Некалі ў нас была шматнацыянальная літаратура. Цяпер яе няма, дарма што кожная літаратура, што складала тую шматнацыянальную, жыве сама па сабе. I руская, і ўкраінская, і грузінская, і літоўская… Сёння можна сказаць, што тады ў мяне былі даволі шырокія пазнанні ў шматлікіх літаратурах. I выдаваўся ў той час я многа на розных мовах. Між тым, у нашы дні ўсё выглядае іначай. Можна сказаць, кругом адна цямнота ў гэтым сэнсе. Мне, напрыклад, моцна не хапае звыклых гаворак з Ёнасам Авіжусам, з Валянцінам Распуціным, з Васілём Бяловым, з Гурамам Панджыкідзе, з Гранатам Матэвасянам, з Ануарам Алімжанавым, з Барысам Алейнікам, з Юрыем Тулікам, з Уладзімірам Бешлягэ, з Тыркішам Джумагаліевым, з Ахіярам Хакімавым… Не хапае бясконцых тостаў за сталом у імя літаратуры і добрых слоў у імя чалавека… Грузіны некалі нават выдалі мне пасведчанне «тамады грузінскага стала»… Здаецца, якая справа да ўсіх нашых раз’яднанняў і аб’яднанняў балгарам, венграм, чэхам, славакам, нарэшце тым жа фінам, румынам і немцам, але і з імі парваліся сувязі!.. I няма беднаму Івану на чыім плячы галаву прытуліць!

Але гэта ўсё, як кажуць, к слову. Галоўнае ж тут – пра рыбакоў і рыбу.

Некалі Віктар Каваленка, цяперашні акадэмік, абараняў доктарскую дысертацыю. I апанентам, ці адным з апанентаў, у яго быў украінскі акадэмік Леанід Навічэнка, па тым часе даволі вядомы крытык у шматнацыянальным літаратурным асяроддзі. Ну а паколькі Леанід Мікалаевіч не мог доўга пражыць без рыбалкі, то і Віктар Антонавіч пастараўся наладзіць выезд на Вілейскае вадасховішча. Паехалі туды ўранку пад вясну Каваленка, Гніламёдаў, Навічэнка і я. Ужо добра не памятаю, з якой прычыны я трапіў у гэтую кампанію, можа, таму, што Навічэнка часам пісаў пра мяне. Здаецца, так. А магчыма і таму, што я сябраваў і з Каваленкам, і з Гніламёдавым. Вось мы і паехалі. Ужо развіднела, калі выйшлі на лёд. Пакуль рыбакі свідравалі лункі, на лёдзе з’явілася пітво і закусь: каньяк на пяць зорак і даволі-такі падрослы за зіму засмажаны парсючок. Вядома, была на абрусе таксама акраса – цыбуля і ўсякая іншая зеляніна, балазе на нашых рынках тады хапала ўсяго і не надта каб дорага каштавала. Як і належыць у такой справе, паднялі чаркі за ўчарашняга «соискателя», а тады і за ўкраінскага акадэміка. Нарэшце разышліся па лунках са снасцямі. Навічэнка сеў на ўслончык па левы бок, тады я на сваё вядро па правую руку ад яго; была падрыхтавана, зразумела, лунка для Віктара Антонавіча, зусім сур’ёзна ўзяўся за справу над сваёй лункай Гніламёдаў…

