ІВАН ЧЫГРЫНАЎ. ВЕРНАСЦЬ ПРАЎДЗЕ

КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 3

ДЗЕЛЯ ЖЫЦЦЯ НА ЗЯМЛІ

Тэма праўды і мастацкай праўды

Здавалася, поле вайны ўжо даўно на ўсю глыбіню ўзарана стараннымі аратымі. Узарана і не адзін раз пераарана. Але вось не так яшчэ даўно ў адным з нашых лясных раёнаў на старой міне, якая праляжала ў зямлі амаль паўстагоддзя, узарваліся дзеці… Гэтак жа, як у вайну, як адразу пасля яе.
Якраз у той час мне давялося пабываць у мясцінах, дзе жылі і ваявалі, дзе і цяпер жывуць героі маіх раманаў. I зноў я сустрэўся там з вайной. I зусім не па памяці. Зусім нечакана і незвычайна. Уздоўж дарогі рабочыя леспрамгаса валілі лес. Пляжылі і адвозілі на пілараму. А тая ламалася, псавалася. Аказваецца, уздоўж гэтай лясной дарогі ў сорак першым ішлі ўпартыя баі з танкамі Гудэрыяна, калі тыя павярнулі з раёна Крычава на поўдзень. I вось асколкі снарадаў, якія засталіся ў дрэвах з таго часу, крышылі цяпер сталёвыя зубы піларамы.
Дрэвы былі маімі равеснікамі. Можа, крыху старэйшыя. I я помню, як у сваім юнацтве выціскалі яны з асколачных ран смалу-жывіцу. Мы тады гаварылі – гэта параненыя сосны плачуць так… У людзях таксама засталася мінулая вайна – то ныючымі асколкамі, то проста болем, то невычэрпнай памяццю… Больш таго, у нас сапраўды вайна застаецца неразарванай бомбай. У якой усё яшчэ захоўваецца выбуховае начынне…
Натуральна, што ўвесь гэты чалавечы боль, усю гэтую людскую памяць арала і пераворвала літаратура. У выніку мы сёння маем, скажам проста, добрыя творы. Але вось што насцярожвае.
Рыхлая рыторыка зноў дае аб сабе знаць у прозе, якая так альбо іначай абапіраецца на вопыт Вялікай Айчыннай вайны. I самае непрыемнае, што гэта (крытыкі і самі аўтары) спрабуюць апраўдаць так званай публіцыстычнасцю, імкненнем разварушыць дасведчанага ў мемуарнай літаратуры чытача вытанчанасцю тэм, метафарычнасцю. А разварушыць чытача падобнымі сродкамі з прычыны яго шырокай інфармаванасці вельмі цяжка, таму што выяўленае, хоць па знейшняй атрыбутыцы быццам і выглядае тым, што мае адносіны да мастацкасці, назад у жыццё не вяртаецца, не лезе ў рамкі сённяшняга ўспрыняцця.
Мы часам не ўлічваем змененага ўспрыняцця вайны чытачом, якога турбуе, як папярэдзіць, пакуль не позна, сусветны пажар. Цяпер ён шукае ў мастацкіх творах пра вайну абгрунтавання яе ў кожным з галоўных перыядаў. І літаратура адзін час як быццам пайшла насустрач чытачу, ствараючы новую жанравую разнавіднасць – палітычны раман.
Ну, а калі разабрацца – што такое палітычны раман? Ці ж «Ціхі Дон» альбо «Блуканне па пакутах» без палітычнай асновы?
Працэс адлюстравання жыццёвай праўды не просты. Яго не заменіш простым наборам імгненных кадраў рэчаіснасці, бо ўсё гэта дае толькі павярхоўнае ўяўленне аб ім. Некаторыя аўтары, заражаныя ўплывам наватарства дзеля наватарства, гэтак і робяць, дробяць жыццё на асколкі, хаатычна высыпаюць яго на старонкі рукапісу. А ў выніку ўзнікае гэтакае «неданашэнне» твора, своеасаблівая «недалітаратура».
Жыццё складанае, шматслойнае, супярэчлівае. Працэс праўдзівага адлюстравання яго, як таго патрабуе рэалістычная літаратура, прадвызначае не толькі фіксацыю адасобленых фактаў, а галоўнае – усебаковы аналіз рэчаіснасці, што нараджае ўдумлівыя суадносіны фактаў і з’яў, уменне вылучыць вядучыя памкненні жыцця, прадбачыць перспектыву і канчатковую мэту гэтых памкненняў. У выніку ўзнікае прадуманы адбор не толькі аб’ектаў выяўлення, з’яў жыцця, але і самога матэрыялу, формы, у якую ўвасабляюцца задумы.
Мастацтва выбіральнае па сваёй прыродзе. Але памыляецца той, хто слепа бачыць прадастаўленае яму прыродай права на выбар і не задумваецца пра свой абавязак выбіраць. Для дакладнага выканання абавязкаў неабходны не толькі інтуіцыя, якую завельмі ўжо па-варварску часам эксплуатуюць, але і жыццёвы вопыт, які нястомна ўзбагачаецца, вядома, неабходны і талент, але аплоднены працай, і мастацкая прынцыповасць, і абавязкова – светаразуменне. Усё гэта і складае ў цэлым майстэрства, без якога праўду жыцця не паказаць па-мастацку.
Пры пабольшанай цікавасці да творчасці, асновай чаго з’яўляецца не толькі ўсеагульная сярэдняя адукацыя, але і ранняе эстэтычнае развіццё, мы стаім перад аднабаковасцю падыходу да самога творчага працэсу: ці бяздумная забаўляльнасць, як гэта адбываецца ў музыцы, арыентаваная на пустое праваджэнне часу, ці пастаянная заклапочанасць праблемамі, якія няспынна ставіць жыццё? Але калі аўтар усю ўвагу сіліцца засяродзіць на ценявых баках жыцця, на негатыўных з’явах, утвараецца аднабаковасць погляду на жыццё, што збядняе яго адлюстраванне, скажае праўду.
Яшчэ Бялінскі папярэджваў, што аднабаковасць у поглядзе на прадметы заўсёды прыводзіць да лжывых вывадаў. Заўважыць адмоўнае ў жыцці не так ужо і цяжка, але ў творчым працэсе гэта толькі пачатак, зыходны сігнал. Ад мастака патрабуецца спасціжэнне жыцця, а яно неадрыўнае ад актыўнага ўздзеяння, ад пераўтварэння рэчаіснасці, або, як мы цяпер гаворым, ад канструктыўнага падыходу.
Галоўнае ўсё-такі для пісьменніка ўменне арганічна спалучыць грамадзянскую адказнасць і мэтанакіраванасць з грамадзянскай і творчай ініцыятывай, якая ў канчатковым выніку і водзіць пяром мастака слова, што ўзнаўляе ў вобразах палітыку грамадства, яго пастаянна прамяністае святло. «Без суадносін святла і ценю, – гаварыў К. Федзін, – не існуе мастацтва. Грамату гэтую як быццам ведае кожны, але надта лёгка забываецца, што ніякі цень у творы мастацтва (а таксама і ў прыродзе) не існуе без крыніцы святла». Так, спасціжэнне суадносін святла і ценю ў жыцці і ёсць найпершая ўмова праўды ў мастацтве.
Я ўспамінаю са сваёй часопіснай практыкі такі выпадак. Прынёс у аддзел прозы адзін аўтар раман. Не надрукаваць яго па шэрагу прычын нельга было – ва ўсякім выпадку аўтар не зразумеў бы іншага выніку. І мы раман здалі ў набор. А потым апамяталіся. I доўга думалі, як можна выратаваць становішча. Нарэшце, саромеючыся, прыдумалі – назвалі твор раманам-памфлетам і перанеслі з раздзела прозы ў раздзел публіцыстыкі…
