На прызбе старой хаты Макееў, без кашулі, грэе паношаную скуру сваю на зыркім чэрвеньскім сонцы, рамантуе браднік кручкаватымі пальцамі. Пад скурай старога жаласна тырчаць скобы ключыц, асцярожна рухаюцца косці рэбраў.
Дзень – цудоўны; сумленна працуе сонца, выдатна пахне ў квецені ліпа, у гарачым паветры – ціхая музыка: гудуць пчолы; у час касавіцы яны працуюць ці не асабліва зацята.

– Прахожы адзін гаварыў, – сіпіць Макееў, – маўляў, чалавечае жыццё – шчасце, і выходзіць так, што не адны паны, а ўсякі чалавек, хоць бы і мужык, таксама – бла гароддзе. А мы гаворым: добры, дык гэта недарэчны, буяны, – нядобры, значыць. У нас усё – па-свойму…

Ён ужо з паўгадзіны практыкуецца ў славеснасці, і яго сіплы голас добра зліты з ціхім гулам пчол, з чырыканнем вераб’ёў, з песнямі нябачных жаваранкаў. З-за рэчкі даносіцца звон кос, шорганне мянташак, але ўсе гэтыя гукі не перашкаджаюць чуць спакойную цішыню сіняга, духмяна чыстага, дужа высокага неба. Усё вакол па-руску проста і цудоўна.

– Князі-та, Галіцыны-та, канечне – князі; тут як хочаш круціся, яно так і будзе – князі. Я і спачатку пераконваў мужыкоў – кіньце, ці ж князёў перасудзіш? А Іваніха нацкавала іх, мужыкоў. Добры дзень, Іваніха!

Нячутна падышоўшы, з намі параўнялася прыземістая баба ў цёмным сарафане, у сіняй хустцы на вельмі вялікай галаве, з дубцом у адной руцэ, з цяжкім лыкавым кошыкам – у другой; кошык поўны духмяных траў, карэння. З цяжкасцю прыўзняўшы вялікую галаву, баба глуха і сярдзіта адказала:

– Добры дзень, балбатун…

Яе грубы, мужчынскі твар, скуласты і цёмны, упрыгожаны сівымі вусамі, пасечаны частай сеткай дробных  маршчын, шчокі яе абвіслі, як у сабакі. Пукатыя вочы мутныя, чырвоныя жылкі на бялках робяць позірк яе панурым. Пальцы левай рукі няспынна варушацца, я чую сухі шолах іх скуры. Паказаўшы па мяне дубцом, яна спытала:

– Гэта хто?

Макееў пачаў шматслоўна тлумачыць, што я прыехаў ад адваката, па справе вёскі з князямі Галіцынымі, што ў нядзелю будзе мірскі сход, – не даслухаўшы яго, старая асцярожна схіліла галаву і дакранулася дубцом да майго калена.

– Зайдзі да мяне.

– Куды?

– Скажуць. Праз гадзінку…

I пайшла прэч, надзіва лёгка для яе ўзросту і цяжкога няўклюднага цела.

З тым гонарам, з якім старыя ў вёсках расказваюць пра сваё, незвычайнае, Макееў паведаміў мне, што Іваніха – знахарка, вядома ўсяму павету.

– Ты толькі не лічы, што ведзьма, – не, гэта ў яе ад бога! Яе і ў Пензю вазілі, дзеўку лячыць бязногую, дык яна бязногую гэту адразу – замуж!

I пайшла ж дзеўка, пайшла, братка. «Дурні, – кажа бацькам ейным,– дзяцей, кажа, нараджаеце, а – для чаго, не ведаеце». А бацькі – багацюшчыя фабрыканты. Жывёлу, чалавека, нават гусей, курэй – яна ўсіх лечыць, ёй усё роўна. У Ніжні патрабавалі: абмёр там нейчы хлопчык і ляжыць, тыдні два ляжаў, хоць у зямлю закопваць. А яна яму недзе іголкай укалола, то ён да столі ўзвіўся, хлопчык-та, ёй за тое – дваццаць пяць рублёў ды сукню – бяры!