Мы ўжо ведалі, што лавіліся паўз бераг адны яршы – хтосьці з чужых рыбакоў, што сноўдалі вакол, сказаў нам пра гэта. Што ж – ёрш таксама рыба, тым больш, што для юшкі ён якраз прыдатны; прынамсі, на большае мы, здаецца, і не разлічвалі. Праўда, шафёр усё-ткі паставіў донкі на шчупакоў. I вось пачаўся клёў. Але яршоў нібыта хтосьці зачараваў перад гэтым – лавіліся яны толькі мне. Я ледзь паспяваў зняць з кручочка аднаго ярша ды апусціць у лунку вудачку, як на яе зноў чапляўся ёрш. I так адзін за адным. Вядомая справа, што заняты быў я лоўляй цалкам. Не было наватяк падняць галавы ад лункі, каб хоць вокам кінуць на астатніх рыбакоў. У вядры маім яршоў усё болела і болела. Нарэшце я ўсё-ткі пачуў, што ўкраінскі акадэмік злева ад мяне пачаў нездаволена пакашліваць. Давялося спыніць лоўлю. I ў гэты момант падыходзіць да мяне Віктар Антонавіч. «Што ж ты робіш? – як не са слязамі гаворыць ён. – Леанід Мікалаевіч пачынае злавацца». – «А што»? – пытаюся. «Мусіць, каля яго лункі няма рыбы. Трэба неяк вас перасадзіць. Леаніда Мікалаевіча на тваё месца, а цябе – на яго». – «Добра», – кажу. I вось адбываецца непрыкметны манеўр. Гніламёдаў запрашае нас да «стала». Мы выпіваем там, закусваем смачным парсюком, а тым часам Навічэнкаў услончык шафёр пераносіць да маёй лункі. I наадварот… маё вядро, у якім збіраліся варыць юшку, апынаецца на левым краі. Пасля чарговага пачастунку нас ужо свядома, але зусім непрыкметна, моцна займаючы Леаніда Мікалаевіча гаворкай, адводзяць на новыя месцы. Але рыба тым часам пад лёдам усё роўна як здагадваецца аб гэтым манеўры. Зноў пачынаецца штосьці неверагоднае: яршы па-ранейшаму кідаюцца на маю вудачку, а не на акадэмікаву. Вядро маё тым часам поўніцца, лічы, ужо па самы верх. Зразумела, што і тут, каля гэтай лункі, дзе раней сядзеў Леанід Мікалаевіч, у мяне хапае работы, галавы і праўда няма калі ўзняць. Зрэшты, рыбакі пра гэтакі стан добра ведаюць, таму я не буду доўга распаўсюджвацца. Карацей кажучы, неўзабаве зноў пачулася незадаволенае пакашліванне ўкраінскага акадэміка, а да мяне падступіўся ледзь не абураны Гніламёдаў. «Што ж ты псуеш нам справу? – кажа Уладзімір Васільевіч. – Бачыш, Леанід Мікалаевіч не знаходзіць месца сабе!» – «I на той лунцы не ловіцца яму?» – ужо не жартам здзіўляюся я. «Сам жа бачыш!» – гарачыцца Гніламёдаў. Я кладу на калена сваю вудачку, а сам ледзь стрымліваюся – пачынае душыць смех. Нарэшце з робленай заклапочанасцю кажу: «Што ж вы прапануеце?» «Зноў памяняем вас месцамі», – адказвае Уладзімір Васільевіч. «Дарэмна, – кажу я, – трэба паслаць каго-небудзь пад лёд, каб заганяў да акадэмікавай лункі яршоў». Гніламёдаў яшчэ мацней нахмурыўся. А тым часам справа ад нас ужо нешта даводзіў украінскаму акадэміку Каваленка. Выгляд у Віктара Антонавіча быў вінаваты: не пазайздросціш небараку!.. Але наступнай ракіроўкі не давялося рабіць. Раптам лінуў дождж, і рыбакі сыпанулі з лёду на бераг, балазе недалёка быў лес. Мы таксама падаліся на бераг, селі ў машыну, каб перачакаць дождж. А ён, як на тое, і праўда хутка скончыўся. Толькі з машын ужо ніхто не хацеў вылазіць. Навічэнка моцна дыміў, Каваленка з Гніламёдавым далікатна маўчалі, гатовыя папярэдзіць кожны ягоны гук. Найгорш было мне – раптам усе трое нібыта чужацца мяне…

Аднак гэтым тая рыбалка не скончылася. У недалёкім лясочку мы зварылі з маіх яршоў цудоўную юшку, дадаўшы туды качку, дапілі пяцізоркавы каньяк і даелі смачнага парсючка, дамоў вярталіся таксама моўчкі. Ну а я праз тую рыбалку паплаціўся тым, што Леанід Мікалаевіч гадоў шэсць не прыгадваў маё прозвішча ў сваіх кніжках…

II

I яшчэ пра рыбакоў і рыбу. Але не хвалюйцеся. У мяне рыбацкіх апавяданняў мала.