Трэба быць глыбока перакананым у адным, што ўсё, што выходзіць з-пад пяра мастака, павінна быць жывое, у руху, у развіцці, прычым у той дынаміцы, якая адпавядае жыццю прадыктаванымі абставінамі. Чытаючы часам некаторыя артыкулы крытыкаў, пераконваешся раптам, што чытаць яны не заўсёды ўмеюць – схопліваюць фабулу, не паглыбляючыся ў сэнс, у глыбінны змест апавядання, і на простым пазнаванні жыццёвых фактаў спрабуюць будаваць свае вывады.
Справа не ў адной фабуле, а ў тых аўтарскіх адкрыццях, якія часам цяжка ўлоўныя, але даволі значныя ў спасціжэнні сапраўднай своеасаблівасці як твора, так і пісьменніцкай натуры ў цэлым. У няўвазе крытыкі да выяўлення мастакоўскай самабытнасці мы губляем многае ў выяўленні сапраўднай карціны літаратурнага працэсу, збядняем яго, зводзячы да пералікаў, у якія ледзь набіраем два-тры імя?
Вось мы і пішам пра гераізм. Але гераізм трэба бачыць не толькі ў тых, хто ваяваў, але і ў тых, хто не паддаўся варожай прапагандзе, выстаяў, выжыў, каб аднавіць разбуранае вайной, каб дажыць да перабудовы, дэмакратыі і галоснасці – гераізм стойкага супраціўлення, гераізм выжывання.
Як мне думаецца, героіка аднаго бою, гэтак характэрная для літаратуры 60-80-х гг., усё больш павінна паварочвацца да ўсебаковага адлюстравання вайны, бо патрэбна вялікая стратэгічная прастора для даследавання маральнай дыялектыкі чалавека не толькі ў экстрэмальных, але і ў нармальных, штодзённых абставінах. Скажам, працоўны подзвіг людзей у савецкім тыле, якія кавалі ўдзень і ўночы перамогу на фронце. Эвакуіраваныя з Беларусі, Прыбалтыкі, Украіны, Малдавіі, паўночна-заходніх і заходніх абласцей РСФСР пажылыя людзі, жанчыны, падлеткі, як правіла, раздзетыя і напаўгалодныя, часцей за ўсё на падсяленні да вялікіх сем’яў, тулячыся, як кажуць у нас, «у падсуседзях» – таксама героі ў звычайным сэнсе слова, не толькі ў літаратурным. Але ж у літаратуры нашай па-сур’ёзнаму не дайшлі да гэтай масы людзей, як быццам іх пакуты і жыццёвы гераізм не папаўнялі агульную чашу доўгацярпення і не ўплывалі на больш хуткае заканчэнне вайны.
Так, літаратура, аказваецца, не засвоіла яшчэ многага з чалавечага матэрыялу тых гадоў. I гэта даволі яскрава адчуваецца кожны раз, калі мы збіраемся адзначаць чарговую гадавіну сваёй Перамогі; тады саветолагі ўсялякага толку прымаюцца за рознага роду прыдумкі вакол сапраўднага зместу антыфашысцкага супрацоўніцтва ў гады вайны.
Канешне ж, незакранутай выглядае жыццёва важная сфера тых гадоў – мы працягнулі руку народам, якіх трэба было вызваліць ад германскага фашызму; але ж там, у тых краінах, ішла і барацьба супраць антынародных сіл, акупацыйных і сваіх, якія сталі на шлях здрадніцтва – сацыяльна-маральны змест Супраціўлення. Канечне ж, павінен нашу літаратуру цікавіць боль. Праўда, сярод некаторых колаў грамадскасці вызваленых намі краін распаўсюджваюцца цяпер думкі, што мы разам з вызваленнем прынеслі таксама камуністычны дыктат, але няйначай гэта накладныя выдаткі сусветнага развіцця ў канцы стагоддзя.
Як ужо неаднойчы даводзілася гаварыць – жыццёвы матэрыял вайны заўсёды трагічны. Аўтару, які ўзяўся паказаць вайну, нельга баяцца трагізму, не трэба баяцца кароткіх дыстанцый з праўдзівым жыццём; паўтараю – існуе ж мастацкая праўда, а з ёй і мастацтва выяўлення гэтай праўды, даволі тонкае і цяжкае, якое патрабуе спалучэння ў адной асобе мастака, філосафа і палітыка.
Мастацкая праўда ў літаратуры пачынаецца хутчэй за ўсё са стварэння тыпаў, якія ўвасабляюць ідэю свабоды чалавека, або ідэю міру, або пафас творчай працы, або, нарэшце, пошук навуковай ісціны як агульначалавечай катэгорыі. Але паняцце агульнага ў чалавеку не трэба звужаць, як гэта нярэдка робяць, абмяжоўваючы агульначалавечае толькі псіхалогіяй, чалавечымі страсцямі. Бо яно праяўляецца і ў шырокай, асабліва ў наш век, практычнай дзейнасці чалавека, яго побыце, што вызначаюць вядомым чынам яго духоўнае жыццё, яго інтэлектуальную сферу, яго духоўнасць.
У творы павінен быць рух ідэй, няспынная барацьба чалавечага розуму за вырашэнне адчувальных кожнай асобай па-свойму праблем жыцця, павінен быць вопыт жыцця чалавека ў яго імкненні да духоўнай дасканаласці, і ўсё гэта, калі памятаць запаветы Горкага, «будзе больш альбо менш дасканалым тады, калі аўтар дагаворыць і даробіць сваіх герояў у строгай адпаведнасці з іх асноўнымі ўласцівасцямі», кажучы больш шчыра, падключыць творчы вымысел, праявіць аўтарскую волю.
У пісьменніка-рэаліста гэтая воля зыходзіць з жыцця, ідзе за ім, а часам імкнецца нават апярэдзіць яго, зазірнуць у яго развіццё. Такім чынам, мастацкая праўда павінна залежаць ад рэальных адносін у грамадстве, а яшчэ ад адпаведнасці ідэйнай задумы пісьменніка як аб’ектыўнага ходу гісторыі, так і тэндэнцый цяперашняга грамадскага развіцця, глыбіннай сутнасці з’яў жыцця. I разам з тым мастак абавязаны выяўляць індывідуальныя, суб’ектыўныя адносіны да жыцця. Узгадняць самаразвіццё чалавечых характараў з аб’ектыўнымі законамі развіцця грамадства бывае надзвычай цяжкай справай нават для тых, хто ў літаратуры даўно ўжо набыў вопыт.
Вось мы закранулі самую важную праблему ў літаратуры: праўда і мастацкая праўда. Яшчэ зусім нядаўна у нас найбольш цаніліся творы, якія ў той ці іншай ступені набліжаліся да праўды, якую меру праўды мы бралі ў абсяг свой. Але ўжо ніхто не стане тым часам адмаўляць, што журналістыка пакуль, я паўтараю – пакуль, адлюстроўвае куды большую праўду, чым мастацкая літаратура. Значыць, не ў адной праўдзе сутнасць. Няйначай уся справа ў мастацкасці нашых твораў, толькі яна ратуе літаратуру ва ўсякія часы, дае права на самастойнасць і ўплывовасць яе існавання. I самае галоўнае – як жывой і дзеючай сілы. Між тым мы мала надаём ёй увагі. Недаравальна мала. Грэблівасць да яе будзе помсціць літаратуры.
Канечне, пішам мы і гаворым сёння пра ўсё гэта ў большай ступені з адной мэтай – памагчы сваім пісьменніцкім словам людзям зрабіць жыццё больш шчаслівым, памагчы ім жыць і працаваць, ну і, вядома, закрыць дарогу новай вайне. Але вось што часам турбуе за пісьмовым сталом: за шмат гадоў, якія прайшлі з канца другой сусветнай вайны, мірнымі выдаліся на зямлі па падліках зацікаўленых людзей усяго толькі трыццаць з лішнім дзён, астатні час запоўнены так званымі малымі войнамі, бясконцымі канфліктамі. I тым не менш, рука многіх пісьменнікаў зноў і зноў цягнецца пісаць пра мінулую вайну: дзеля жыцця на зямлі.

