Я не згодны з табой; тое, пра што ты расказваеш, гэта не рэўнасць, гэта зайздрасць, якую мастакі заўсёды паказваюць з зялёнымі вачамі. I гэта правільна: няма больш зневажальнага пачуцця, чым зайздрасць. А рэўнасць?.. Не, рэўнасць, гэта вялікае пачуццё, больш таго, гэта высакароднае пачуццё. Як я шкадую, што толькі аднойчы раўнаваў.

Гэта было ў дваццатым годзе. Я быў закаханы ў жонку аднаго афіцэра. Пасля майскіх выступленняў[1] мяне ўжо лічылі бальшавіком. Я чытаў нелегальную літаратуру і знаходзіўся сярод рэвалюцыянераў – у мяне быў знаёмы – дашнак і член парламента. Цяпер ён за граніцай. Я ў яго часта бываў і не таіў сваіх думак. Ён лічыў мяне маладым, недасведчаным і дабрадушна ўсміхаўся, калі я казаў, што мы не маем права і не павінны адрывацца ад рэвалюцыі ў Расіі. Вядома, пра астатняе – пра нашу невялікую арганізацыю і яе нелегальную дзейнасць – я не гаварыў яму. Ён мяне ані ў чым не падазраваў і нават з болем у душы шкадаваў пры мне кожны раз, як паяўлялася наша пракламацыя ці станавілася вядома пра існаванне якой-небудзь новай групоўкі.

– Ну, няхай бы яны былі хоць такімі, як ты, лаяльнымі апазіцыянерамі, – разводзіў ён рукамі, і я хутка даведваўся ад яго аб ходзе расследавання, аб намеры ўрада.

Такім чьгаам, ён зрабіўся важным каналам паміж нашай арганізацыяй і ўрадам і, не падазраючы нічога, прыносіў нам вялікую карысць.

У той дзень ён прыняў мяне надзвычай урачыста.

Нейкі англійскі лорд выказаў недзе некалькі думак пра адзіную і незалежную Арменію. I вось сябры, члены ўрада, збіраліся ў яго на кватэры, каб адсвяткаваць «вялікі поспех». Ён прасіў і мяне прыняць удзел у гэтым свяце і «трохі паразумнець». Я згадзіўся, нават вельмі рады быў; што ж датычыць таго, каб «паразумнець», то…

Было дзевяць гадзін. Пачалі сыходзіцца госці; прафесійныя дзяржаўныя дзеячы, іх дамы і…

Я не звярнуў асаблівай увагі, калі прыйшоў якісьці вайсковец з жонкай. Ён быў высокі, з тонкімі і вострымі вусамі, хударлявы; пры боку ў яго вісела шабля.

– Прывітанне вялікім гаспадарам малой краіны, – сказаў ён, ляснуў абцасамі і выцягнуўся.

– Добры вечар, маленькі палкаводзец вялікай арміі, – адказаў Шахтахтуні.

– Тут я прайграў бітву, – сказаў вайсковец, ляскаючы абцасамі. – Але каб у вас была армія, вартая яе палкаводца, то дзеля вырашэння шасці вілейтаў не давялося б стукаць у дзверы сямі дзяржаў…

– Сціпласць, сціпласць… Толькі чаму ты ўхіляешся ад вайсковай славы? – крыху ў ложнакласічным стылі спытаў Шахтахтуні, і ўсе засмяяліся.

Тым часам я непрыкметна кідаў позіркі на жонку «палкаводца». Яна стаяла, высока ўзняўшы галаву, абыякавая да слоў свайго мужа і да смеху.

– Панове, – раптам пачаў Антэсян сваім густым голасам, – калі гаспадар забыў, госці самі павінны выправіць становішча. Дазвольце, васпан, пазнаёміцца, – сказаў ён, падыходзячы да мяне.

– Сапраўды, я забыў вас пазнаёміць, – спахапіўся гаспадар, – пазнаёмцеся, калі ласка. Гэта справядлівы і прыстойны грамадзянін рэспублікі Арменіі, мой таварыш, пан…

І ён назваў маё прозвішча.

Я паціснуў усім рукі, прадставіўся, пачуў іхнія прозвішчы. Адна жонка вайскоўца назвала сваё імя:

– Мелінэ…

Мелінэ, Мелінэ… Заўсёды, калі вымаўляю гэтае імя, я нанова перажываю тыя дні, што аддзелены ўжо цэлымі гадамі.

– Справядлівы і прыстойны? – перапытаў Кайцакян, чалавек з казлінай бародкай і ў акулярах. – Цяпер надта модна быць «справядлівым» і «прыстойным» і рабіць падкоп пад нашу юную рэспубліку. Я гэта кажу наогул, а не пра вас асабіста, пан…

– Дзякую за выключэнне, – адказаў я і пакланіўся. Я зрабіў гэтак, каб падтрымаць агульную атмасферу, а таксама каб у душы пасмяяцца над запозненымі прадстаўнікамі дваранскіх «сталпоў».

– Пасяджэнне парламента… прабачце, трапезу абвяшчаю адкрытай, – сказаў Шахтахтуні. – Слова даецца нажам і відэльцам, а па бягучых пытаннях выступяць каньяк Шустава і віно Далмі.

– Цудоўна, цудоўна, – пахваліў палкаводзец: невядома, што яму да спадобы прыйшлося – каньяк і віно ці прамова Шахтахтуні.

«Пасяджэнне» пачалося. Тосты ішлі адзін за адным. Мы з Мелінэ сядзелі адзін супроць аднаго. Кожны раз, калі гаварылі тост, я чокаўся толькі з ёю, кажучы – «ваша здароўе», і паволі апаражняў бакал.

Яе нельга было назваць прыгажуняй, але ў яе былі чорныя вейкі, яшчэ больш чорныя бровы і… блакітныя вочы. Калі гэта і была прыгажосць, то своеасаблівая. Высокая, з цудоўнымі рукамі, з каротка пастрыжанымі валасамі, падхопленымі, быццам лозы вінаграду, – такая была Мелінэ. Яна піла маленькімі глыткамі, усміхалася, калі я паўтараў «ваша здароўе», і ў яе былі белыя, роўныя зубы.

Адчуўшы, што я раблюся занадта настойлівым, яна пачала паводзіць сябе болын асцярожна; яна ўжо з папрокам глядзела на мяне, калі я кідаў праз стол «ваша здароўе», і нібыта хацела сказаць: «Не тут, не цяпер».

Тыдні праз два быў арганізаваны вечар на карысць «армян-сірат і бежанцаў», і я пайшоў туды, бо спадзяваўся ўбачыць на вечары Мелінэ. Я не памыліўся: яна сядзела за сталом, дзе прадавалі кветкі. Яна была адна, я падышоў і ўзяў кветку.

– Ваша здароўе, Мелінэ…

– Добры вечар… Мусіць, ты быў гарэза ў дзяцінстве…

– Ты цудоўная жанчына, – сказаў я. – Асабліва цудоўна тое, што ты звяртаешся да мяне на «ты». Што ж я зрабіў? Можа твой муж зазлаваў?

– Мой муж?.. – I яна неяк дзіўна, невясёла засмяялася: – У мяне няма мужа.

– А гэты… палкаводзец?

– Ён не муж мне. Але ён мяне кахае і просіць быць з ім усюды разам.

– Ты ж можаш і не хадзіць з ім.

– Ён памагае нам… мне і маёй старой маці, і задаволены тым, што я бываю з ім на вечарах.

– Мелінэ, – сказаў я неспадзявана для самога сябе, – ты мне так падабаешся, што я быў бы шчаслівы ажаніцца з табою.

Яна паглядзела на мяне сваімі дзіўнымі вачамі…

– Вітаю вас, малады чалавек, як вы сябе адчуваеце? – падышоў да нас палкаводзец.

– Цудоўна, а вы? – адказаў я.

– Калі ты будзеш свабодная, Мелінэ?.. Я вельмі хачу есці, давай пойдзем у буфет і павячэраем, – сказаў палкаводзец.

Я не хацеў, каб на нас звярнулі ўвагу, і таму адышоў непрыкметна, трымаючы ў руцэ кветку, потым схаваў яе ў кішэню.

Было ўжо гадзіны дзве ночы, калі кончыўся вечар. Я стаяў ля расчыненага акна і насвістваў, як Мелінэ раптам узяла мяне за руку.

– Праводзь мяне дамоў… Ён п’яны. Я баюся яго.

– Хадзем, – сказаў я.

На вуліцы яна спытала:

– Здаецца, ты хацеў узяць мяне замуж?

– Так.

– Навошта?

– Ты мне падабаешся.

– А ў цябе хопіць сродкаў на мяне і на маці?

– Я не багач і не палкаводзец.

– Шкада, так яно заўсёды бывае: у кожнага чаго-небудзь не хапае.

– Але ж ты ведаеш, што я цябе пакахаў.

– Ах, калі справа толькі ў гэтым, то і я цябе пакахала.

– Ты смяешся.

– Папраўдзе – не. Пацалуй мяне.

У тыя дні вуліцы Ерэвана былі на дзіва зручныя як для любоўных, так і для злачынных спраў.

Калі мы падышлі да дзвярэй дома, у якім жыла Мелінэ, яна паспешна сказала «добрай ночы» і пабегла. Мне здалося, што яна зрабіла гэта, каб мы з ёй не зайшлі надта далёка.

У хуткім часе была ўстаноўлена савецкая ўлада, і палкаводзец быў арыштаваны. Два ці нават тры месяцы я не сустракаў Мелінэ.

I вось аднойчы ў чарзе, якая выстраілася за хлебам, я неспадзявана пачуў знаёмы голас:

– Таварыш…

Я азірнуўся. Гэта была Мелінэ.

Босеньскае сонца было на яе вейках; сама яна была бледная, але яшчэ больш прыгожая.

– Мелінэ! – усклікнуў я.

– Так, гэта я. Я яшчэ не арыштавана.

І нельга было зразумець: ці гэта яна сказала сур’ёзна, ці проста так.

– Дзе твой так званы муж? – спытаў я.

– Пра гэта ты павінен лепш за мяне ведаць.

– Мелінэ, прыйдзі да мяне ўвечары. Нам трэба шмат аб чым пагаварыць.

– Добра. Дзе ты жывеш?

Я даў ёй свой адрас. Я ледзь не бег у кантору. О, Мелінэ, ты цудоўная дзяўчына, ты згадзілася прыйсці да мяне, і я цяпер кахаю цябе яшчэ больш, з тваімі чорнымі брывамі і блакітнымі вачамі…

Падвечар я вярнуўся дамоў са сваім дзённым пайком: чорным хлебам, цукровым пяском і жменькай уруку.

Мелінэ прыйшла.

– Добры вечар, Мелінэ, сядай. Я не магу пачаставаць цябе так, як частаваў палкаводзец, няма больш і міністэрскіх вечарынак. Мы будзем есці з табой чорны хлеб з урукам, потым нап’ёмся гарачага чаю… У мяне нават ёсць цукровы пясок.

– Гэта нічога, – сказала Мелінэ, іранічна ўсміхнуўшыся. – Затое ў цябе на стале стаіць тэлефон… Відаць, ты зрабіўся вялікім чалавекам.

– Мелінэ, – казаў я, – калі ты прыйшла сюды сварыцца, то лепш пакінь мяне.

– Ну, вядома ж, толькі сварыцца! Не думай, што я цябе кахала хоць во столечкі… Але з табой мне цікава.

– Мы не ўмеем, – пачаў я, – вам падабацца, мы не ўмеем наладжваць гулянкі за кошт дзяржаўнай казны, за кошт працоўных.

– Зразумела. Тады ідзі разам са сваімі камуністамі і вашымі феямі і наладжвай гулянкі з чорным хлебам і ўрукам.

– А ты ідзі да свайго палкаводца.

Яна нават не пакрыўдзілася.

– Я да яго не пайду, але ён прыйдзе да мяне… Урэшце, яго вызваляць, і мы паедзем у Еўропу.

– Мелінэ, – сказаў я другім тонам, – мне здавалася ў той вечар, што ты не вельмі ўжо задаволена сваім акружэннем.

– Гэта праўда, – прызналася яна, – мне не хапала кахання, сапраўднага кахання. А цяпер… што ж, я цябе кахаю, але мне не хапае ўсяго астатняга, я гляджу на твой пакой, на цябе, і мне нядобра ад гэтага.

– Цябе палохае нястача, але мінуць бедныя гады, краіна пабагацее, і, калі праўда, што ты мяне кахаеш, ты павінна мне верыць… Не плач, не трэба плакаць.

Я падышоў да яе і абняў. Яна неяк па-дзіцячаму абхапіла рукамі маю шыю.

– Я толькі чалавек, і ў мяне адно жыццё… Я хачу бачыць на тваім стале замест гэтага рэвальвера кветкі з Ніццы. Я люблю пах кветак, а не пораху.

Я пачаў пераконваць яе. У сваім жыцці я сказаў нямала натхняючых прамоў, але наўрад ці гаварыў яшчэ калі так узвышана, пераканаўча, як у той вечар. Я гаварыў аб кветках Ніццы і аб сонцы, я гаварыў аб тых, хто працуе, стварае даброты і вырошчвае кветкі, і аб тых, хто карыстаецца гэтымі дабротамі. Ты хочаш, Мелінэ, называцца абібокам, ты не цэніш па справядлівасці тых, хто, абыходзячыся адным чорным хлебам, ідзе з баямі па шляху, які вядзе таксама да вызвалення і садоўнікаў Ніццы. Садоўнікі Ніццы таксама не хочуць, каб даброты, якія яны ствараюць, узбагачалі другіх, у той час, як іх дзеці жывуць у нястачы. Ты павінна быць на баку садоўнікаў, Мелінэ, калі ў цябе засталася хоць кропля сумлення.

…У тую ноч яна засталася са мной. У тую ноч першы раз у маім жыцці я адчуў водар кветак з Ніццы.

Водар кветак з Ніццы… Але настаў люты[2], і ў паветры зноў запахла порахам. Аднойчы я вяртаўся дамоў позна ноччу і думаў пра тое, што Мелінэ вось ужо два дні чамусьці не прыходзіць да мяне. Апошні раз яна сказала мне, што прачытала «Камуністычны маніфест». Я даў ёй яшчэ кніг: шчаслівы, я сачыў за тым складаным і паступовым пераломам, які адбываўся ў ёй. Я далучыў да вялікай справы гэтую жанчыну, а яна была не простая жанчына – я кахаў яе.

У калідоры я заўважыў чалавека. Гэта была Мелінэ. Яна сядзела на лесвіцы і цярпліва чакала мяне.

– Мелінэ?.. Ты даўно тут?

– Ужо дзве гадзіны. Мне холадна.

Я адчыніў дзверы і запаліў святло.

– Паслухай, – сказала яна, – можа здарыцца так, што вы пакінеце горад?

– Горад? – Я разгубіўся.

– Што вы пойдзеце адсюль… вы, бальшавікі, і што зноў вернуцца тыя?

Я адчуў пах пораху.

– Можа здарыцца і гэтак, – сказаў я.

– А што будзе потым?

– Пасля мы зноў вернемся. Вайна складаная: бываюць і перамогі і паражэнні… Але чаму табе ў галаву прыйшла такая думка?

– Не ведаю, падумала.

– Што ж… вернецца твой палкаводзец і прывязе табе кветкі з Ніццы.

– Мне не патрэбны яго кветкі. Але каб ён падарыў мне кветкі, я аддала б іх табе.

– Так, – сказаў я, – сядзелі б мы з табой на балконе, пілі б чай з варэннем, чыталі б «Камуністычны маніфест». Гэта было б сапраўднае шчасце, так я кажу?

– Ты насміхаешся, але я ўпэўнена, што было б добра.

Я памыліўся… Памыліўся, калі палічыў, што Мелінэ ўжо з намі, на нашым баку. Як што здарыцца, яна кінецца ў другі бок.

Тым часам пачалася лютаўская авантура. Маё месца аказалася ў браневіку. Я не паспеў развітацца з Мелінэ.

Былі баі. I ўвесь час я пакутаваў ад думкі, што палкаводца вызвалілі з турмы і ён адшукаў Мелінэ. Я страляў і думаў: зараз Мелінэ смяецца з мяне, а палкаводзец цалуе ёй рукі і кажа: «Як толькі сціхнуць баі, я засыплю цябе кветкамі з Ніццы… Чаму ты схуднела?..» – спытае ён. Яна, вядома, не скажа яму, чаму схуднела. Яна скажа адно: «Няўжо я схуднела? Мусіць, таму, што дрэнна ем». Потым палкаводзец заўважыць на яе стале «Камуністычны маніфест» і з пагардай усміхнецца: «Навошта ты чытаеш такія кнігі, я прынясу табе раман…» I ён кіне ў печ «Камуністычны маніфест». «Навошта ты спаліў гэтую кніжку? – пачне пярэчыць Мелінэ. – Гэта ж – памяць». – «Памяць аб кім?» – спытае палкаводзец Сагінян. «Памяць аб адным… садоўніку». Палкаводзец пасмяецца з «жарту» Мелінэ, няхай пасмяецца, але ён будзе нядоўга смяяцца. Ты разумееш, палкаводзец, мы пераможам, мы абавязкова пераможам, мы вернемся… А пакуль трэба захапіць вось гэты мост.

I таварышы, якія змагаліся разам са мной, пацвердзяць, што я нядрэнна ваяваў, што я не ведаў страху напярэдадні самага вялікага штурму, бо, калі я ўспамінаў пра Мелінэ і палкаводца, усё здавалася мне лёгкім, надзвычай лёгкім. Я ваяваў з песняй, я апяваў рэўнасць, мужную, гераічную рэўнасць, але гэта была песня пра барацьбу.

Больш я не бачыў Мелінэ: палкаводзец павёз яе з сабой у Іран, затым – у Еўропу…

З таго часу мінула восем гадоў. Ужо нарадзілася многа дзяцей, і не адзін з іх стане на бок садоўнікаў з Ніццы.

У барацьбе за наша будучае ўдзельнічаю і я, і з бацькоўскай гордасцю будую гэтае будучае для мільёнаў дзяцей і для тых, хто павінен нарадзіцца…

([1] Маецца на ўвазе ўзброенае паўстанне бальшавікоў Арменіі ў 1920 г. Дашнацкі ўрад з дапамогай англа-амерыканскіх імперыялістаў падавіў гэтае паўстанне).

([2] Маецца на ўвазе Дашнацкая авантура, якая пачалася 13 лютага 1921 г. Авантура была ліквідавана).