Наведваючы на Чорным моры Кактэбель, я навучыўся неспадзявана для сябе лавіць тамтэйшую стаўрыдку. Менавіта стаўрыдку, іначай яе не назавеш, невялічкую рыбку, якая добра калі дасягае ў росце пяці вяршкоў. Дзіўна, але і гэты раз да той, можна сказаць, рыбалкі меў дачыненне Віктар Каваленка. Праўда, ён таксама быў тады ў навучэнцах, а вучыў нас Макар Паслядовіч. Мы трапілі ў Кактэбельскі дом творчасці ў адзін заезд, жылі ў адным катэджы і сядзелі ў сталоўцы за адным сталом; зразумела, што даўні рыбак Макар Трафімавіч узяўся навучыць і нас з Віктарам Антонавічам плаваць у заліў па стаўрыдку. I зноў жа спыняю ўвагу на слове. Так, мы плавалі па стаўрыдку, бо з берага яна ў Кактэбельскім заліве не ловіцца. Ахвотнікаў да стаўрыдкі ў Кактэбелі збіралася шмат. Таму скідваліся з вечара грашамі, каб наняць на рыбалку параходзік, што ўдзень вазіў паўз Карадаг адпачывальнікаў. Выходзілі рыбакі ў заліў яшчэ на золку і там чакалі віднага. Ну а як наставаў світанак, пачыналі «бамбіць» самадурамі, стоячы каля бартоў, глыбіню на дваццаць пяць, пяцьдзясят і нават сто метраў. Відовішча гэта было цікавае, дарма што не кожны сапраўдны рыбак прымусіць сябе лавіць рыбку на самадур. Але што зробіш – ажыятаж! Усім на поўдні патрэба па вечарах стаўрыдка – і да піва, і да віна, якое прадавалася ў тыя гады ў вялікіх бочках… Словам, падаліся і мы з Віктарам Антонавічам следам з Паслядовічам на промысел. Але нічога ў той раз з нашай рыбалкі не выйшла. Як толькі хтосьці крыкнуў на карме – рыба, усе кінуліся туды, а ў нас з Каваленкам… зачапіліся адзін за другі самадуры. Так мы і прастаялі з ім амаль усю раніцу на адным месцы, разблытваючы лёску. Затое на другі дзень мне пашанцавала, і я нацягаў з глыбокай кактэбельскай вады цэлае вядро стаўрыдак… Скончылася паступова ўсё тым, што Макар Трафімавіч ад зайздрасці перастаў размаўляць са мной. Нашым жонкам даводзілася рабіць нямала захадаў, каб падтрымліваць мір за абедзенным сталом. Яно і праўда – што ягоныя семдзесят стаўрыдак супраць маіх сямісот?!

Усё-ткі… дзівакі гэтыя рыбакі!..

Але я не пра гэта. Бо Віктар Антонавіч, здаецца, таксама моцна не захапіўся рыбацкай справай. Ну а што датычыць Макара Трафімавіча… дык царства яму нябеснае…

Бываюць дні, калі ў Кактэбельскім заліве збіраецца ў адно хамса. Тады нават з берага можна бачыць чырвоныя клубкі яе. Яны настолькі шчыльныя, што здольныя вытрымаць на сваёй паверхні чалавека. Прынамсі, я меў магчымасць паспрабаваць гэтага.

Той раніцай мы таксама рушылі ў заліў на параходзіку. Наблізіліся да аднаго з чырвоных клубкоў і ўбачылі на другім схіле яго дэльфіна, які спакойна, як хатняя жывёліна, не зважаючы на людзей, ласаваўся хамсой. Пры тым было чуваць, як храбустала яна на ягоных зубах. Дзе яшчэ можна ўбачыць штосьці падобнае? Таму вельмі ж мне захацелася нейкім чынам дапяць да яго, падзівіцца зблізку. Начальнікам па параходзіку быў добры чалавек, з павагай адносіўся да пісьменнікаў, любіў атрымліваць ад іх кніжкі з аўтографамі, таму змовіцца з ім не склала цяжкасці. Больш за тое, яму раптам самому стала цікава. Яго памочнік, матрос, прынёс аднекуль вяроўку, дакладней, канат па-марскому, мяне абвязалі ім, і я тут жа сігануў за борт. Як цяпер помню, тады я не дужа ўпэўнены быў, што дабяруся па хамсе да дэльфіна. Але перавязанаму канатам нічога мне тым часам і не пагражала. I якое ж было маё здзіўленне, калі я «патануў» усяго толькі па каленкі. Хамса кішэла, ажно крывавіла сваімі чырванаватымі спінкамі. А я ўсё набліжаўся да дэльфіна, баючыся спалохаць яго. Ды не. Дэльфін па-ранейшаму займаўся сваёй справай – ласаваўся хамсой. Нарэшце я падышоў да яго, спыніўся насупраць і нібыта замёр. Убачыў ён мяне адразу, можа, яшчэ тады, як пералазіў я цераз борт параходзіка. I мы доўга ўзіраліся адзін у аднаго. Але найболей уразілі мяне ягоныя вочы, у якіх адбівалася мая постаць. Гэта былі зацікаўленыя вочы разумнай істоты, якая спрабавала штосьці давесці чалавеку і не магла.

Пасля, калі я пагладзіў яго рукой ды вярнуўся па хамсе на параходзік, капітан з усмешкай сказаў:

– Цяпер вы будзеце сябрамі. Дэльфін абавязкова стане шукаць цябе. Такое ўжо не адзін раз здаралася.

Але я хутка паехаў з Кактэбеля. I з таго разу ніколі не трапляў туды.

III

Між тым, рыбу мне даводзілася лавіць і ў Амерыцы. У Нью-Ёрку ў той час праходзіла XXX сесія Генеральнай Асамблеі Арганізацыі Аб’яднаных Нацый. Пісьменнікаў тады звычайна ўключалі ў склад дэлегацыі рэспублікі. У выніку, здаецца, мала хто з нашых больш-менш вядомых членаў саюза не пабываў у Злучаных Штатах. Пасля вяртання ў Мінск амаль кожны пісаў пра ўдзел у рабоце Арганізацыі Аб’яднаных Нацый дзённік-успамін. Бадай, толькі я адзін не зрабіў гэтага. Нават не выступіў з расказамі аб жыцці ў Амерыцы ў працоўных калектывах, як гэта было заведзена. Ні словам не абмовіўся і ў Саюзе пісьменнікаў, дарма што работнікі Дома літаратараў вельмі дамагаліся ад мяне гэтага. Абмяжоўваўся адным, калі пыталіся, якая яна там, Амерыка: маўляў, у палосачку. А не пісаў дзённіка-ўспаміну я па простай прычыне – раптам адчуў, што некаторыя таварышы ў нашым пастпрэдстве, дзе жыла дэлегацыя, пачалі цікавіцца маімі паперамі, што знаходзіліся на стале ў пакоі. Больш за тое, мне давялося стаць нявінным сведкам тэлефоннай размовы сакратара нашай дэлегацыі з кімсьці з Савецкага пастпрэдства, якую можна перадаць такім чынам: «А як Чыгрынава, клікаць на нараду?» Маўчок. Тады зноў: «Дык ён жа нешта піша!.. А раптам?» Вынікам тэлефоннай размовы стала тое, што мяне на якуюсць важную нараду сапраўды не запрасілі, проста зрабілі выгляд, што забылі. У народзе гавораць: воўк сабакі не баіцца, але звягі не любіць. Так і я. Таму нічога не выйшла з дзённікам-успамінам. Нават папярэднія нататкі, што былі ўжо ў сшытку, знішчыў. Ды і што жывое можна было тады напісаць пра жыццё ў Амерыцы? Адну палітычную хлусню? Ужо нават сказаць адно, што рэчаіснасць там у палосачку, з’яўлялася своеасаблівай смеласцю, на якую не кожны мог адважыцца.