ПРЫНАЛЕЖНАСЦЬ ДА ГЕРАІЧНАГА

Тэма вайны

Відаць, сапраўды маюць рацыю тыя, хто кажа, што толькі багатыя на падзеі перыяды чалавечай гісторыі, няхай нават кароткія па часе, надоўга прывабліваюць увагу мастацтва, таму што менавіта яны здольны даць матэрыял для роздуму аб прызначэнні чалавека, аб Яго сённяшнім быцці, аб яго ролі у барацьбе за будучыню чалавецтва.
Чаму так папулярныя сярод новых пакаленняў чытачоў кнігі пра Вялікую Айчынную вайну? Па-першае, таму, што подзвіг народа бессмяротны. А па-другое, на вайне чалавек задумваецца куды больш, чым у звычайны час.
Часам наша крытыка праводзіць занадта рэзкую мяжу паміж ваеннай прозай пачатку пяцідзесятых гадоў і той, якая з’явілася пазней. Я сам працаваў на гэтай ніве, і такі падзел, на мой погляд, неабгрунтаваны. Іншая справа, што празаічныя творы аб вайне, створаныя, калі можна сказаць так, у самы пазнейшы час, адрозніваюцца ад кніг, напісаных нават у самым нядаўнім дзесяцігоддзі. Але гэта тлумачыцца, на мой погляд, развіццём жанру ўвогуле і ў прыватнасці, калі гаварыць канкрэтна аб беларускай літаратуры, – жанру рамана і аповесці. Калі ж гаварыць аб усёй савецкай літаратуры, гэта тлумачыцца абавязковым перыядам так званага назапашвання матэрыялу, а дакладней – здабывання праўды аб Вялікай Айчыннай.
Гэта важна помніць таму, што ў свядомасці сённяшніх чытачоў справы і ўчынкі герояў мінулых перыядаў таксама падвяргаюцца пераасэнсаванню. Бо невыпадкова ж на долю кніг пра мінулую вайну, кніг, якія не выдуманы, а вынашаны, прыйшлі з жыцця, у якіх усебакова адлюстравана наша гераічная гісторыя, – на іх долю зусім яшчэ нядаўна выпадаў асаблівы поспех у чытачоў, і не толькі ў саміх удзельнікаў вайны, бывалых людзей, але і ў маладога пакалення. Чым гэта тлумачыцца? У першую чаргу, вядома ж, гераічным характарам юнай пары чалавека, бо як бы мы ні папракалі цяперашніх юнакоў і дзяўчат за розныя грахі, гераізм і трагізм папярэдніх пакаленняў не праходзіць бясследна, яўна ўздзейнічае на адну частку моладзі і падспудна – на другую. Значыць, літаратары ва ўсе часы абавязаны думаць пра будучага чытача, з вялікай увагай ставіцца да глыбінных пачуццяў маладосці, бо маладосць – гэта час, калі чалавек вырашае, якім яму быць, што і каго любіць, пра што марыць, да чаго імкнуцца. Нельга забываць пры гэтым пра галоўнае: пачуцці заўсёды пераўтвараюцца ва ўчынкі.
Цяпер мяняецца характар і мемуарнай літаратуры, якая ўсё часцей прадастаўляе слова радавому воіну, малодшаму, старшаму афіцэрскаму саставу. Гэта вельмі важна, таму што яны запомнілі вайну больш канкрэтна, не выходзячы, так сказаць, за рамкі сваёй часці, а часам і падраздзялення. I ўяўленне пра подзвіг у іх больш канкрэтнае, суаднесенае з выкананнем прыватнай баявой задачы. Я ў гэтым пераканаўся, чытаючы рукапісы ўспамінаў А. Касперскага з Оршы, М. Кірылава з Кобрына.
У мемуарнай літаратуры, як і ў мастацкай, вельмі важна паказаць вытокі прыкладу. Да вайны большасць маладых людзей пачыналі працаваць з юных год. У армію юнак прыходзіў маральна сталым, яго перавыхаваннем там не займаліся ці амаль не займаліся, як з некаторымі маладымі людзьмі цяпер. Дарэчы, гэта мы часта сустракаем у літаратуры, больш на экране, у друку. Сапраўды, дзесяць гадоў чалавек вучыўся ў школе, і там яго выхоўвалі, а ў армію ён прыходзіць для таго, каб два-тры гады перавыхавацца. Ды яшчэ ва ўмовах так званай дзедаўшчыны.
Выхаванне ўключае шырокі спектр сродкаў уздзеяння. I калі ў ім цямнее хоць бы адзін колер, увесь спектр у цэлым перастае паўнацэнна выконваць сваю задачу пранікнення да розуму і сэрца людзей, адпаведнага з узроўнем грамадскай сталасці, культуры і адукаванасці кожнага чалавека. Менавіта так павінны выкарыстоўвацца ў важнай справе выхавання літаратура і мастацтва.
У сваёй творчай справе, нават калі яна вядзецца на ўзроўні дакументалістыкі, аўтары не павінны падмяняць гісторыка, выступаць толькі ў ролі рэстаўратара мінулых падзей ці займальна жывапісаць мінулае. Не. Мастак абавязаны імкнуцца да таго, каб з багацейшага матэрыялу гісторыі – таксама, як ён робіць гэта карыстаючыся фальклорам, народнай міфалогіяй, – здабываць маральны, гуманістычны вопыт, які адпавядае патрэбнасцям новага часу і ажывае, прапушчаны праз індывідуальнае ўспрыняцце і фантазію творцы.
Мы не маем права забываць, што ў нядаўняй вайне не было адчайнага, бязвыхаднага бегства дзвюх варожых армій насустрач адно аднаму, як гэта паказвае амерыканец Ірвін Шоў у рамане «Маладыя львы». Была неабходна шырокая бітва за жыццё народаў. I гэта ў першую чаргу павінна хваляваць нас, як хвалявала, напрыклад, М. Шолахава, А. Талстога ўжо ў першыя месяцы вайны. Успомнім героя рамана Андрэя Платонава «Адухоўленыя людзі» Фільчанку. Яго формула дзеяння, паводзін на вайне: «Сёння мы павінны даказаць, у чым сэнс нашага жыцця. Сёння мы дакажам ворагу, што мы адухоўленыя людзі, а ворагі нашы – толькі пустыя скуркі ад людзей, набітыя страхам перад тыранам Гітлерам». Платонаў убачыў не толькі фізічную стойкасць і доўгацярпенне славяніна, не адну яго лютую ярасць і ўпартасць. Гэта пісалася, паўтараю, у пачатку вайны.
Гераічны і трагічны пачаткі ў вайне дзейнічалі ў еднасці найвышэйшай праявы чалавечых магчымасцей і духоўных сіл. І, значыць, паказваць іх трэба ў сінтэзе. У гады вайны і ў першыя пасляваенныя гады цяжка было ўявіць сапраўдную глыбіню чалавечых трагедый (па шмат якіх прычынах, а найперш з-за недасведчанасці, што вынікала ў так званага культу асобы «правадыра ўсіх народаў»), якія разыгрываліся і тады, аднак 200 яны, назапашваючыся цяпер праз дакументы і сведчанні відавочцаў, прымушаюць нас сёння праз кнігі сумеражываць зноў і пакутлівыя бамбёжкі, і атакі з ходу, і гадзіны, а то і дні, суткі голаду, страту блізкіх і родных… Прымушаюць, але не заўсёды. Толькі пры захаванні пэўных умоў, якія дыктуюцца часам.
Эмацыянальная стрыманасць, інфарматыўнасць характэрны нашай мемуарнай літаратуры. I ад гэтага нікуды не падзенешся. Але калі да падзей і фактаў далучаецца мастак, тут ужо ўступаюць у свае правы эстэтычныя законы, паказвае сваё дзеянне не проста чалавечая памяць, а памяць як маральная катэгорыя, як маральны стымул грамадзянскасці, актыўнага дзеяння сёння, пранікнення ў свядомасць цяперашняга чытача, абуджэння яго да перажыванняў, якія нераўназначныя тым, што былі на вайне ці ў першы пасляваенны час.
Некалі Горкі ўжыў выраз «адказнасць за практыку грамадства». Мінула шмат часу, а выраз гэты жыве, хоць і набыў новы сэнс. У гэтым сіла класікі – прамовіць тое, што не блякне з цягам часу. Працуючы над новым творам, мастак абавязаны сёння не толькі бачыць, але і слухаць, як здзяйсняецца ў героі цяжкая работа светаразумення, як ідзе нястомны пошук сэнсу жыцця, апраўданасці чалавечага знаходжання на Зямлі. Па-за гэтым, у далечыні ад гэтага наўрад ці ёсць сэнс пісаць сёння і аб вайне.
Цяпер кожная часцінка памяці ўсіх, хто бярэцца паказваць гады вайны, павінна быць павернута да сцвярджэння чалавечай годнасці і высокай духоўнасці, з якой людзі ў сваіх ратных і працоўных дзеяннях здабывалі сусветна-гістарычную перамогу.
Глыбока асэнсаваць падзеі ў іх несупынным руху, з нечаканымі зменамі і паваротамі – справа складаная і цяжкая.
Сёння, відаць, як ніколі за ўсю гісторыю нашай літаратуры ўзрасла ў творчым працэсе роля аўтарскай асобы, яе самааддачы, унутранай сталасці. Пасіўнае, вялае, халоднае рамесніцкае апісальніцтва – гэта спусташэнне душы мастацтва. Агульнавядома, што пісьменнік спазнае чалавека праз уласны ўнутраны свет, праз пазнанне самога сябе.
Нам не трэба далёка ездзіць па яркія жыццёвыя ўражанні. Яны заўсёды побач з намі, вакол нас. Былі б толькі творчая прага пазнання і майстэрства.