– У нас яна першы чалавек, яе і на сходзе паважаюць, слухаюць, нават станавы баіцца. Яна яму тры зубы выдрала з каранямі, дык карані тыя па вяршку аказаліся і з кручкамі на канцах. Ніхто не мог выдраць іх, а яна – усё можа. Яна – бясстрашнага жыцця і ўсіх таемнасцяў валадарка. Гляне на цябе ды спытае, раптам: «Ты чаго думаеш?» Дык ты ёй, у душу тваю, як дзверы адчы ніш: на глядзі!

Макееў пачаў гаварыць з выхвальным гонарам, але хутка, панізіўшы сіплы, старэчы галасок, ён расказваў ужо са страхам. Кручкаватыя пальцы яго, заблытаўшыся ў нітках брадніка, перасталі працаваць, бяссільна леглі на вострыя калені.

Я даведаўся, што Іваніха – дачка няхрышчанага мардвіна, паляўнічага на мядзведзяў і ведзьмара, забітага ў часе мардоўскага руху саракавых гадоў.

– Бацька-та яе самому Кузьку, мардоўскаму богу[1], бунтаўніку, прыяцелем быў…

Пасля смерці бацькі Іваніха засталася падлеткам-сіратой, яе ахрысцілі, калі яна была ўжо дарослай дзяўчынай, і неўзабаве пасля гэтага з ёю ажаніўся ляснік. Тры гады яна бяздзетна пражыла з ім, а на чацвёрты, вясною, лесніка задраў мядзведзь. Іваніху пакінулі ў лясной старожцы, і яна пачала біць мядзведзяў – лясы Сергача славіліся багаццем гэтага звера, і да сямідзесятых гадоў XIX стагоддзя мужыкі «сергачы» былі найлепшымі дрэсіроўшчыкамі і «павадырамі» мядзведзяў на ўсю Расію. Біла Іваніха звера «па-мардоўску»: абкладвала правую руку лубкамі, абкручвала яе, да пляча, сырамятным рэменем, у кісць брала нож, а ў левую – кароткую, накшталт матыкі, сякеру. Калі звер ішоў на яе, яна біла яго матыкай па лапах і, сунуўшы нож у пашчу, распорвала горла.

– Гэтак толькі мардва біла мядзведзяў, гэта патрабуе сілы звярачай. Семнаццаты звер усё-такі рабро ёй выбіў, а трыццаць каторы шыю звярнуў трохі, – бачыў ты, як яна нязручна шыяй валодае? Ад гэтага. Да саракавога зве- ра яна не дайшла, збаялася, саракавы мядзведзь – саракавы, як лёс паляўнічаму, рэдкія ад яго ўцякаюць жывыя. Гэта ўсе ведаюць – саракавому мядзведзю вядомы тэрмін жыцця паляўнічага.

– У мяне, гадоў з дваццаць назад, жыў адзін індзей, знакаміты паляўнічы, са сталіцы, дык у яго стрэльбы былі і двухстволкі, і ўсялякія, і раганіцы, і ножыкі страшэнныя, а саракавы нічым не пасаромеўся, абадраў яму вуха і бараду, разам са шчакой.

– Чаму – індзей? Так ужо нарадзіўся, чын у яго быў – граф, а родам ён індзей, такі народ ёсць за Каспійскім морам. Там іх многа жыве; валасы сіняватыя і п’яніцы? Не, гэта другі народ, гэтыя нам падуладныя, нібыта палонныя нашы, як татары ці – чуваша, мардва, а індзей – вольны народ, людзі самабытнага цара. Ім, індзеям, належыць мець залаты зуб у роце, для адрознення ад другіх людзей. Народ – важны, басавіты. Дзевак індзен гэты перапсаваў у нас за зіму, за вясну штук пяць, не менш. Пасля павезлі яго лячыць. Без барады ў іх не дапускаецца жыць, сорамна, тым яны і падобныя на нас, а ва ўсім іншым – народ свайго звычаю. Звалі-та як яго? А звалі яго Хведар Карлавіч. Ха-арошы пан…

Макееў гаварыў, акурат з гары ехаў звілістай дарогай, і, напэўна, скончыў бы прамову не раней ночы, але мне здалося, гадзіна прайшла, і я спытаў: дзе жыве Іваніха?