Працы ў часе работы сесіі хапала. Даводзілася шмат праседжваць на пасяджэннях – камітэцкіх і пленарных. Здаецца, ці не пяць разоў выпала мне выступаць па розных пытаннях, якія стаялі ў парадку спецыяльнага палітычнага камітэта. Зразумела, што кожную прамову, дзе б яе ні прамаўляў, належала пісаць. I я цяпер не помню, каб хтосьці з нашай дэлегацыі выступаў з трыбуны без гатовага тэксту, які абавязкова павінен быў перад тым зацверджаны на апошніх паверхах, дзе знаходзілася штаб-кватэра Савецкага пастпрэдства. I тым не менш здараліся нечаканасці. Аднойчы мяне разбудзілі ўначы, спыталі па тэлефоне: «Дзе ты браў даныя пра продаж Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікай алмазаў?» «Хіба ж яны закрытыя?» – пытаюся. «Тут цяжка што-небудзь закрыць! – сказаў мне на гэта ўсё роўна як раззлаваны голас. – Але навошта табе былі іхнія алмазы? Ты хоць ведаеш, што Савецкі Саюз сам прадае Прэторыі алмазы?» «У нас жа няма дыпламатычных зносін з ёю?..» – спрабую давесці. «Цёмны ты чалавек, Іван Гаўрылавіч, – здаецца, ужо зусім лагодна гаворыць у трубку незнаёмы субяседнік. – Але шуму нарабіў».

Я і цяпер не ведаю, які там узнік шум пасля майго выступлення супраць апартэіду ў Паўднёва-Афрыканскай Рэспубліцы, аднак не думаю, што хтосьці палохаў мяне па тэлефоне, каб збіць пісьменніцкую пыху. Дыпламаты і супрацоўнікі дзяржаўнай бяспекі наогул насцярожана ставіліся да дэлегатаў- пісьменнікаў, асабліва пасля паездкі з імі Кулакоўскага. Аляксей Мікалаевіч, здаецца, адзін без хітрасці не даўся ім, але ж на тое трэба быць Кулакоўскім!

Паколькі праца над нататкамі была спынена, у мяне з’явілася больш вольнага часу. Прынамсі, суботай і нядзеляй я мог распараджацца па сваёй ахвоце. Але ахвота таксама іншы раз горай за няволю. Не будзеш жа бадзяцца па вуліцах Нью-Ёрка без ведання англійскай мовы. Ды і ўвогуле, калі да канца быць шчырым, – не заахвочвалася самастойнасць. Навату прадуктовы магазін «раілі» нам хадзіць гуртам, маўляў, каб падалей ад правакацый. Ну а якія правакацыі? У складаныя сітуацыі траплялі толькі аператыўныя работнікі дзяржаўнай бяспекі, якіх таксама ўключалі тады ў састаў дэлегацыі. Праўда, са мной здарыўся адзін выпадак. Але яго нельга назваць ні складаным, ні небяспечным. Раптам на рагу адной стрыт хтосьці ўчапіўся ў маё плячо. Я быў у горадзе не адзін, са мной ішоў мой добры знаёмы, які ўмеў размаўляць па-амерыканску. Ён і спытаў таго, хто ўчапіўся, маўляў, што трэба. Аказваецца, нейкі югаслаўскі эмігрант упадабаў мяне, каб далучыць да дэманстрацыі за свабоду Харватыі. «I колькі ж ён плаціць?..» – пацікавіўся я. «Дзесяць даляроў за адну гадзіну», – быў адказ. «Мала, – сказаў я. – Няхай дае дваццаць». Парадкоўца дэманстрацыі ледзь не спалохаўся: «Што вы, што вы! Больш за дзесяць не магу даць!» На тым мы і разышліся…

Але ж куды дзяваць тым часам суботу ды нядзелю? Хадзіць па тэатрах? Дык не багата даляраў даюць за адданую службу. Заняцца экскурсіямі? Таксама не надта выпадае – з маленства адсутнічала ва мне пачуццё стаднасці. Выручала рыбалка. Ездзілі мы на адно возера, што за шэсцьдзясят міляў ад Нью-Ёрка. Браў мяне на рыбалку да сябе ў машыну наш міністр Гурыновіч. Там мы звычайна і снедалі на беразе возера, там і абедалі. Мелі свой ключ да варотцаў, куплены за пяцьдзясят даляраў. А лавілі найбольш рыбу-фіш, гэта значыць рыбу-рыбу. З гэтай назвы мы часам пасмейваліся, але ў тапаніміку тым не менш не ўдаваліся. Па форме рыба-фіш нагадвала нечым камбалу, але ў адрозненне ад камбалы яна была двухбокая і двухвокая, з залацістай луской. Бралася рыба-фіш на насадку часта, і мы прывозілі дамоў яе цэлыя вёдры. I вось аднаго разу, пад вечар, я рашыў пахадзіць берагам па лесе, які абступаў платнае возера. I як жа быў здзіўлены, калі ўбачыў у малінніку вакол паваленай бурай бярозы вялікія лапікі нашых родных… апенек. Неяк адразу сціснулася сэрца маё, я пастаяў над імі, затым пабег да возера, апрастаў ад рыбы вядро, вярнуўся да паваленай бярозы і стаў ледзь не латашыць знаёмыя з дзяцінства грыбы. У амерыканскіх магазінах лясных грыбоў увогуле не ўбачыш… Там прадаюць адны шампіньёны. А тут раптам свае грыбы!

Здаецца, ці не ў той вечар мне выпала выступаць у гарадскім універсітэце перад беларускімі эмігрантамі. Не ведаю, па дамоўленасці з кім, але была такая традыцыя, што пісьменнікі, якія прыязджалі ў складзе рэспубліканскай дэлегацыі на чарговую сесію Генеральнай Асамблеі ААН, заўсёды сустракаліся з былымі суайчыннікамі. Мяне гэта таксама не абмінула. I я пачаў сваё выступленне з апенек. Аднак ніхто з прысутных не падзяліў маёй радасці. Маўляў, якое дзіва! I тады я зразумеў, як далёка адышлі ўжо нашы эмігранты ад так званага нашага прымітыву!..

На сустрэчу тады, помню, прыходзілі Антон Адамовіч, Янка Запруднік, Вітаўт Кіпель… Шмат было моладзі. Пляменніца Лявона Луцкевіча, які жыве ў Вільнюсе, паднесла мне адмысловы гальштук з нацыянальным арнаментам. Я не ведаў, што гэта Лявонава пляменніца падаравала галыптук. Аднак ён, ужо праз многа гадоў, пазнаў яго на мне. Аказваецца, яна і яму прыслала такі.

IV

Старэйшыя нашы пісьменнікі, няйначай, помняць яшчэ Мікалая Стахванавіча Дзедушкіна, чувашскага літаратара і вучонага, аўтара праграмы для ўніверсітэтаў па нацыянальных літаратурах Савецкага Саюза. Некалі мы абменьваліся дэкадамі літаратуры і мастацтва паміж Чувашыяй і Беларуссю. Не ведаю, хто стаў ініцыятарам тых узаемных паездак, аднак гэта яшчэ раз гаворыць на карысць таго, што раней пісьменніцкае жыццё сапраўды было весялейшае. У дамах творчасці мы таксама хадзілі адзін да аднаго ў госці. У Дубултах, што ў латышскай Юрмале, Дзедушкін запрасіў нас з жонкай на позні сняданак, так, каб ужо адтуль ісці ў сталоўку на абед. Сказаў, што знаёмыя прывезлі (а ён у Дубултах таксама быў з жонкай) усялякае смачнае рыбы, у тым ліку і вугроў. Дык хіба адмовішся? Ды і навошта?

Я ўжо ў той час быў аўтарам рамана «Плач перапёлкі», які людзі чыталі з ахвотай. Калі хто помніць цяпер, то ў адным рамане маім, побач з так званымі станоўчымі героямі, ёсць вобраз паліцэйскага памагатага татарына Рахіма. I калі Дзедушкін сказаў, што на сняданку будуць таксама татарскія пісьменнікі, я насцярожыўся. Справа ў тым, што зусім нядаўна мяне выклікалі ў наша ЦэКа, знаёмілі з пісьмом нейкага старога камуніста з Казані на імя Генеральнага сакратара Брэжнева… Гэта было пісьмо-скарга, дзе стары камуніст наракаў, што апошні час у некаторых творах літаратуры і мастацтва зневажаюць татараў. На вобраз майго Рахіма таксама была спасылка. Зразумела, што з канцылярыі Брэжнева копію пісьма-скаргі пераслалі ў канцылярыю Машэрава, з якой была спушчана каманда ў ідэалагічны аддзел узяць тлумачэнне ад мяне. Доўга, дужа доўга дапытваў мяне Савіцкі, усё роўна як і сапраўды не ведаў, як пішуцца раманы і як ствараюцца вобразы, добрых людзей і нягоднікаў. З тае нашай размовы я зразумеў наступнае – для стварэння таго альбо іншага вобраза пісьменніку дастаткова сваіх правобразаў герояў і нягоднікаў: няма чаго крыўдзіць іншыя народы. Так, сярод рускіх могуць нягоднікі быць, сярод беларусаў тым болей, нават сярод яўрэяў, хоць гэта ўжо таксама небяспечна; а вось сярод татараў, украінцаў, літоўцаў!.. Ані!.. Але ж я помню, што ў вайну ў паліцаях служылі нягоднікі з усіх пацыянальнасцей, што складалі савецкі народ. Прызнацца, вельмі раззлавала мяне тое пісьмо-скарга, асабліва калі яно прагучала з вуснаў Савіцкага. Таму тлумачэнне пісаць у канцылярыю Брэжнева я адмовіўся, а Алесю Ануфрыевічу сказаў, каб мяне пакінулі ў спакоі, бо ў наступным рамане выведу цэлы атрад татарскі, і гэта ніколькі не будзе супраць праўды. Але потым, калі супакоіўся, выкрасліў Рахіма з другога рамана (з рамана «Апраўданне і крыві»), аддаўшы яго ў Барысаўскую разведшколу, дзе адзін з кіраўнікоў быў Рахімаў зямляк. Атрымліваў я і пісьмы ад татараў на хатні адрас, дзе мяне таксама ўшчувалі за Рахіма, нават абражалі, усё роўна як нехта кіраваў гэтай кампаніяй. Нарэшце не вытрымаў мой перакладчык, звоніць з Масквы, маўляў, давай назавём Рахіма крымскім татарынам (тады яшчэ крымскія татары заставаліся ў апале). «Не, – сказаў я, – на гэта не пайду!.. Пакрыўджанага лёгка яшчэ раз пакрыўдзіць!..» I вось Мікалай Стахванавіч кліча разам з татарскімі пісьменнікамі на сняданак да сябе. Вядома, можна было адмовіцца, сказаўшы нейкую прычыну. «Ды навошта? – падумаў я. – Трэба паразумецца з людзьмі, успомніць адну бясспрэчную ісціну, што неабходна не толькі ўмець ствараць літаратуру, але і чытаць». I праўда, гаворка пра мой раман за сталом пачалася ледзь не адразу пасля таго, як была выпіта першая чарка. «Навошта табе, Іван Гаўрылавіч, Рахім?.. – сказаў адзін з татарскіх пісьменнікаў. – Ты замяні яго Сідаравым, і ўсё будзе добра, і мы застанёмся задаволеныя, і раман твой нічога не страціць, а мы яго перакладзём на сваю мову, будзе яшчэ адно выданне; хіба ж гэта дрэнна?» Але як ты заменіш Рахіма на Сідарава? Яго ж чытачы ведаюць як Рахіма, а не як Сідарава?

Цяжка мне давялося ў тым застоллі. Але вугры на стале ў Дзедушкіна сапраўды былі цудоўныя, нездарма ж паклікаў на ланч.