ЦЯГА ДА ЛЕПШАГА

Тэма сучаснай літаратуры і чытача

У наш час усім даводзіцца ў многае ўнікаць і шмат думаць. Краіна скіравалася да новых арыенціраў.
I тым не менш і цяпер яшчэ шмат непатрэбнай часопіснай і кніжнай сумятні. Будзем так называць гэтыя рэчы.
Мне недзе ўжо даводзілася расказваць, як да мяне звярнулася радыё з прапановай змяніць назву рамана «Апраўданне крыві». Тады ўсур’ёз спрабавалі даказаць, што ў святочныя дні (меўся на ўвазе Дзень Перамогі) нядобра будзе гучаць такое вось спалучэнне слоў. I не таму, што кроў увогуле нельга апраўдаць. Проста не да месца ў святы само гэтае слова «кроў». Атрымлівалася, што дваццаць мільёнаў чалавек, якія аддалі жыццё сваё ў Вялікай Айчыннай вайне (а цяпер ужо гавораць і пра трыццаць мільёнаў, і пра сорак!..), былі бяскроўнымі. А між тым вайна – гэта заўсёды смерць, страх, тая ж кроў…
Так, у нашай літаратуры ледзь не з першых дзён яе паслярэвалюцыйнага развіцця сцвердзіўся гераічны пачатак, як адна з прыкметных яе вартасцей, што маюць на ўвазе абарону справядлівасці, знішчэнне зла і насілля. Але гераічнае заўсёды ў жыцці спалучаецца з трагічным.
Вайна не можа абыходзіцца без трагічнага, бо яе справа вяршыцца на рубяжы жыцця і смерці. Недарма Бялінскі зместам трагедыі лічыў «свет вялікіх маральных з’яў… Дзеянне, якое стварае трагедыю, – свяшчэнны жах, які скаланае душу».
Мне хацелася пачаць менавіта з гэтага таму, што ў размове аб сучасным жыцці, аб літаратуры нават прыватнасці да месца. А тое, пра што я гавару, далёка не прыватнасць.
Адзін з нашых пісьменнікаў на сходзе нядаўна даволі катэгарычна заявіў: «Ніколі літаратура не была так аддалена ад жыцця, як цяпер». I яму ніхто не запярэчыў. Як быццам у такой катэгарычнасці сапраўды была ўся праўда.
Вядома, яна не ў тым – праўда – што мы захапіліся паказам ужо ці не па трэцім заходзе ратнага подзвігу ў барацьбе з гітлераўскім фашызмам. Хутчэй усё-ткі яна ў тым, што, раскрываючы маральны бок перамогі, мы абапіраемся пры гэтым толькі на тое, што было перад вайной, ды на чатырохгоддзе самой вайны і неяк не задумваемся над тым, што перамога падрыхтавала сучаснасць, якая ідзе ўслед за ёй, – пасляваенныя будні не менш жорсткія, цяжкія, чым ваеннае ліхалецце. Асабліва на землях Беларусі, Украіны, паўночнага захаду, цэнтра Расійскай Федэрацыі, дзе франтавікі і партызаны не адпачывалі ні дня, ні гадзіны, а браліся за сякеру, за плуг, за кайло, каб будаваць, сеяць, здабываць паліва – для цяпла, для святла.
I працавалі, жывучы ў голадзе, не маючы адзення, проста, скажам, апантана працавалі. А дзеці салдат, якія вярнуліся, і тых, хто не вярнуўся, ішлі ў няпаленыя і недагледжаныя класы і аўдыторыі, каб здабываць навуку, якая бачылася ім скіраванай у будучыню, што здавалася светлай, прамяністай. Рамантычны ўзлёт пасляваеннай літаратуры, вядома ж, апраўдваўся народнай марай, якая выношвалася ў доўгія і пакутлівыя гады ліхалецця. Іншая справа – ці пайшло гэта на карысць літаратуры, а галоўнае – народу?
Шмат было ў літаратуры выдаткаў і ў той яе частцы, якая спяшалася выяўляць вайну маштабна, забываючы часта пра чалавека на вайне, які заўсёды знаходзіцца на мяжы смерці.
Часам займаюцца падлікамі – пра што, пра які перыяд гісторыі чалавецтва больш напісана мастацкіх твораў? Хто больш пісаў пра вайну, хто – пра вёску, якія з літаратур нашай краіны трымаюць пальму першынства ў адлюстраванні чалавека, заклапочанага захаваннем прыроды, навакольнага асяроддзя? Дарэмны і непатрэбны занятак. Тым больш што зноў стала зразумела: неабходна рабіць адну справу, тварыць адну вялікую кнігу пра жыццё ў яго глабальных вымярэннях, заўсёды маючы на ўвазе дынаміку грамадскага развіцця. Гаварыць пра нейкае лідэрства жанраў, відаў літаратуры, аб перавагах таго ці іншага нацыянальнага рэгіёна сёння не даводзіцца.
Мы абавязаны, як адзначыў Чынгіз Айтматаў, «убачыць і зразумець, які ён, сённяшні свет, якія мы, сённяшнія людзі», але перш за ўсё мы абавязаны яшчэ і зразумець, якая яна, наша родная Беларусь, які час, што стварае і адкрывае новы свет чалавечых лёсаў, адносін паміж людзьмі ў нас і па-за нашай краінай. Сусветная літаратура базіруецца на дасягненнях нацыянальных літаратур; і чым гэтыя дасягненні больш значныя, тым багацейшая, больш разнастайная становіцца сусветная класіка. Імкнучыся да вяршынь, мы ні на хвіліну не павінны забываць пра сваё роднае багацце, пра нацыянальна блізкія нам, а не ўзятыя напракат формы творчасці. Бо думаем, творым жа мы на роднай мове; і чым бліжэйшая, раднейшая нам гэтая мова, тым багацей і ярчэй мы выказваем на ёй думкі, нашы пачуцці, тым багацейшыя робяцца самі гэтыя думкі, тым мацнейшае іх эмацыянальнае ўздзеянне. Мова заўсёды была душой народа, такой і застанецца назаўсёды. Забываючы пра гэта, мы не выкарыстоўваем сапраўдных багаццяў мастацкага слова, а задавальняемся яго слабым ценявым адлюстраваннем. Тады і шлях да вяршынь ускладняецца, таму што, кажучы словамі Ф. Дастаеўскага, мы асуджаем «свае бедныя галовы на жалобны лёс не мець ва ўсё жыццё ніводнай сваёй думкі».