– А вунь тыя хацінкі акуратныя наводшыбе. Такога дзела людзі заўсёды ўбаку жывуць…

Калі я падышоў да чысценькай Іванішынай хаты, у адчыненых варотах стаяў воз свежай травы, калёсы воссю зачапіліся за шула, белагаловы падлетак спрабаваў папхнуць назад буланага каня і не мог. Іваніха, стоячы на ганку, мыла рукі пад гліняным рукамыйнікам, сярдзіта пакрыкваючы:

– Выпражы! Выпражы, гавару…

Хлапец моўчкі біў каня па храпе і сіпеў. Старая сышла з ганка, хутка распрэгла каня, узялася за аглоблі, нахілілася, упіраючыся ў зямлю чыгуннымі нагамі, выпхнула калёсы на аршын за вароты, спрытна павярнулася, запрэглася ў аглоблі і лёгка ўскаціла воз на двор, сказаўшы:

– Неслух. Дурань.

– Дык у тэя – сіла, – пакрыўджана апраўдваўся хлапец, адводзячы каня пад павець.

– Мне сёмы дзесятак. На што прыдатныя, балаўні?

Убачыўшы мяне, змерала позіркам і запрасіла:

– Калі ласка, у хату-та…

Вячэрняе сонца пільна глядзела ў адчыненыя вокны, на чыста вымытай падлозе качаліся пушыстыя кацяняты, водар сухіх траў напаўняў светлы пакой, у пярэднім куце фыркаў парай чысценькі самавар. Ля печы, на паліцах, блішчалі бутэлькі, слоікі, бляшанкі з-пад сардзінаў. Пад тапчаном віселі пучкі траў: зверабой, буквіца, мядзведжая капуста – непрыгожая расліна сырых мясцін, – карэньчыкі бадзягі, балігалова і нейкія сучкі ў маленькіх пучках.

Па-купецку трымаючы сподачак на растапыраных пальцах, Іваніха пыталася:

– Што ў горадзе кажуць? Ці дадуць мужыкам зямлі? Глядзіце – злуюцца мужыкі. Сказаў бы ты Галіцыным-та, – чаго яны? Дзевяць гадоў судзяцца бессаромна, а толку няма ні сабе, ні людзям. Матаюць мужыкоў. Нібыта волю далі, а дзе яна? Павесілі мужыкоў над зямлёй, таўкуцца яны, як камары, вось і ўся воля.

Яе цёмны твар з абвіслымі шчокамі проста пачварны. Крывавыя вочы глядзяць на сподачак, на верхняй губе варушацца мокрыя белыя вусы, на шыі, пад левым вухам, валасатая бародаўка. Іваніха грызе цукар, цмокае, і нішто, акрамя высока ўспухлых грудзей, не нагадвае ў ёй жанчыну.

Я асцярожна выпытваю ў яе, як яна біла мядзведзяў, яна адказвае з неахвотаю і быццам знарок паглыбляючы глухі, сварлівы голас.

– Моцная была. Мяне, у тыя часы, толькі два мужыкі маглі адолець ва ўсім наваколлі. Акрамя мужа. Ды і мужа б я здолела, толькі – нельга: муж. Жартам я яго і падольвала, а сур’ёзна – нельга, не адважвалася на гэта. Тут у нас мужык лясны, моцны.

Спацеўшы, яна зняла хустку з галавы, і ў жорсткай грыве яе валасоў паказаліся тоўстыя сівыя пасмы. Выцерла хусткай пасечаны маршчынамі твар і захутала ёю надломленую шыю. Далоні рук яе былі ёмістыя, акурат каўшы, пальцы ж бесперастанку варушыліся, нібыта разбіраючы, разблытваючы маток пражы. Гэта было непрыемна бачыць. I ўся Іваніха неяк не па-чалавечы цяжкая.

Пра саракавога мядзведзя яна сказала:

– Мядзведзь – звер – богу служыць. Керамець на мядзведзях на небе ездзіць, сонца возіць. Сонца-та вялікае, з добрую сажалку, усё з чыстага золата. Людзі таксама богу патрэбны. Пчолы служаць чалавеку, чалавек – богу. Керамець сказаў: «Бі мядзведзя, пакуль я цярплю, паб’еш многа – сонца спыніцца – помні! Тады пашлю я на цябе моцнага, ён цябе заб’е». Згадзіўся чалавек: чалавеку жывёлы шкада. Мёду шкада, аўсоў. Мядзведзь шмат псуе.

Пашкробшы канцом ножыка скуру на галаве, яна плюнула на далонь і, прыгладзіўшы слінаю ўзбітыя валасы, вытрашчылася на мяне сваімі мутнымі вачыма. Нос у яе быў шырокі, ноздры вывернуты, як у вярблюда.

– Вось табе, маладому, трэба ведаць: баба ёсць такая, як саракавы мядзведзь. З трыма кахаешся – нічога і з дзевятаю – нічога, а стане на шляху тваім чацвёртая альбо там сёмая, і – канец табе. Прыварожыць, прывяжа, апроч яе няма ў цябе святла, будзеш жыць, як сляпы. Гэта баба – лёс твой, яе Керамець у пакаранне пасылае. Богу дзяцей трэба, людзей. А калі адна голая гульня, без дзяцей, гэтага ён не любіць. Не трэба яму гэта…

– Вы ў царкву ходзіце? – спытаў я. Яна нібыта здзівілася, адказвала пахмура:

– Мы ходзім. Чаму не хадзіць? У нас царква добрая, князямі збудаваная. I поп добры, разумны. Яго пчала любіць. Мы тут ціха жывём, добра. Лясы навокал.

Кацяняты ўзлезлі ёй на калені, яна згрэбла вялізнай лапай сваёй дваіх, паднесла звяркоў да твару, спытала:

– Ну, што?

I, наліўшы малака ў свой сподак, тут жа, на стале, сунула ім сподак – гэтага не зрабіла б простая баба.

– Ешце. А трэці дзе? Брацік?

Брацік грыз мой бот, я падняў кацяня і паставіў яго на стол.

– Гэта вось разумныя звяркі, яны нікому не вераць,– сказала Іваніха.– I памяць у іх добрая: набі яго, ён гэта помніць. Праз пяць гадоў успомніць, калі і не чакаеш. А ў людзей памяць слабая: не помняць яны, хто іх б’е…

Моцна завечарэла, ужо прыгналі статак, па вуліцы ішлі мужыкі, плылі паўз вокны косы, адбіваючы чырванаватае святло, у вокны зазіралі бабы.

– Ну, мне трэба схадзіць на двор, – сказала Іваніха. – Ты чаму спыніўся ў Макеева? Гэта сям’я няшчасная. Ты другі раз у мяне станавіся. Я заезджых люблю.

I, праводзячы мяне за вароты, крыкнула нейкай бабе:

– Мар, нагу перавязала?

– Ай, матухна, няма калі…

– Дурніца. Не чапай ужо, я сама…

Пасля вячэры Макееў, паклікаўшы мяне па рэчку ставіць бучы, па дарозе расказаў, што Іваніха яшчэ нядаўна, гадоў дзесяць таму назад, займалася навучаннем хлопцаў тэхніцы кахання.

– Пятак брала альбо фунт абаранкаў, яна абаранкі любіць з анісам. Спярша – смяяліся з яе, пасля – прывыклі. А яна лаялася. «Дурні», – крычыць.

Гэта ў яе першае дзела, дурнем лаяць. «За коньмі, крычыць, сочыце, за каровамі гледзіце, жывёлу – шкадуеце, а дзевак не шкадуеце?» Гэта яна, бадай, верна крычала. Хлопцы – мядзведзі, справе гэтай у сабак, у катоў вачамі вучацца, а пажэняцца – і пачнуць дзевак дарэмна ламаць, нічога не ўмеюць. Іншы з першага разу жонку сапсуе, а пасля б’е – не салодкая, не ахвочая…

Свяціў месяц, у паветры стаяў густы, вільготны пах накошанай травы. Стары спатыкнуўся на аголены корань дрэва, вылаяўся моцна, пасля прызваў бога і, кульгаючы, пераскочыў да другога апавядання…

– Яе баяцца, Іваніхі. Паважаюць. Яна, брат, ух якая. Проста скажу…

Падумаўшы, ён дадаў:

– Карысная. Хацелі яе з лесу, са старожкі прагнаць, чыноўнік прыехаў – гоніць і гоніць. «Няма, кажа, ні моды такой, ні закону, каб лес вартавала баба. Ніколі, гаворыць, не было гэтага». Яму дакладваюць: «Ды яна хоць і баба, а страшнейшая за лесуна». Не верыць. Дык яна сама пайшла на яго, як на мядзведзя, абгарнула скурай руку, нож узяла, усё, як трэба. Тут ён спалохаўся: «Ну цябе, кажа, к чорту. У Сібір бы, гаворыць, цябе трэба!»

Так яна і засталаея старажыхай, а пасля сама пайшла з лесу, на яе месца кум Якаў заступіў, яго, той жа зімой, ваўкі з’елі. Край у нас добры, ціхі край, – заключыў стары, трохі нечакана, а ўсё-такі з поўнай перакананасцю.

Ласкава, асцярожна выходзіла з лясоў ноч, накрываючы лугі і палі цёплымі ценямі, цішыня стаілася над сіняй, лянівенькай рэчкай, і вакол месяца, як пчолы над кветкай, бліскалі зоркі…

…Месяцы праз тры, у святочны дзень, мне зноў давялося быць у Беразянцы. Я спыніўся ў Іваніхі, сабраў мужыкоў, расказаў ім, наколькі за гэты час пасунулася іх справа, і восеньскім вечарам, седзячы са старой за чаем, слухаў яе гаворкі. Яна расказвала пра падзеі лета, пра пажар, які знішчыў, на шчасце, толькі тры хаты, пра тое, хто на што хварэў, хто каго набіў, пра людзей, што аб’еліся грыбамі, пра дзяўчынку, якая нечага спалохалася ў лесе і памуцілася розумам.

– Сядзіць на печы, у цёмным куточку, і спявае днём, уночы: «Мамачка, бяжым, родная, бяжым!»

Потым, варушачы пальцамі, спытала строга:

– Пра зямлю-та не рашылі там, у вас?

I калі я адказаў: не яшчэ, – яна, недаверліва глянуўшы на мяне, параіла:

– Ты не хавайся. Глядзі, хварэюць мужыкі аб зямлі…

За акном вецер гайдаў дрэвы, хвастаў па шкле дажджом, гудзеў у коміне, вёску задушліва абняў асенні, рускі сум, той сум, журботнейшы за які бывае толькі безнадзейная, невылечная хвароба.

Мне хацелася папытацца ў знахаркі пра Керамеця: які гэта бог? I калі яна, перастаўшы піць чай, памыўшы і прыбраўшы посуд, села да стала вязаць панчоху, я асцярожна пачаў выпытваць.

Непрыемна падціснуўшы тоўстыя губы, хутка варушачы пальцамі, пабліскваючы сталлю пруткоў, яна адказвала з неахвотаю, вярблюджыя ноздры яе сціснуліся і цёмны нос стаў вастрэйшы.

– Я не поп, бога не ведаю, – гаварыла яна.

– А Керамець – добры бог?

– Бог – не конь, па зубах не пазнаеш. Не заглянеш яму ў зубы-та…

Яна доўга адказвала так, сярдзіта і стрымана, але мне ўдалося нейкімі словамі закрануць яе, і, раздзьмуўшы ноздры, паказаўшы зеленаватыя зубы авечкі, яшчэ хутчэй перабіраючы пруткі, яна забурчала раздражнена:

– Што ты стукаеш, як бондар, – бог, бог? Чалавека нельга аддаваць богу, як дзеўку старому, нельга сілком цягнуць да бога. Не сям’я будзе. Праўды не будзе.

Са здзіўленнем я заўважыў, што старая вядзе гаворку сваю нібыта не па-руску, хоць увогуле яна гаварыла сакавіта і складна. Рэзкім рухам яна кранула хустку на галаве, лоб яе стаў вышэйшы, а з-пад калматых броваў на мяне пільна глядзелі іншыя вочы – светлыя, меншыя. I ўвесь памяты твар яе таксама стаў меншы, цвярдзейшы.

– Ваш бог – веру любіць, Керамець – праўду, – гаварыла яна. – Праўда вышэйшая за веру. Керамець ведае: бог з чалавекам у дружбе – будзе праўда! Чалавечая душа – яго душа, ён яе д’яблу не аддасць. Ваш бог, Хрыстос, нічога не хоча. Керамець – чалавека хоча, ён ведае: бог з чалавекам – праўда, а адзін бог – гэта няпраўда. Ён – беражлівы. Звера, рыбу, пчалу – гэта ён дае чалавеку. Зямлю дае. Ён чалавеку пастух. Не поп пастух, бог пастух. А ў вас – поп. Хрыстос гаворыць: веруй, а Керамець: рабі праўду! Зробіш – сябрам маім будзеш. За грошы праўду не зробіш. Папы – грошы любяць. Яны Хрыста з Керамецем звялі, як сабак, змагаюцца абодва, злуюцца, ваш – на нас, наш – на вас.

Яна перастала вязаць панчоху, кінуўшы па стол ніткі і пруткі, шлёпаючы губамі, гаварыла глуха, пахмура:

– Мардва не людзі сталі, каму верыць – не ведаюць. I вы – не людзі. Керамець сярдзіты на вас, перашкаджае жыць, абодва яны перашкаджаюць, адзін – вам, другі – нам. Злыя абодва. Бог чалавекам корміцца, а чалавек стаў таксама злы, горкі стаў…

Пасвятлелыя вочы старой блішчалі дакорліва і жорстка, яна рабілася ўсё меней падобная на рускую, і штосьці ўладнае гучала ў яе словах. Паволі разгінаючы зламаную шыю, яна акурат наважвалася ўдарыць мяне галавой, і гэта было так непрыемна, што я выпрастаўся на крэсле. I ўсё часцей сустракаліся ў яе гаворцы чужыя мне, мардоўскія словы. Мой рух, відаць, трохі супакоіў яе, яна схапіла панчоху са стала, і зноў хутка захадзілі ў руках пруткі. Памаўчаўшы, яна загаварыла цішэй:

– Бог злы, чалавек злы, поп горай за ўсіх злы. Людзей трэба падзяліць сумленна: тых – гэтаму богу, гэтых – таму. Тады багі будуць жыць дружна. У кожнага свой статак. Добрыя гаспадары варожасцю не жывуць. Вы гаворыце: «Бог праўду любіць, ды не хутка скажа» – чаму не хутка? Ведаеш – цяпер скажы! Керамець знае: праўда лепш за веру. Ён гаварыў, а калі яго цкаваць сталі – змоўк. Пакрыўдзіўся – жывіце без мяее. Гэта дрэнна нам. Гэта – чорту добра…

Да мяне прыйшлі мокрыя мужыкі; фыркаючы, выціраючы далонямі бароды, яны ўселіся на лаўку і павялі асцярожную гаворку пра горад, пра зямлю, намацваючы: ці няма якіх адзнак, што жыццё стане лягчэйшае? Не намацалі.

А калі яны, цяжка ўздыхаючы, пайшлі, Іваніха папрасіла мяне:

– Ты не кажы ў горадзе, пра што мужыкі размаўлялі. Губернатару не гавары, калі ласка…

Спаць яна легла на печы, а я – на тапчане, у душным паху сушаных траў.

Сярод ночы мяне разбудзіў віск ветру ў коміне і цяжкі, булькатлівы шэпт. Асцярожна глянуўшы з тапчана ўніз, я ўбачыў, што Іваніха, стоячы на каленях, моліцца. Зверху яна здавалася бясформеннай грудай нечага шэрага, вуглаватага, падобнага на камень. Яе незвычайны, глухі голас дзіўна булькаў, здавалася – гэта моцна кіпіць вада альбо палошчуць горла. Потым з гэтага кіппення ўзніклі дзіўныя спалучэнні слоў.

– Ай-яй, Хрыстос, ай-яй… Сорамна, Хрыстос… Ілья злуецца, ты злуешся, Керамець таксама. Ты – моцны, за табой ідзе багата людзей. Табе трэба быць добрым. Хто будзе добры да людзей, калі бог злы? А-я-яй, Хрыстос! Ты слухай мяне, слухай, я многа ведаю! Бабы твае пакутуюць, мужыкі пакутуюць, навошта? Э-эх…

Не хрысцячыся, яна размахвала рукамі, то працягваючы іх да цёмных абразоў, то прыціскаючы да бёдраў, альбо біла далонямі па грудзях. I ўсё шаптала, глуха, але горача папракаючы, душачыся словамі:

– Керамеця папы твае гоняць, ох! Ці ж можна? Керамець – горш за цябе? Э-э, дрэнна, Хрыстос! Бог бога гоніць – чаму вучыць людзей? Ох ты, Хрыстос, нядобры бог, зайздросны ты, злы, не чалавечы ты бог, не! Цяжка людзям з табой. Што робіш! Іван – навошта памёр малады? Мішка – адно дзіця, такі светлы, Мішка, – чаму? Карова Гусевых пала, ай-ай-яй! Не шкада табе сваіх, га? Чужых ты ўжо не пашкадуеш, не! Ой, дрэнна. Каму служыш, Хрыстос? Якім людзям служыш, га? Вось я, баба, людзям служу, тваім памагаю, і татарам, і чувашам – мне ўсё адно, бачыш? А ты – каму? Поп твой гаворыць: ты – для ўсіх, а ты і сваіх не любіш, не. Сорамна табе, ох, не так трэба. Я праўду кажу: эй, сорамна табе! Глядзі на тваіх людзей – добрыя людзі, а як жывуць? Э, – Хрыстос! Ты ведаеш: бог жыве добра, калі слухае людзей, людзі – калі бога слухаюць. Ты слухай мяне, я гавару не дрэннае, я праўду гавару, ты разумей: богу трэба ведаць праўду лепей за людзей, а я, чалавек, старая, знаю праўду лепш за цябе, раней за цябе ведаю, э-эх ты, Хрыстос…

Так яна дакарала Хрыста доўга: вельмі жудасна гудзеў яе глухі голас, кіпучыя словы, булькаючы ў горле, чуліся то жаласна, то горка і гнеўна.

Тонкімі плёткамі хвастаў дождж па саломе на страсе, тонка і злосна скавытаў вецер, прыглушаючы сардэчную скаргу чалавека.

…На світанку я паехаў з вёскі і павёз у памяці сваёй адну з найлепшых размоў чалавека з богам, магчыма, самую лепшую з усіх, якія давялося чуць мне.

«Э, Хрыстос…»

[1] У пяцідзесятых гадах XIX стагоддзя мардвін Кузьма спрабаваў развіць культурна-нацыянальны рух сярод мардвы-мокшы і ерзі, якая насяляе Ніжагародскую губерню.