыдлёўках?

– Ды не кажы… Раз-два – узялі!

Цяпер трэба не спасаваць. Калі ён ідзе лёгка, нельга мне спыняцца праз кожныя пяць крокаў, прасіць адпачынку. А ён ідзе, ды яшчэ і размаўляе:

– А Марыля, мая жонка, спаць не ляжа, пакуль я не прыеду. Сядзіць і чакае. Прыеду, тады ўжо разам.

– Значыць, кахае.

– Чаму ж мяне не кахаць? – здзівіўся Сяргей. – Ссыпай спярша ў адну кучку, будзем раскладваць.

Кажуць, што лепш за ўсё збліжае людзей дарога. Але гэта няпраўда. Не дарога, а праца, калі робіш адну і тую ж справу – вось што збліжае людзей па-сапраўднаму і напэўна.

– Яна што, такая як ты, рослая, Марыля?

– Што ты! Я яе на плячо пасаджу і панясу хоць на край свету. Драбнюткая – адно вочы па чайным сподку. Ну, праўда, вёрткая, паваротлівая, значыць, і па гаспадарцы, і ў полі, і так… Вельмі яна перажывае за маю дурацкую непрыемнасць.

– Абыдзецца.

– А Наста ўдалася… тры кіло шэсцьсот. Мусіць, па мне. Пад задняе кола вунь той плоскі камень пакладзі. Ды заткні мацней. Не так. Во як трэба яго заткнуць. Цяпер добра. Цяпер давай паспрабуем. Экзамен нашай працы… А ведаеш што? Можа паспрабуем без твайго матора. А то яна зноў уніз палезе. I давай так: ты садзіся за маю абаранку, а я тваю машыну ззаду падпіхну. Нічога, так будзе лепей.

Праз тры хвіліны абедзве машыны – і яго, і мая – стаялі на галоўнай каляіне. Гэта таксама быў не асфальт, і можа неўзабаве зноў давядзецца сядзець у гразі. Але пакуль што мы выйгралі нашу маленькую бітву.

– Ну во, а ты казаў! – Сяргей абтрос зямлю з ватоўкі, надзеў яе на сябе, паклаў трос і паламаныя рыдлёўкі ў кузаў. – А ты казаў: «Не вылезем!» Хто мацней: чалавек ці дарога?

Давячыся словамі і чырванеючы (добра, што ў цемры), я падаў Сяргею паперкі:

– Вось! Як дамовіліся. Угавор даражэй за грошы. (У апошні момант і чатырох рублёў мне здалося мала, і я дадаў яшчэ адзін пакамечаны рубель). Вось! Без вас мне б ніяк.

– Ладна! Не вазьму. Разам стараліся. Схавай. А здорава мы яе, а? Адной зямлі кубаметр вынялі. Ды лён пасцялілі, камяні паклалі, ажно праз чатыры метры… Паслухай, давай заедзем да мяне? Марылю паглядзіш, Настачку… Ты не думай, бутэлька ў мяне знойдзецца. Яблыкі мочаныя з таго года асталіся. У мяне ж пограб. Замочым такое дзела, а?

Я ехаў следам за грузавіком і думаў, як неспадзявана можа раскрыцца кожны чалавек, якімі нечаканымі гранямі можа ён раптам успыхнуць, калі жыццё паверне яго так і гэтак.

А можа і той прахожы, што хацеў ад мяне за дапамогу тры рублі, можа і ён нарэшце паклікаў бы мяне есці мочаныя яблыкі?