Як ужо гаварылася, яшчэ больш выдаткаў у літаратуры аб пасляваенным жыцці.
Між тым літаратура заўсёды звяртаецца да вопыту пакаленняў. I ўвогуле – у нашых шматлікіх размовах пра сучасную літаратуру мы неяк, вольна ці міжволі, звужаем паняцце сучаснасці, спрабуючы ўціснуць яго ў храналагічныя адрэзкі гістарычнага часу і забываючы пра тое, што існуе яшчэ час мастацкі, жанравы. А ён куды шырэйшы, больш аб’ёмны, бо ў кожным чалавечым лёсе (а мастацкі твор убірае ў сябе шмат лёсаў, якія прадстаўляюць цэлыя пакаленні людзей) існуе нябачна, але даволі адчувальна тая жывая нітка, якая звязвае ў адно розныя часы. Дарэчы, гэта думка не такая ўжо і новая. Прынамсі, я часта да яе звяртаюся, прыводжу ў сваіх разважаннях.
Спасцігаючы жыццё ва ўсёй яго шматстайнасці, трэба глыбей улічваць першапачатковыя традыцыі, але не абапірацца на патрыярхальны прымітывізм выяўлення і адчування, на ахапіўшы некаторую частку крытыкаў экстрэмізм у ацэнцы як асобных з’яў літаратуры, так і ўсяго літаратурнага працэсу.
Усюды і ва ўсім штодзённа адчуваем мы еднасць нашых народаў. Усё гэта нараджае імкненне да пошуку ў іншанацыянальным свайго, роднага. Цудоўнае жаданне зрабіць сваім духоўнае багацце сяброў жыве ў нашых сэрцах. Вядома, не ў плане пераймання, а творчага пераасэнсавання дзеля ўзбагачэння агульнага інтэрнацыянальнага духоўнага здабытку ўсіх народаў. Асабліва гэта неабходна мець на ўвазе ў нашы дні, калі моцна абвастрыліся міжнацыянальныя адносіны.
Зразумела, што наспела неабходнасць таксама больш шырокага вывучэння ўзаемных сувязей літаратур. I тут лічу неабходным сказаць пра наступнае. Даследаванне пастаяннага ўзаемадзеяння літаратур вядзецца, на жаль, не на поўную сілу.
I яшчэ аб адным – ненармальна, што мы пішам без уліку літаратурна-мастацкіх інтарэсаў чытача, якія ўсё больш фарміруюцца ў наш тэхнічна насычаны век тэатрам, кіно, тэлебачаннем. Цікавасць да кнігі дыктуецца часта дзякуючы магчымасці выкарыстання яе зместу сродкамі масавай прапаганды. Чытанне само па сабе адступіла на задворкі духоўнай сувязі людзей, кнігу ўсё больш спажываюць у народжаным ужо не ўяўленнем чытача, а інтэрпрэтаваным рэжысёрам або сцэнарыстам выглядзе. Удалая ці няўдалая гэтая інтэрпрэтацыя, але ў ёй не першапачатковасць думкі і пачуццяў аўтара, гэта думка ў нейкай меры імі спецыфічна ўзбагачана ці збеднена фантазіяй людзей іншага творчага цэха.
Вывучэнне літаратурна-мастацкіх інтарэсаў чытачоў мае даўнюю гісторыю. Яно заўсёды было неад’емнай часткай развіцця грамадскай думкі і па-сапраўднаму хвалявала актуальную крытыку. У першыя паслярэвалюцыйныя гады творчую грамадскасць глыбока хвалявала пытанне – якія кнігі распаўсюджаны ў народзе, якія кнігі выбірае чытач і чытае больш за іншыя? З адказаў на гэтыя пытанні фарміраваўся ідэйна-мастацкі дыяпазон літаратуры, якая выразна сабе ўяўляла галоўную задачу – памагчы вывесці народ з цемнаты неадукаванасці, з царства эстэтычнай глухаты на дарогу прагрэсіўнай культуры. Цяпер жа, калі краіна наша стала, можа, самай чытэльнай у свеце, мы раптам перасталі вывучаць літаратурна-мастацкія інтарэсы чытачоў, розных іх сацыяльных груп, усяго народа ў цэлым.
А калі часам і робім гэта, то абмяжоўваемся чыста арыфметычным дзеяннем, не ўлічваючы самага галоўнага – мастацкага і ідэйна-эстэтычнага боку твораў.
Цяпер чытанне кніг з глыбока індывідуальнага занятку ўсё больш ператвараецца ў грамадскі працэс (школьнае чытанне, чытацкія канферэнцыі, пранікненне крытычных меркаванняў у шырокія масы чытачоў, а часам і навязванне іх). Гэта трэба ўлічваць, гэта павінна і насцярожваць, таму што чытач з аналітычнай асобы (якая самастойна аналізуе кнігі) паступова на нашых вачах ператвараецца ў асобу інтэгравальную, якая збірае не свае – чужыя думкі пра кнігу, пра пісьменніка. Цяперашняе школьнае выкладанне літаратуры садзейнічае гэтаму.
Ну, а наколькі далёкая ад жыцця ці блізкая да яго цяперашняя літаратура – аднаму на такое пытанне не адказаць. Думаю, што мы разам павінны адказаць на яго. Такі цяпер час, што ўсе ў адказе, усе далучаны да абнаўлення. Але зразумець гэта можна няйначай толькі з улікам мінулага. Таму асабіста я зноў і зноў звяртаюся да напісанага пра літаратуру ў ранейшыя гады. Чалавеку заўсёды ўласціва думаць, дарма што не кожны перыяд грамадскага развіцця спрыяе ўвасабленню ягоных думак, нават абнародванню.

КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 6

АБНОЎЛЕНАЯ ЗЯМЛЯ

Тэма пасляваеннага аднаўлення краіны

Мястэчкі, вёскі, сады… Быццам ручаіны, з усіх бакоў бягуць да шашы стужкі палявых дарог.
Сёння мы бачым сваю зямлю абноўленай. Абапіраючыся на брацкую дапамогу ўсіх рэспублік, Беларусь здзейсніла вялікі працоўны подзвіг, не меншы, чым подзвіг у гады Вялікай Айчыннай вайны.
Так, вялікая сіла нашага братэрства. I ўся гісторыя дзяржавы – выразнае сведчанне стваральнай сілы нацыянальнай палітыкі, дзякуючы якой мы жывём у адзінай дружнай сям’і народаў. У нас чужой бяды не бывае. Аб гэтым сведчыць шмат што, у тым ліку і вуліцы Ташкента, названыя ў гонар беларускіх майстроў, што ўздымалі новы, цудоўны горад замест разбуранага землетрасеннем. З якой самаадданасцю, з якім гераізмам працавалі на гэтай будоўлі прадстаўнікі розных нацыянальнасцей, каб жыхары Ташкента маглі жыць у сваіх дамах!
Альбо яшчэ прыклад. У Цюменскай вобласці таксама ўжо працуюць перадавыя будаўнічыя атрады з Беларусі. Ім належыць пабудаваць там жылых дамоў агульнай плошчай 125 тысяч квадратных метраў і 150 кіламетраў аўтадарог. Гэта будзе ўклад нашай рэспублікі ў асваенне нафтавага краю.
Прыгадваецца і другое. Прыгадваецца сустрэча з будаўнікамі Нурэкскай ГЭС. Усе мы, пісьменнікі, што прыехалі туды, з захапленнем глядзелі на вялікую будоўлю. Яе ўзводзілі чалавечыя рукі, і яна здзіўляла сваёй прыгажосцю і гранцыёзнымі маштабамі. Пра гэта мы і гаварылі, выступаючы перад рабочымі. Выступіў і я. Расказаў пра сваю творчасць, пра сучасную беларускую літаратуру. пра рэспубліку і яе выдатных людзей. А калі скончыў гаварыць, то з залы падняўся чалавек і сказаў: «Шкада, што таварыш Чыгрынаў не выкарыстаў такі добры факт. Глядзіце ж: на нашай будоўлі працуюць гіганцкія аўтамабілі – «МАЗы» і «БелАЗы». Зроблены яны ў Беларусі. Машыны добрыя. Перадайце нашу шчырую ўдзячнасць беларускім аўтамабілебудаўнікам».
Што і казаць, чуць гэта было прыемна, ахоплівала пачуццё гонару за рэспубліку і яе людзей.
Але ж вядомыя цяпер на ўсю краіну «МАЗы» – таксама вынік нашай дружбы. Адразу пасля вызвалення ўчарашнія франтавікі, партызаны, падпольшчыкі, жыхары беларускай сталіцы пачалі будаваць новае прадпрыемства – аўтазборачны завод, на аснове якога і нарадзіўся пазней Мінскі аўтазавод.
I не толькі «МАЗ» – вынік нашай дружбы.
Усім вядома, якое жахлівае спусташэнне і зруйнаванне зведала Беларусь у мінулую вайну. Фашысцкі рэжым лютаваў тут на працягу трох гадоў. Вораг бязлітасна разбураў гарады і сёлы, знішчаў, рабаваў нацыянальныя матэрыяльныя і культурныя каштоўнасці. Поўнасцю было разбурана больш двухсот гарадоў і рабочых пасёлкаў, каля дзесяці тысяч мястэчак, сёл і вёсак, гэта значыць быў разбураны і спалены амаль кожны другі населены пункт. Толькі ў нашым Велікаборскім сельскім Савеце, што на Магілёўшчыне, у сорак трэцім годзе карнікі ператварылі ў папялішчы пяць вёсак з сямі. І сярод іх – чатыры згарэлі разам з людзьмі: мужчынамі.
Акрамя таго, за час нямецка-фашысцкай акупацыі было разбурана ці знішчана больш дзесяці тысяч прадпрыемстваў. Па аб’ёме вытворчасці рэспубліка аказалася на ўзроўні 1913 года.
Вялікія страты панёс транспарт. Была знішчана, абрабавана энергетычная, тэхнічная, навукова-вытворчая база сельскай гаспадаркі.
Такі ж лёс спасціг і культурныя, навуковыя каштоўнасці беларускага народа. Толькі з дзвюх нашых бібліятэк – імя У.I. Леніна і акадэмічнай – акупанты вывезлі каля двух мільёнаў кніг, а дакладней – мільён і семсот тысяч. Генеральны камісар Беларусі (была такая пасада) ужо на пачатку вайны дакладваў рэйхсміністру ўсходніх абласцей, гэта значыць занятых ворагам усходніх абласцей: «У Мінску знаходзілася вялікая, часткова вельмі каштоўная калекцыя твораў мастацтва і палотнаў, якая зараз амаль без астатку вывезена з горада. Гістарычны музей таксама зусім спустошаны… Ва ўніверсітэце знішчаны прыборы на мільён марак».
Незлічоная колькасць матэрыяльных страт (я не кранаю тут чалавечых ахвяр, яны вядомы ва ўсім свеце) стала вынікам гітлераўскай тактыкі «спаленай зямлі». У адным з ваенных загадаў сорак трэцяга года гаварылася: «На ўсіх ляжыць абавязак паклапаціцца пра тое, каб тэрыторыя, што пакідаем ворагу, на працягу доўгага часу не магла быць выкарыстана ім для якіх-небудзь ваенных мэт і для патрэб сельскай гаспадаркі».
Наступленне савецкіх войск у сорак трэцім і сорак чацвёртым гадах, што было актыўна падтрымана партызанамі, выратавала наш народ ад гібелі, а ўцалелыя да таго часу гарады і вёскі – ад поўнага знішчэння.
У жніўні сорак трэцяга года Савецкі ўрад і Цэнтральны Камітэт ВКП(б) прынялі пастанову «Аб неадкладных мерах па аднаўленні гаспадаркі ў раёнах, вызваленых ад нямецкай акупацыі».
Ужо ў першыя месяцы пасля адыходу гітлераўцаў з часткі раёнаў Гомельскай, Магілёўскай і Віцебскай абласцей на аднаўленне асноўных галін прамысловасці сюды было накіравана каля тысячы станкоў, больш за сто аўтамашын, дзве тысячы тон металу, дваццаць тысяч квадратных метраў шкла і гэтак далей. Затым, ужо пасля наступальнай аперацыі «Баграціён», Беларусь атрымала шэсць энергацягнікоў, трыццаць сем металаапрацоўчых прадпрыемстваў, камплекты абсталявання для аўтамабільнага, веласіпеднага, інструментальнага заводаў, «Гомсельмаша», фабрыкі штучнага валакна ў Магілёве, ільнокамбіната ў Оршы, шклозаводаў Мінска, Віцебска.
Саўнарком Мардоўскай АССР і Мардоўскі абком партыі ў той час прынялі пастанову аб шэфстве Мардовіі над горадам Гомелем і Гомельскай вобласцю. У пісьме гамяльчанам шэфы пісалі: «Зараз перад вамі, дарагія таварышы, паўстала складаная гістарычная задача. Дапамагаючы фронту, вам трэба аднаўляць разбураныя ворагам фабрыкі, заводы, транспарт, саўгасы, калгасы, ВНУ і школы, музеі і дзіцячыя дамы. Але вы не адзінокія!»
З Ульянаўска ў горад Мазыр прыбыў дваццаць адзін вагон з разнастайнымі грузамі. Рабочыя швейных фабрык, напрыклад, прыслалі швейныя машыны, каб абсталяваць гарпрамкамбінат. Хлебазавод атрымаў формы для выпечкі хлеба.
Пытанне аб дапамозе гарадам і раёнам Беларусі разглядаў Яраслаўскі абком ВКП(б). «Лічыць, – гаварылася ў пастанове, – удзел калгасаў, прадпрыемстваў, устаноў, партыйных, савецкіх і камсамольскіх арганізацый Яраслаўскай вобласці ў аднаўленні гаспадаркі Беларускай ССР найважнейшай гаспадарча-палітычнай задачай».
У пачатку чэрвеня сорак чацвёртага года перадавыя прадпрыемствы горада Горкага выступілі з ініцыятывай арганізаваць для дапамогі нашай рэспубліцы збор нявыкарыстаных матэрыялаў, інструментаў. Рабочы клас Масквы накіроўваў за нас перасоўныя электрастанцыі і шмат іншага, патрэбнага гаспадарцы абсталявання. Нягледзячы на вялікія цяжкасці, звязаныя з аднаўленнем сваёй гаспадаркі, пасля зняцця блакады ленінградцы таксама пачалі дапамагаць Беларусі. У дзень вызвалення Мінска на прадпрыемствах Ленінграда адбыліся мітынгі.
Іркуцкі абком партыі ў тэлеграме на імя старшыні Дзяржаўнага камітэта абароны паведамляў: «Калгаснікі, калгасніцы і працоўныя Іркуцкай вобласці просяць вас стварыць пры ўрадзе СССР пастаянны фонд дапамогі нашым братам і сёстрам вызваленых раёнаў, назваўшы яго «фондам брацкай дапамогі народам СССР, што пацярпелі ад нямецкай акупацыі».
Па-брацку дзяліўся з намі ўсім, чым мог, украінскі народ. Літаратура для бібліятэк, мясныя прадукты ішлі тады з Азербайджана. Грошы для аднаўлення беларускіх друкарняў збіралі рабочыя і калгаснікі Грузіі. Абсталяванне для розных інстытутаў пасылалі з Казахстана. Дзіцячае адзенне, абутак паступалі з Таджыкістана. Прадукты харчавання, кадры медыцынскіх работнікаў атрымлівалі мы з Туркменіі.
Усё, вядома, не пералічыш сёння, калі прайшло столькі часу.
Але пра ўсенародную дапамогу нашай сельскай гаспадарцы нельга не сказаць. Гэта моцна запала ў маю памяць.
У рамане «Плач перапёлкі» мне даводзілася пісаць, як гналі з беларускіх калгасаў на ўсход тэхніку машынна-трактарных станцый, грамадскую жывёлу. I вось гэтая сельскагаспадарчая тэхніка, жывёла на працягу трохгадовага перыяду акупацыі Беларусі знаходзілася у калгасах і саўгасах многіх абласцей і аўтаномных рэспублік Расійскай Федэрацыі. Напрыклад, толькі ў Горкаўскай, Іванаўскай, Куйбышаўскай, Пензенскай, Разанскай, Саратаўскай, Тамбоўскай абласцях працавала больш тысячы трактароў з нашых трыццаці шасці машынна-трактарных станцый, не ўлічваючы малацілак, веялак і інш. Але ўжо ў канцы сорак трэцяга года, калі былі вызвалены першыя раёны рэспублікі, вытворча-тэрытарыяльныя ўпраўленні Цэнтра і Паўднёвага Усходу началі вяртаць эвакуіраваную тэхніку і абсталяванне.
Пажылыя людзі на Гомельшчыне і цяпер яшчэ ўспамінаюць, як да веснавой пасяўной сорак чацвёртага года з Пензенскай вобласці было дастаўлена 526 трактароў і разам з імі прыехалі сюды для дапамогі працаўнікам беларускіх палёў трактарысты, старшыя брыгадзіры, механікі.
Гэта цяпер у нашай краіне многа трактарных заводаў, многа трактароў – тысячы, сотні тысяч. А ў той час іх выпускаў толькі Алтайскі завод, дый то ў абмежаванай колькасці. Іншы раз на калгасным полі можна было налічыць больш падбітых танкаў, чым працуючых трактароў.
У парадку дзяржаўнай і ўсенароднай дапамогі жывёла да нас паступала з Башкірыі, Чувашыі, Марыйскай АССР, з абласцей – Маскоўскай, Чкалаўскай, Курганскай, Свярдлоўскай, Разанскай, Андыжанскай, Наманганскай, Самаркандскай, Харэзмскай.
Аднаўляць саўгасную гаспадарку дапамагалі саўгасы Новасібірскай, Омскай і іншых абласцей.
Па спецыяльнай пастанове «Аб мерах дапамогі сельскай гаспадарцы Беларусі» рэспубліцы былі выдзелены мінеральныя ўдабрэнні і немалая колькасць рознай сельскагаспадарчай тэхнікі.
Як бачыце, уклад братніх народаў у аднаўленне зруйнаванай вайной гаспадаркі ў нашай рэспубліцы вельмі вялікі.
На самой справе, ці можна не помніць, напрыклад, аб тым, як працаўнікі Разана-Уральскай дарогі па ініцыятыве калектыву Пакроўскіх майстэрняў стварылі фонд аднаўлення Беларускай чыгункі. У яго былі ўнесены шэсцьдзесят тысяч рублёў з месячнай зарплаты рабочых і служачых, а таксама грошы, заробленыя на двух нядзельніках.
Вось яна, сіла нашага братэрства. А вось яны і вынікі: сёння стрыжнем эканомікі рэспублікі стала індустрыя. У Беларусі выпускаецца большая палова ўсіх савецкіх звышмагутных аўтасамазвалаў, амаль палова саюзнай вытворчасці калійных удабрэнняў. Ва ўсім свеце атрымалі прызнанне трактары Мінскага трактарнага завода. Больш тысячы назваў машын, абсталявання, станкоў, прыбораў купляюць дзесяткі краін.
Мне не раз даводзілася выступаць за мяжой перад самай рознай аўдыторыяй: добразычлівай і адкрыта варожай. Выпадала расказваць пра сённяшні дзень рэспублікі, пра яе эканоміку, навуку і тэхніку, культуру і мастацтва выхадцам з Беларусі ў ЗША. Бацькі многіх з іх апынуліся за акіянам яшчэ да рэвалюцыі. I дзецям, што нарадзіліся там, прыйшлося слухаць ад іх расказы пра беднасць, пра голад і недаяданне, пра беспрасветную цемру і непісьменнасць. Зразумела таму, што расказ пра тое, чым і як жыве сённяшняя Савецкая Беларусь, быў для іх поўным адкрыццём. Асаблівае здзіўленне выклікала кожны раз тое, што ў нас багата развіта культура, мастацтва, літаратура, якая прадстаўлена імёнамі таленавітых паэтаў і празаікаў.
Што ж, той, хто ведаў дарэвалюцыйны стан культуры, мастацтва, літаратуры, сапраўды можа гэтаму здзіўляцца. Тады ўсяго гэтага не было.
Што хвалюе сёння пісьменніка? Гераічны шлях, што прыйшоў народ, дзень сённяшні і заўтрашні.
Усім вядома, што ў нашай краіне прадстаўнік творчай інтэлігенцыі – грамадскі дзеяч, які актыўна жыве інтэрэсамі свайго народа. I стала звычайнай з’явай прысутнасць акцёраў, мастакоў, рэжысёраў, музыкантаў, пісьменнікаў на заводах, у калгасах, саўгасах. Распаўсюджанай формай жывой сувязі сталі дагаворы аб супрацоўніцтве паміж творчымі і рабочымі калектывамі, шэфства літаратурна-мастацкіх часопісаў над заводамі, фабрыкамі, новабудоўлямі, сельскагаспадарчымі кааператывамі, якія знайшлі шырокую падтрымку ў партыйных рашэннях апошняга часу.
Дастаткова прыгадаць, што ўжо больш за дзесяць год часопіс «Новый мир» трымае шэфства над усенароднай ударнай будоўляй – узвядзеннем Камскага аўтамабільнага завода-гіганта і горада Набярэжныя Чаўны. Шырока вядомы даўнія шэфскія сувязі часопіса «Дружба народов» з рабочымі Паўднёва-Таджыкскага тэрытарыяльна-вытворчага комплексу, у прыватнасці з будаўнікамі Нурэкскай і Рагунскай ГЭС.
Мы, беларусы, таксама распачалі такую карысную справу. Падобная ўзаемнасць дазваляе ўзбагачаць творчых работнікаў больш глыбокім веданнем жыцця, а шырокія масы працоўных прыцягваюць да каштоўнасцей літаратуры, мастацтва, культуры.
Актыўнаму ўдзелу пісьменнікаў у грамадска-палітычным жыцці краіны ў апошнія гады ўсяляк садзейнічае сакратарыят праўлення Саюза пісьменнікаў СССР. У розных рэспубліках ужо адбыліся нарады, у якіх прынялі ўдзел не толькі пісьменнікі і крытыкі, але і прадстаўнікі партыйных органаў, рабочыя заводаў, працаўнікі вёскі, воіны Савецкай Арміі. У Кішынёве, напрыклад, прайшла такая сустрэча на тэму «Сацыяльная актыўнасць героя сучаснай савецкай літаратуры». У горадзе Горкім адбылася нарада па тэме «Сучасная савецкая літаратура і мастацкі вопыт А.М. Горкага». У Цюмені ў прысутнасці чытачоў ішла вялікая размова на тэму «Героі вялікіх будоўляў нашага часу і савецкая літаратура».
Адбыўся таксама шэраг іншых канферэнцый – у Харкаве, Баку, Казані, Ашхабадзе, Мурманску.
У некаторых з гэтых канферэнцый давялося ўдзельнічаць і мне.
Атрымаў запрашэнне з Прыморскага краю. Далёка-ўсходнікі адзначалі 80-годдзе з дня нараджэння свайго вядомага земляка – Аляксандра Фадзеева.
Збоку можа здацца, што такое жыццё ў літаратуры адцягвае пісьменніка ад самой літаратуры. На практыцы ж атрымліваецца не так. Справа ў тым, што на падобных канферэнцыях і нарадах арганічна спалучаецца тэарэтычна паглыблены разгляд і літаратурных праблем, і патрэб рэальнага жыцця. Калі хочаце, гэта своеасаблівая творчая школа для ўсіх нацыянальных літаратур. Таму часу шкадаваць не варта.
…Магутна і рытмічна б’ецца сёння пульс рэспублікі. У апошні час, нягледзячы на няўстойлівае надвор’е, з году ў год мы атрымліваем на сваіх палях высокія ўраджаі збожжа, бульбы. У гарадах і гарадскіх пасёлках працуюць каля дзвюх тысяч аснашчаных перадавой тэхнікай прамысловых прадпрыемстваў. Не баючыся паўтарыцца, скажу: за час свайго існавання (а пабудаваны ён таксама пасля вайны з дапамогай братніх рэспублік) Мінскі трактарны завод даў краіне звыш паўтара мільёна трактароў; магутныя беларускія аўтамабілі – грузапад’ёмнасцю да ста дваццаці тон – працуюць бадай ва ўсіх разрэзах і кар’ерах, эксплуатуюцца больш чым у сарака краінах свету; беларускія гадзіннікі носяць нават у Швейцарыі – гэтым міжнародным цэнтры гадзіннікавай прамысловасці.
Беларусь даўно стала неад’емнай часткай адзінага народна-гаспадарчага комплексу.

ВОПРОС ВОПРОСОВ ЛІТЕРАТУРЫ

Тема Великой Отечественной войны

Вряд ли кто-нибудь будет оспаривать тот факт, что поведение человека в конкретных обстоятельствах всегда бывает достаточно определенным. Он герой или трус, патриот или предатель, труженик или лодырь, защитник или убийца. Но прийти к определенности очень сложно, так же, как сложна сама жизнь. Наша литература стремится показывать человека таким, каков он есть, и делает это с учетом определенных социальных условий. На какой ступени развития находится общество, на такой – не ниже – должен стоять и сам человек.
Если обратиться к сегодняшнему дню белорусской прозы, то она, как и два, и три десятилетия тому назад, развивается из единого, заглубленного в землю могучего корня народных традиций: трудиться в поте лица, добывая основу жизни – хлеб, и с оружием в руках самоотверженно отстаивать добытое.
Человек на войне и человек на земле как бы слились воедино в наших повестях и романах, знаменуя собой синтез трудового и ратного подвига. Лучшие произведения наводят на мысль, что цену исполненного драматизма подвига людей в годы коллективизации по-настоящему мы ощутили позже, уже во время войны. Действительно, какую моральную опору надо было выстроить в умах и душах людей, чтобы о нее разбилось вражеское нашествие. