На дасвецці мяне будзілі журавы.
Я прачынаўся ў попельным паўзмроку паўночнай раніцы. Паўзмрок гэты ўсю ноч стаяў у вокнах. Здавалася, цадзіўся ён адусюль: свяцілася шэрае і роўнае, нібыта мокрае палатно, неба, нечым высвечвалі, таксама з марэнных глыбінь, ціхія азёры – і тыя, што можна было бачыць, і тыя, што хаваліся за цёмнымі грывамі лясоў.

Драўляны ложак, высокі, адмысловай работы – нешта накшталт Кон-Цікі, на якім і сапраўды, калі надарыўся б выпадак, можна было рушыць у далёкае плаванне, стаяў пасярэдзіне прасторнай, цяпер пустой і гулкай хаты.

Сам я з саламянай часткі Расіі, таму не пераставаў моўчкі захапляцца гэтым царствам дрэва, у якое трапіў.

Прачнуўшыся, я ляжаў на цёплым раманаўскім кажушку, што знайшоў у закінутай клеці разам з бляшанай газніцай і астаткамі газы на дне пузатай пляшкі, аплеценай бяростай. Каля маіх ног, на прымацаванай да столі жэрдачцы, па два віселі сухія бярозавыя венікі – з лісцем. У паўзмроку яны былі падобныя на забітых глушцоў, якіх прывязалі за шыі да жэрдачкі. I зноў, ужо каторы раз, я з павагай пачынаў думаць пра чалавека, што паставіў з таўшчэзных дрэў гэтую высокую звонкую хату з кручком для дзіцячай калыскі ў бэльцы на два абхваты і гэты ложак-каўчэг – для сябе і сваёй маладухі. Я спрабаваў уявіць сабе невядомага мне ляснога жыхара за яго штодзённай справай – на небагатай падзолістай зямлі, з пявучай сякерай на кроквах хаты, на мядзведжай абкладцы ў лютаўскім, занесеным снегам лесе, за святочным сталом з рыбнымі пірагамі і крута пасоленымі рыжыкамі.

Чалавека, які жыў у гэтых закінутых мясцінах, ужо няма сярод жывых. На прыпеку яго печы невядома колькі летаў і зім чарнее назаўсёды астылае вуголле – журботныя сляды пакінутага жытла.

Маладога гаспадара гэтай хароміны, выпладка трэцяга, нават чацвёртага калена, я выпадкова сустрэў у Жалезнагорску, там, дзе Курская анамалія. На сваім браніраваным КРАЗе, у бясконцым патоку самазвалаў, ён шмат разоў на дні спускаўся па бетонным серпантыне на васьмідзесяціметровую глыбіню кар’ера.

Увечары мы сядзелі ў новым зашклёным кафэ, аранжавыя сцены якога былі распісаны дужа нядбайна, як цяпер кажуць – па-моднаму. Было відаць, як над кар’ерамі дымілася зарыва пражэктараў, што высвечвалі дно катлавана. Чорны ад загару, з белабрысым, як у хлапчука, боксам, што яшчэ мокры быў пасля душу, у каляровай фланелевай кашулі з засуканымі рукавамі, ён па-свойску гукнуў:

– Зіначка!

Падышла маладая афіцыянтка, танклявая, з падведзенымі пад японку куточкамі вачэй.

– Зіначка, золатка, каньячку.

– А ці ты сёння не ў ноч? – здзівілася афіцыянтка.

– Галубка, ты няўважлівая, не сочыш за графікам.

– Дужа мне трэба!

Ён здаволена зарагатаў і правёў дзяўчыну шчасліва-гарэзлівымі вачамі здаровага і вольнага хлопца.

Шафёры, што праходзілі паўз нас да незанятых столікаў, па-прыяцельску бралі яго за плечы, і ён, усміхаючыся, паказваў ім свае белыя моцныя зубы, ветліва ківаў галавой, а некаторых дык спрабаваў піхнуць. Пэўна, ведалі яго тут добра, і жылося яму шумна, молада і весела.

– А браты мае таксама – адзін у Чырвонаармейску на Волзе, другі – у Сумгаіце. Чуў пра такі? Дык вось там. А меншы ў Мурманску, на флоце.

– Значыць – хто куды.

– Так, – засмяяўся ён. – Напісаў меншаму, каб пасля службы сюды падаваўся. Але клопат яго.

– Можа дамоў паедзе?

– Не! – упэўнена сказаў ён. – Не! Што ён там…

– А сам жа калі дома быў?

– Ды гадоў восем ужо… Як бацьку пахаваў… А ты, калі хочаш, едзь і жыві, раз падабаецца. – Ён ляпнуў па маім калене. – Можаш і насаўсім аставацца. Напілуеш дроў – і жыві, пішы сабе там. Вашаму брату цішыня больш патрэбна. Гэта нам – дык дзе шумней… А то проста і дваром паліць у печы можна. Разбірай па бярвенцы. Усё роўна пагніе.

…I я паехаў. Дзве гадзіны самалётам – над Рыбінскім туманным морам, над кучаравай зелянінай тайгі. Ад Волагды – цягніком да нейкай станцыі за Сухонай, спрэс заваленай сплаўным дрэвам. Пасля аўтобусам, пабітым на лясным карэнні, а там… на двухколай малакавозцы, пад звон пустых бітонаў і гудзенне аваднёў. Непадалёку ад калгаснай фермы развітаўся з жанчынай, што вазіла малако, і пайшоў пешкі праз лясныя паскоціны і бялявае паўночнае жыта, парослае на нізе, ля карэнішчаў, маслякамі, пакуль не паказалася зялёна-заімшэлая званіца з купаламі, якія паправальваліся, і пашарэлымі стрэхамі вясковых хат на высокай горцы паміж двух азёр…

Ключы, вядома, гаспадар мне не даваў. Таму я аддзёр ад дзвярэй плашку, прыбітую наўскасяк, нясмела ступіўшы перад гэтым на рассохлы ганак, зайшоў у хату з настылай печчу, якая нібыта ўздыхнула насустрач, піхнуў рукой аканіцы і прысеў на пусты ложак.

* * *
Недзе на балотах крычалі журавы. Перад усходам сонца крык іхні быў такі гучны, што здавалася, быццам гэтыя птушкі кружаць над вільчыкам хаты. Кожны раз, паддаўшыся падману, я ўскокваў з ложка, адхінаў забытую гаспадарамі фіранку і выглядваў з высокага, як ляток шпакоўні, акна.

Казалі, што журавы прыляцелі на гарохавае поле – зусім блізка. Але я іх так і не бачыў. Крычалі яны сапраўды за грывай на балотах. Лясное рэха падхоплівала іхні крык, і ён, узмоцнены і шмат разоў паўтораны арганнай гулкасцю сосен, што абступалі балоты, неспакойна лунаў над дрыгвой. Крык гэты не быў рэзкі або паспешлівы, нельга было назваць яго і «трубным клічам». У ім было штосьці глыбіннае, грудное, як у моцным жаночым мецца-сапрана – нейкая русалчына роспач, таямнічая і журботная, што міжволі вяртала памяць да паўзабытых казак дзяцінства.

Ды і ўсё з майго акна здавалася мне тут казачным: і гэтых некалькі высокіх церамовых хат на горцы паміж двух азёр – адны забітыя, другія яшчэ з жывымі чырвонымі геранькамі ў нешырокіх узорыстых вокнах; і скірды бярозавых дроў, складзеных каля сцен задымленых лазняў і зарослых разам з лазнямі высокай крапівой; і круглыя, яшчэ свежазялёныя стажкі, падобныя на шлёмы былінных асілкаў; і бясконцыя агарожы-праслы з белабокімі сарокамі на бярозавых калках; і бомканне званочкаў на шыях кароў, і мяккі голас ражка, адмыслова скручанага з доўгай берасцянай стужкі, таго самага старадаўняга ражка, якім тутэйшы пастух да гэтага часу збірае па лясных сцежках у адно збродлівы статак. I лясы, лясы… лясы, куды ні кінь вокам: чорныя, стромыя, з белымі бакамі бяроз, з маліннікамі па сухіх імшарах, з россыпам рыжыкаў на ўзлесках, бары-бруснічнікі, бары-махавікі, глушцовыя і мядзведжыя заломы, жураўліныя мясціны…

Я глядзеў з акна сваёй хаты, слухаў журавоў і думаў, што, канешне ж, не ў стэпавай Русі нараджаліся казкі майго дзяцінства – пра мядзведзя, у якога бярозавая нага, пра калабка, якога паклалі астыць якраз вось на такое акно з мудрагелістым карункам па казырку ліштвы, пра салодкую рэпку, якую «цягнуць-пацягнуць – выцягнуць не могуць» і якая расла недзе паміж качаноў капусты, пра сястрычку Алёнку і яе браціка Іванку і пра тое, як жылі-былі дзед ды баба і як у іх была курачка-раба…

Усё гэта ў мяне на радзіме асталося толькі ў памяці людзей ды ў кніжках. А тут яшчэ ўсё жыло.

У гэтай вёсачцы і сапраўды жылі дзед ды баба. Толькі дзед Шхайла жыў у хароміне па правую руку ад маёй, а баба Яўдокія – па левую, цераз дзве хаты. Былі яны адны, зусім адны, кожны сам па сабе. У двары ж насупроць жылі сястрычка Верка-сарожка з брацікам Міцькам. З імі – курачка-раба, шэранькая, у белых пярэсцінах, з куранятамі. Бацька ў Веркі-сарожкі – Сямён Луткоў, калгасны брыгадзір, маці – цялятніца. Праз некалькі пустых хат, ля самай ваколіцы, вокнамі на раскіданы гарбаты масток стаяў Мар’ін церам. Мар’я, трэба лічыць, таксама жыла па сабе, бо сын яе Васька быў шафёрам у калгасе, там пры гаражы і начаваў і наведваўся дамоў хіба толькі памяняць замасленую кашулю.

Апроч гэтага люду – восем душ на дзевятнаццаць хат – у вёсачцы больш нікога не было. Але і гэта, расказваюць, густа ўжо. За суседнім волакам, у Таруціне, і зусім адзін стары астаўся. Ужо і вёску тую з усіх папер павыкрэслівалі, і масткоў туды не папраўлялі, сцежкі на вуліцы пазарасталі і па неараных гародах ельнік вырас, а ён, стары тамтэйшы, усё яшчэ не здаецца.

* * *
З акна ў акно цераз дарогу бачыў я, як Сямён Луткоў піў чай. Блішчаў самавар, бялела суравая скацерка на стале, завіхалася з кубкамі Сямёнава жонка Параскева. Сямён, яшчэ ў майцы, сёрбаў са сподка і чытаў – перад тым як закурыць – лісток з календара. Пасля, ужо апрануты, у кацавейцы і ботах, з дэрмацінавай торбай-брыгадзіркай цераз плячо, выводзіў з варот чалага каня, кідаў на яго складзеную ў чатыры рэдзі папону, прышпільваў шырокім брызентавым рамянём і цярпліва гукаў у акно:

– Параня!

– Зараз… – адгукалася Сямёнава жонка. – Малога супакою…

З хаты чулася, як хныкаў там брацік Міцька і як заспаным ласкавым галаском прасіла сястрычка Верка-сарожка:

– Спі, Міцька. Чаго куксішся? Будзеш плакаць – у гарох не вазьму.

Нарэшце выбягала Параскева ў белай хустцы, станавілася на цурбылле, што ляжала пад вокнамі, і ўжо тады, пакуль Сямён трымаў павадок, плюхалася жыватом на спіну каня, загаліўшы перад гэтым, як вышэй, спадніцу.

– Пасунься, – прасіў Сямён і таксама сядаў на каня.

Кожную раніцу Сямён падвозіў Параскеву да яе цялятніка, што быў за чатыры вярсты, за лесам. Адтуль ён ехаў далей. Удзельнае княства яго складалася з шасці-васьмі надта парадзелых пасадаў, схаваных адзін ад аднаго за даламі, за лясамі, і Сямён, не злазячы са свайго каня, аб’язджаў нівы і сенажаці да самага захаду сонца. Яшчэ не надта даўно тут быў свой, самастойны, невялікі, але моцны калгас, што аб’ядноўваў навакольныя вёсачкі. Але аднойчы яго ўлілі ў другі, а другі пасля ў трэці… Калгас усё адыходзіў некуды і адыходзіў ад тутэйшых людзей, як адыходзіць вада, пакідаючы пасля сябе адны перасохлыя сажалкі з рыбай-драбязой. Хто падаваўся бліжэй да цэнтру калгаса, што ўсё не пераставаў вандраваць, а хто дык проста пакідаў абжыты кут, як толькі апынаўся на мелі. Адзін Сямён, даўні і нязменны брыгадзір, праз сваю ўпартасць яшчэ ўсё жыў на ранейшай наседжанай купіне. А можа не толькі праз адну ўпартасць, можа яшчэ праз ціхую, маўклівую любоў да тутэйшай зямлі ў надзеі, што калі-небудзь зноў палюднее і засвецяцца новымі хатамі парадзелыя пасады

– Верка, куранятам яечка пакрышыць не забудзься, – ужо ад’язджаючы, гаварыла Параскева.

Убачыўшы мяне, абое кланяліся: Сямён чынна прыўзнімаў кепку, выгаворваў: «Добрага здароўя», Параскева – мякка, сарамліва: «Дзяньдобры».

– Брыгадзірнічаць? – пытаў я.

– Трэба! – адказваў Сямён, і было відаць, што нёс ён сваю службу з добрай дзелавітасцю, як бывалы сержант, якому даверылі трымаць расцягнуты фланг даволі парадзелымі сіламі…

Пасля, счакаўшы колькі хвілін, прабягала паўз мае вокны Мар’я. На ёй – запэцканая мазутам Васькава ватоўка, падпяразаная чырвонаю стужкай, гумовыя боты, што ляскалі па лытках: фр-фр. На сагнутай руцэ – стары, пачарнелы берасцяны кошык, на дно якога пакладзены акраец хлеба. Мар’я таксама кланялася, казала:

– Трэба рыжыкі пабраць…

– Ужо ёсць?

– Як не быць… Учора бегла па сцежцы – нібы грошы хто рассыпаў. Прыходзь, пачастую.

– Але ж рыжыкі лепей саліць. А мне хутка ехаць ужо…

– Рыжык доўга не раздумвае. За дзень і прасоліцца.

Прафыркала гэтак Мар’я вялікімі ботамі, а следам за ёй зацерушыў цераз бярозу пад акном дробны дожджык.

Мне было відно з акна, як курачка-раба схавалася пад страху Сямёнавай хатьі і адтуль пачала склікаць свой непаседлівы вывадак.

Са свайго акна высунулася Верка-сарожка, выставіла пад дожджык руку, засмяялася. Пасля ўбачыла квочку з куранятамі, адбеглася некуды і вярнулася з нажом і яйкам. Высунуўся і Міцька, стаў глядзець, як Верка разбівала яйка і потым крышыла яго на падаконніку.

– Цып-цып, – клікала Верка, брала шчопаць жоўтых крошак і кідала ўніз.

Міцька таксама няспрытна, жменяю, заграбаў крошкі, выстаўляў з акна руку, раскрываў кулачок, але крошкі прыліпалі да пальцаў і не сыпаліся, тады ён соваў пальцы ў рот.

– Міцька, не трэба так! – ушчувала Верка. – Я табе другое дам. А гэта куранятам. Цып-цып-цып…

Жоўтыя пуховачкі, танклява папіскваючы, кешкаліся ў мальве, ганяліся за ежай, і курачка-раба, уся распушаная, растапыраная, гаманіла над кожным каліўцам.

А дожджык усё церушыў, і па-ранейшаму журботна клікалі кагосьці за лесам журавы.

* * *
Неяк перад сняданкам прыйшла да мяне баба Яўдокія, прынесла абразок.

У навакольных вёсках трапляліся цікавыя абразы – гадоў па дзвесце, па трыста. Іншы раз сустракаліся і яшчэ старэйшыя – суздальскага пісьма, якія трапілі сюды з поўдня, і беламорскія, што захавалі ў роспісе яшчэ сляды візантыйскай манеры – пышнай і святочна параднай; суздальцы ж пісалі сваіх святых і апосталаў свабодна і проста.

Распытваў я пра абразы ў бабы Яўдокіі з дзедам Міхайлам, як у самых даўніх жыхароў вёскі. Але дзед Міхайла ў бога не верыў і сказаў, што абразоў у хаце ўжо каторы год не трымае. Калі памерла яго старая, то абразы ён, праўда, не стаў знішчаць ні сякерай, ні ў печы, а пусціў іх па рацэ. Баба ж Яўдокія сказала, што ёсць у яе «прасвятая дзева з младзенцам», і запрасіла абавязкова прыйсці паглядзець. Але я ўсё не сабраўся з часам, і вось баба, памагаючы сабе кійком, прыйшла сама.

– Ужо і не ўзыду, – сказала яна з парога. – А бывала, бегала ў гэтую хату… Казой! – Яна была ў вясёлай хустцы з фестывальнымі словамі па блакітным полі.

Баба Яўдокія прысела на лаўку адпачыць. Кофта на бабе трыкатажная, доўгая спадніца з белым старасвецкім фартухом. На нагах – маланадзяваныя сяльпоўскія парусінавыя пантофлі з наскамі са скуры.

– А ты што гэта… бацюхна… не прыйшоў? Абяцаў жа…

– Ды вось… – развёў я рукамі.

Баба Яўдокія агледзела хату: мусіць, даўно не была тут. Вочы ў яе на дзіва маладыя – блакітныя і ясныя, не вылінялі, не заслязіліся. Пэўна, маладою была надта прыгожая. Ды і цяпер яшчэ пастарэчы нечым прывабная. I сівізна пад хусткай, і вялікія шышкаватыя рукі з пергаментава-празрыстай карычневай скурай, пад якой відаць кожную сінюю пражылку, – усё да месца, да часу.

– Прынесла я табе… бацюхна… абразок вось… раз цікава. – Голас у бабы Яўдокіі чысты, напеўны, як у далёкім дзяцінстве: «У некатарым царстве, у некатарым гасударстве, за даламі, за лясамі…» – I варэння прынесла дак…

Баба Яўдокія разгарнула на каленях белы клумачак, выняла слоік з варэннем, паставіла на акно, а пасля паказала ўжо і абразок.

– Ну, паглядзі-тка.

Я ўзяў у рукі цяжкую дошчачку, глянуў і сумеўся: на ёй была наклеена «аганькоўская» рэпрадукцыя «Мадонны Літы» работы Леанарда да Вінчы.

– Пакорлівасці і скрухі вялікай… – сказала баба Яўдокія. – Мусіць, вялікі майстар пісаў дак… Іначай…

– Вялікі, бабка, вялікі, – сказаў я. – I даўно яна ў цябе?

– Ды гадоў восем-дзевяць… Дзеці ў возеры вылавілі… Хваляй у чарот прыгцала яе… Вось і мякла невядома колькі, а фарбы не патухлі…

Я разглядаў «абразок», а сам думаў: хто гэтак пажартаваў з бабы Яўдокіі? I ці не абразок гэта дзеда Міхайлы, некалі пушчаны ім па рацэ, а потым злоўлены і заклеены рэпрадукцыяй вясковымі хлапчукамі?

– Бяры дак… калі патрэбна, – мужна сказала баба Яўдокія і ўздыхнула. – У мяне яшчэ Мікола-ўгоднік астаўся… Хопіць мне, мабыць, і Міколы…

Я зноў пачаў разглядаць мадонну, ад якой і сапраўды цяжка было адвесці вочы, а баба Яўдокія, седзячы на лаўцы з рукамі крыж-на-крыж, тым часам з гаротнай уважлівасцю разглядала мяне. Я спытаў:

– Што, бабка, гэтак пазіраеш на мяне?

– Дак што гляджу вось… Чаму адзін у хаце жывеш? Жыві ў мяне. Чаю паставіць альбо згатаваць… Я б з душою і вялікай ахвотай. А то ва ўсім доме маім толькі і гуку, што ходзікі.

Вядома што – баба Яўдокія знудзілася па будзённым дамашнім клопаце аб другім чалавеку: вялікая патрэба маці, якая не пакідае яе да апошняга дыхання, тое самае святое пачуццё, што і паказаў да Вінчы ў сваёй Ліце.

– Што ж гэта мы, як прусакі па кутках: кожны сам па сабе, – сказала баба Яўдокія. – Людзі ж вон…

– Дзякуй, бабка… Толькі ўжо і перабірацца няма як – ехаць мне неўзабаве.

– Ну хоць так заходзь.

– Так – зайду. А што ж сыны – пішуць?

– А ў мяне, бацюхна, не сыны, а дочкі. Тры, і ўсе дочкі.

– I таксама ў раз’ездзе?

– Адна, старэйшая, у Маскве. За інжынерам замужам. Была я: спраўна жывуць. Чалядку трымаюць. Хацелі мяне пры сабе пакінуць. Зяць было і чалядцы сказаў, каб, значыць, яе ложак мне аддаць.

Квацера у іх хоць і на два пакоі, а паглядзелі-паглядзелі – няма куды яшчэ адзін ложак прыладзіць: усе куткі заняты. Вось і надумаліся былі чалядцы рашчот даць… Ну, я і вярнулася. Гэта Таіса. А Вольга за ваенным, на астравах, нават не вымаўлю, як іх. У тых не была: далёка. Самалётам трэба, а пасля параходам, ды і то ўлетку адно – параходам калі… Далёка. Ну, а самая меншая, Аўгуста, пры мне ўсё жыла. А як занявесцілася – таксама паляцела шукаць сваю долю. Хлопцаў жа ў нас тута і саўсім на вока ніводнага. Ну і паляцела, галубка, бо што ж сядзець… Ну і я цяпера адна, як комін на пажарышчы. А ты, бацюхна, заходзь… Папішы-папішы сваё, да і заходзь…

Баба Яўдокія ненатужна ўстала і патупала да дзвярэй. Я праводзіў яе да ганку.

– А журавы ўсё крычаць, – сказаў я.

Пастаялі, паслухалі.

– А я і не чую, – сказала баба Яўдокія. – Глухая стала. А то, можа, і прывыкла. Усё жыццё крычаць дак…

* * *
Дождж нарэшце перастаў церушыць. У акно дыхнула мокрымі стагамі і па-восеньску горкім пахам асін. Мне было чутна, як мая суседка Верка-сарожка выбегла на вуліцу і заспявала:

В жизни раз бы-ва-ет
Восемнадцать ле-е-ет!

Калі я прыехаў сюды і пасяліўся насупроць Сямёнавай хаты, Верка, дазнаўшыся пра новага чалавека, увесь дзень гуляла з брацікам Міцькам на вуліцы, хацела кінуцца ў вочы. На другі дзень яна пасмялела і прыйшла да мяне ў хату. Яна зайшла нячутна – адно калыхнулася фіранка на акне – і спынілася ў парозе, трымаючы брата на гершках. Сарамліва пераступаючы пачырванелымі нагамі, аблепленымі мокрай травяной крышанкай, яна глядзела на мяне дапытліва, глядзела адным вокам, бо другое вока было заслонена валасамі, якія спадалі і якія яна не магла паправіць, бо трымала Міцьку пад голы зад. Верхняя губа яе падкоўкай прыўзнялася над рэдкімі зубамі. На Верцы, хударлявай і невысокай, вісела не па росту доўгая мультановая сукенка. Міцька насуплена выглядваў з-за пляча. Абодва нібыта вялі са мной маўклівую гаворку: «Ну, вось мы і прыйшлі. Прагоніш ці не прагоніш? Ты не праганяй нас, таму што бацькі з маткаю няма дома, і нам сумна адным у пустой вёсцы. Мы паглядзім на цябе, на твае рэчы, на тое, што ты робіш тут, і пойдзем сабе паціху».

– А! Гэта вы! Ну, праходзьце, праходзьце.

Верка няёмка патапталася.

– Як завуць цябе?

Яна пачырванела, апусціла вочы і сабе пад ногі паспешліва сказала:

– Верка-сарожка.

– Як-як?

– Верка-сарожка, – паўтарыла яна больш павольна і зразумела.

– А чаму ж – сарожка?

– А я плаваю добра… Мяне гушкануць, кінуць у возера, я і плыву… Як плотка… Ну… сарожка.

– Ах ты, рыбка чырванапёрая! Што ж ты стаіш у парозе?

– А я, дзядзечка, табе гароху прынесла, – сказала Верка-сарожка. – Зелянькі.

– Няўжо? Я дужа люблю зялёны гарох.

Дзяўчынка ступіла на сярэдзіну хаты, загадала Міцьку, каб трымаўся мацней. Той адразу абхапіў яе таўсматымі ручкамі за шыю. Верка-сарожка выслабаніла свае рукі і спрытна развязала паясок на сукенцы. На падлозе ля Верчыных ног вырасла горка стручкоў.

– Ды мне аднаму і за тыдзень не паесці! Давайце разам.

– Не… Мы на полі наеліся, гэта табе…

– Ну, тады я вам дам па алоўку, і вы будзеце маляваць. I па лістку паперы.

Дзеці прыселі на лаўку.

Верка-сарожка ўзяла свой аловак, паглядзела, паслініла – хімічны ці просты? – асцярожна накруціла на яго лісток паперы трубачкай і схавала за пазуху. А брацік Міцька схапіў аловак за канцы кулачкамі, выпрастаў рукі і раптам, надзьмуўшы шчокі, запіпікаў, катужна чырванеючы пры гэтым і пускаючы бурбалкі.

– Гэта ён у шофера гуляе, – растлумачыла Верка. – Ён як палачку знойдзе, дык пачынае руліць. Татка гаворыць – шоферам наш Міцька будзе.

Вось так мы і пазнаёміліся тады.

В жизни раз бы-ва-ет
Восемнадцать ле-е-ет! –

спявала пад акном Верка, і я не стрымаўся, высунуўся з акна, каб зірнуць, чым яна займаецца. Верка тым часам раскладвала пад акном пучкі нейкае мяккай травы. Яна клала іх роўнымі радкамі, адзін да аднаго, і кожны пучок перавязвала пасярэдзіне вясельцам. Зверху мне не было відаць твару дзяўчынкі, яго засланяла белая касынка шалашыкам, адно спрытна хадзілі тонкія цёмныя рукі, і ў гэтай касынцы, у раскошнай, балахоністай сукенцы і ў сваёй гульні-рабоце яна падобна была на маленькую жанчыну. Побач з ёй поўзаў рачком белагаловы Міцька. Ён хапаў пучкі і ў задумлівасці расцягваў іх па былінцы.

– Не чапай, Міцька! – сердавала Верка. – Гэта ж лён! Ты лепей рабі вось так… Са мной. А я пасля табе кашульку сатку.

Міцька глядзеў, як Верка рассцілала «лён», спрабаваў і сам раскладваць пучкі, але рабіў гэта няўдала, і Верка гаварыла:

– Бяры лепей палачку. Шоферам будзеш.

Міцька браў палачку і пачынаў гусці:

– Пі-піп.. пі-піп… фр-фр…

– Паехаў, паехаў наш Міцька… – казала Верка. – Едзь, Міцька, у Мурманск, да дзядзькі Мікалая. Будзеш з ім шоферам. Тама пернікі салодкія… Ты мне пернікаў салодкіх прывязі, а я табе кашулю сатку. Белую кашульку з чырвоным паяском.

* * *
Заўважыла мяне Верка, паклікала, як заўсёды:

– Дзядзь Жэня-я-я…

– А-а-а… – адгукнуўся я, таксама расцягваючы голас.

– Што робі-і-іш?

– Пішу, Верка…

– Усё пішаш ды пішаш!

– Вось і я думаю: ці не перастаць мне? Можа ў госці да цябе пайсці?

Верка перастала рассцілаць свае снапкі: праўду я кажу ці не?

– Самавар паставіш – то прыйду.

– А не падманваеш?

– Праўда, прыйду.

Верка-сарожка нейкі час пільна глядзела на мяне, пасля, раптам прасвятлеўшы, шырока, шчасліва ўсміхнулася, падхапіла Міцьку і, палохаючы куранят, пабегла да хаты. На парозе яна яшчэ раз азірнулася, і мне была відаць яе белазубая ўсмешка.

Самавар ужо кіпеў, прыстаўлены трубой да печы. Верка даставала вуголле і кідала яго ў агонь. Убачыўшы мяне на парозе, яна выпрасталася і правяла рукой па лобіку, адхінаючы валасы.

– Праходзьце, – сказала яна па-даросламу заклапочана, назваўшы мяне на «вы».

Пасярэдзіне пакоя вісела глыбокая і раскошная калыска, нібы марскі баркас, пафарбаваны ў зялёнае, з разьбой па баках – чырвоныя лебедзі і рыбкі. Міцька, стоячы ў калысцы, выставіў голы жывот і натужваўся раскалыхаць яе за аборкі.

– Піп-піп, – сярдзіта сігналіў Міцька і старанна фыркаў.

– Качагарыш! – піхнуў я калыску.

– Ён у нас шафярысты, – усміхнулася Верка-сарожка. Нос у яе быў запэцканы вугалем. – Ён у Мурманск паедзе. У Мурманску багата нашых… I дзядзька Мікалай наш… I дзедаў Хведар…

Яна выняла з куфра новую ільняную скацерку, паслала яе паверх старой, вузкімі далонямі прыгладзіла зляжалыя зморшчыны, дастала з шафы кубкі, хлеб, слоікі з варэннем і, падхапіўшы самавар, паставіла яго на бляшаны паднос.

– Сядайце, дзядзь Жэня, – сказала яна і пачырванела. – Чым багаты, тым рады, – дадала яна, як гэта рабіла Параскева.

Міцька таксама папрасіўся, і Верка выхапіла яго з калыскі, паставіла да стала на лаўку.

– Да вы піце, – частавала мяне дзяўчынка. – Вось гэтае з чарніц, кісленькае… А гэта марошка. Я дак сама марошку не вельмі… Дужа салодкая… А вы пакаштуйце… Гэта ў нас леташняя. Новае яшчэ не варылі…

Я піў з кісленькім чарнічным, з духмяным сунічным, смакаваў жоўтае, як мёд, марошкавае. Верка, сёрбаючы са сподка, уважліва сачыла за мной і кожны раз падхоплівала мой апусцелы кубак:

– Давайце наллю.

– Налі, галубка. Мусіць, хутка і ў школу, а?

– Ужо хутка дак…

– Засумавала?

– Ага… А то ўсё адна ды адна… Усё толькі з Міцькам.

– А як пойдзеш – куды Міцьку?

– А мы яго бабцы Яўдокіі заводзім. Ёй падабаецца нават… Адна дак… Дзед Міхайла таксама просіць, каб яму аддавалі… – Верка развяла рукамі. – Але бабка Яўдокія сказала, каб толькі ёй, бо дзед Міхайла курыць…

– Ці далёка ж школа?

– А тама, – Верка-сарожка паказала рукой на кут. – У Маслючысе. Раней, казалі, дак і тут была… А пасля перавялі… Вучняў не стала… У нас і цяпера ў другім класе ўсяго трое… А так усё розныя: хто ў першым, хто ў чацвёртым… Кажуць, у гэты… як яго… будуць забіраць…

– У інтэрнат?

– Ага.

– У інтэрнаце добра табе будзе.

Верка паглядзела на мяне, нешта абдумваючы, і раптам паспешліва загаварыла:

– Да вы піце, піце! Я яшчэ наллю.

– Ужо запарыўся. Перадыхну трохі.

Я адхінуў фіранку, каб падыхаць свежым паветрам. На падаконніку побач з гаршком, у якім былі кветкі, стаяў маленькі драўляны чалавечак. Выразаны з вольхі, ён быў цагляна-чырвоны і сваёй вялікай галавой, хітраватай усмешкай і складзенымі на жываце кароткімі рукамі нагадваў язычаскага бажка.

– Хто такі?

– Гэта мая лялька Кацярынка.

– Ну якая ж гэта Кацярынка! – сказаў я. – Гэта дзядок-лесавічок.

– Не, Кацярынка, – засмяялася Верка.

– Ладна, хай будзе Кацярынка. Хто ж табе змайстраваў?

– Дзед Міхайла. Ён і ражкі рабіць умее.

– Хочаш, я табе дам сапраўдную ляльку? З косамі і ў сукенцы?

Верка сумелася.

– Заўтра пойдзем з табой у краму і купім. Тут ёсць крама?

– Ёсць. У Маслючысе.

– Ну вось, заўтра ж і пойдзем.

– Ай, Міцька! – спахапілася Верка. – Ты зноў умазаўся ў варэнне. На цябе ніяк не намыешся. – I, спрабуючы схаваць радасць, пачала выціраць Міцькавы шчокі.

Над хатай далёка, чмяліна загуло нешта.

– Самалёт, – сказала Верка. – Архангельскі.

– А ты як пазнала?

– Самалёт? Дак ён заўсёды ў гэты час ляціць.

Верка саскочыла з лаўкі і падбегла да ходзікаў, што былі ўстаўлены ў шафку – з дзверцамі і зашклёным аконцам.

– Праверыць гадзіннік… – сказала яна. – Акурат у дванаццаць над намі пралятае.

Міцька, пачуўшы самалёт, насцярожыўся, разявіў рот, нарэшце пераканаўся, што гэта не чмель, а сапраўдны матор, шчасліва заўсміхаўся.

Я глянуў на свой гадзіннік і таксама паправіў: падвёў стрэлкі на дзве хвіліны – па высокім завоблачным гуле.

* * *
Верка-сарожка яшчэ з раніцы адвяла Міцьку да бабы Яўдокіі, і мы неўзабаве ішлі па вёсачцы, кіруючыся ў Маслючыху. Верка была ў новай сукенцы ў белы гарошак, у квяцістай касынцы, з насовачкай пад гумкай кароткага рукава. Тварык строгі, заклапочаны, а вочы ажно блішчаць.

– Куды гэта прыбралася наша прыгажуня, наша харошая?

На калодзежным зрубе сядзеў дзед Міхайла, правая нага яго была ў боце, левая – у валёнку. Дзед Міхайла ваяваў яшчэ з «Вільгельмай» і вось ужо цэлага паўвека насіў на левай назе руды валёнак з разрэзанай і пашкуматанай халявай. Дзед перастаў стругаць бярозавы пацурбалак і хітра прыжмурыўся на Верку – акурат як яе драўляная лялька Кацярынка.

– I куды гэтак важна вы?

– У Маслючыху, – сказала Верка.

– Па пернікі-цукеркі?

– Па ляльку!

– Па ляльку? – здзівіўся дзед Міхайла. – А я табе якраз новую раблю.

– А тая – з косамі.

– Дак я табе і косы выстругаю.

– А тая – у сукенцы.

– Дак і сукенку…

– А тую сукенку распрануць можна.

– А! Ну, гэта іншая справа. Ідзі-ідзі… А ці не купіла б ты мне заадно макаронаў да пяску-цукру?

– Куплю.

– А то ў мяне ўсе макароны выйшлі. А нага ж у мяне – Вільгельма праклятая – не бегае.

Мар’я таксама вытыркнулася ў акно:

– I куды гэта наша Верка спяшаецца?

– Па ляльку ў краму.

Выйшлі за ваколіцу, прайшлі па гарбатым мастку, што адразу за Мар’інай хатай, прайшлі па зялёнай атаве са стажком, па сінім лёне, па бялявым жыце – усё вышэй на горку да пералеску. У жыце, на цёмнай маладой елцы, на самай макаўцы калыхалася цяцерка. I жаўрукі звінелі над галавой, быццам вясною. Адзін, мусіць, самы жвавы, упаў з неба, сеў на вялікі самшэлы валун ля дарогі з чыстым азярком-лужынай і доўга піў, задзіраючы галаву.

Узышлі на прыгорак, азірнуліся. Цёмныя лясы разбегліся ва ўсе бакі. На горцы паміж двух азёр – вёска наша. I гэтакая яна маленькая здалёку, нібы купка запалкавых карабкоў на адну грыўню. А далей, убаку, на другой горцы, яшчэ купка карабкоў – гэта Вароніха, а за высокай грывай з цёмнымі вольхамі ў першым радзе – ферма, дзе працуе Параскева, тады – Таруціна, а да Маслючыхі яшчэ ісці ды ісці.

Пасля мы ішлі дарогаю ў чуйнай цішыні лесу. Верка ўсё бегла і бегла, і круглыя ямінкі ад яе пятак аставаліся на вільготнай дарозе. Цікаўная вавёрка, мусіць, убачыўшы ружовую сукенку на Верцы, ажно два разы перамахнула ўверсе над прасекаю. Рыжыя маслякі чародамі высыпалі з-пад дробнага ельніку, быццам таксама хацелі паглядзець, хто і куды ідзе па лесе ў такой прыгожай сукенцы з белымі гарошынамі.

– Трэба хутчэй, бо на абед зачыніць краму, – заклапочана сказала Верка-сарожка. – Ці можа на базу паедзе…

I вось паказалася ўжо Маслючыха і сяльпоўская крама – самая крайняя. У краму заходзілі і выходзілі людзі. Убачыла Верка, што людзі заходзяць і выходзяць, зноў пачала прыспешваць:

– Хадзем, хадзем, а то пакуль дойдзем…

Але мы паспелі. На дашчаным ганку сядзелі нейкія жанчыны – бабулі. Усе ў новых хустках, і ва ўсіх вялікія вузлаватыя рукі, акурат як у бабы Яўдокіі. Прыйшлі, значыць, пасядзець на сяльпоўскім ганку, пагаманіць, пабачыць адна адну. Раней у царкву хадзілі, цяпер вось у сяльпо: клопат старэчы – абы на людзі.

– Чыя ж гэта ягадка-расінка? – разам павярнулі галовы жанчыны, як пабачылі Верку-сарожку.

– Ці не з Таруціна? – спытала адна.

– Што ты, дзеўка, з якога Таруціна? У Таруціне цяпера нікога з малых няма. Адзін стары Мітрахван, ды і той невядома ці жывы яшчэ!.. – сказала другая.

– Тады з Вароніхі, а?

– I не з Вароніхі. У Варонісе каму такой быць? У Алпаты двое хлапчукоў ды ў Савічны ўнук з Архангельска жыве. Дачка ж яе… грэх выйшаў, дак вось і ўнука да бабкі прывезла. А болей тама і раджаць няма каму, у Варонісе…

– Луткова я, – сказала Верка.

– Брыгадзірава! – заківалі галавамі жанчыны. – Вырасла як! I не пазнаць… Як жа тама баба Яўдокія, ці жывая? Тупае?

– Жывая.

– I дзед Міхайла?

– Жывы і дзед Міхайла.

– Глядзі-тка, хлопец які!

У краме, застаўленай панцырнымі сеткамі для ложкаў і скрынямі, з балгарскімі памідорамі, тоўпіліся людзі: чакалі, калі прывязуць хлеб. Пахла новымі гумовымі плашчамі, газай і селядцамі. Верка-сарожка спрытна прашылася паміж людзей да прылаўка, пашастала вачамі па паліцах – ліхтары, электрычныя чайнікі, саламяныя капелюшы – і нецярпліва павярнулася. Я таксама падаўся да прылаўка.

– Вам чаго? – спытала рахманая прадаўшчыца, убачыўшы ў маёй руцэ пяцёрку. – Адна белая…

– Ды не, нам ляльку.

– Якую ляльку? – не зразумела прадаўшчыца. – Ах, ляльку? Цацку? – узрадавалася яна знаёмаму, але неяк ужо забытаму слову. I, як з палёгкаю, дадала: – А лялек няма.

– Як няма?

– Не завозілі.

– Што – на базе няма?

– На базе можа і ёсць, ды мы не завозілі.

– Чаму? – здзівіўся я. – Лялька – першая…

– Не ведаю, дзе першая, а ў нас лялька – не хадавы тавар.

– Чаму не хадавы?

– Вы, чалавеча, спярша дзяцей нараджайце, – чамусьці пакрыўдзілася прадаўшчыца, – а тады і кажыце прэтэнзіі да крамы. Я лялек панавязу, а яны будуць на маёй шыі вісець. Мне і так няма куды тавар класці.

Мы выйшлі з крамы. Выгляд у Веркі-сарожкі быў разгублены. Але па дарозе яна ўсё ж павесялела, а можа проста маленькім сваім жаночым сэрцам перамагла крыўду, і ўжо крычала мне з лесу, з гушчэчы:

– Дзядзь Жэ-эня-я! Маліны ко-о-лькі! Хадзі шчыпаць!

* * *
Праз тыдзень я ад’язджаў.

Я выйшаў з хаты, пашукаў старую плашку і пачаў забіваць дзверы на сенцах. На грук сякеры прыбегла Мар’я, выпаўз у рудым валёнку дзед Міхайла, выскачыла Верка-сарожка з брацікам Міцькам на гершках. З Сямёнам і Параскевай я развітаўся яшчэ да сонца, калі яны сядлалі каня.

– На дарожку, – сказала Мар’я і сунула ў мой перапоўнены заплечны мяшок слоік свежасалёных рыжыкаў.

Дзед Міхайла прынёс выпаленую вярбовую дудачку з берасцяным раструбам і тут жа паказаў, як на ёй іграць. Дудачка прапела мякка і аксамітна. Пракураныя Міхайлавы пальцы дрыжалі.

– Пажыў бы яшчэ з намі, – сказаў ён, выціраючы аб далонь муштук дудачкі. – Дак і песням бы цябе навучыў…

– Дзякуй, дзед. Што зробіш? Трэба ехаць…

– Ехаць, дак ехаць… Толькі прашу цябе напаследак. Я вось супрапіў Вільгельма ваяваў, а ты супраціў Гітлера. У цябе на грудзях планачкі. I я таксама Ягорыя маю… Вораг-няпрыяцель адзін. А толькі за гэта мне ніякіх дзялоў, адны непрыемнасці. Паўвека з сухой нагой. Хто я? Ні рабочы, ні калгаснік. Так, небакапцільнік…

– А ты, дзед, насі свайго Ягорыя. Цяпер дазволена. Цяпер гэта нават гонару дае, – сказаў я.

– Дак Ягорый Ягорыем… Мне б далі пенсію… Будзеш у Маскве, то даведайся. Так, маўляў, і так. Ёсць такі дзед Міхайла. Мае патрэбу ў высвятленні асобы… Так і скажы Калініну.

– Калінін, дзед, дваццаць гадоў як памёр.

– Няўжо? – Дзед Міхайла задумліва памацаў сваю бараду. – Дваццаць гадоў? Ай-я-я… А ў календарах усё малююць.

– Добры быў чалавек, таму і малююць.

– Гэта праўда, душэўны… Бяда ж якая… Ну, да што цяпера рабіць будзеш… Дак яшчэ да каго трэба зайдзі там… А то напішы дак…

– Напішу, дзед, абавязкова напішу.

Баба Яўдокія прынесла ільняны ручнік з чырвонай вышыўкай. Падала на выпрастаных руках з важным тварам, але доўга не вытрымала, заплакала і абхапіла мяне за шыю.

– А мы ж прывыклі… А цяпера вось… Усё праважаем да праважаем. Усё едуць да едуць…

– Ну, будзя табе, дзеўка, – насупіўся Міхайла. – Ці ж на дарогу плачуць… Едуць – значыць, трэба. Не тута цяпера Расея, у лесе з мядзведзямі. Расея з лесу выбралася…

Развіталіся мы, адна Верка-сарожка з Міцькам пайшла праводзіць мяне. Выйшлі мы за бярозавыя вароты, прайшлі па гарбатым мастку…

– Ну, Верка, ідзі дамоў, з Міцькам цяжка табе…

– Не… Я яшчэ трошкі прайду… Мы з ім па гарох у поле бегаем…

Прайшлі лугам паміж стажкоў, пачаўся лён на прыгорку.

– Ідзі, ідзі, Верка…

– Яшчэ трошкі… Вунь да той елкі…

Прайшлі сінімі льнамі, рыжаю збажыной, паўз елку, на макаўцы якой бачылі тады цяцерку, датупалі да валуна на горцы з лужынай, дзе мінулы раз напіўся жаўрук, каля валуна развіталіся.

* * *
Над лесам махалі крыламі птушкі. Час ад часу яны гартанна пераклікаліся, і голас іхні, працяжны і тужлівы, здавалася, запаўняў усё неба і ўсю зямлю, дасягаў у самыя глухія лясныя чашчобы і ў самыя бяздонныя глыбіні азёр.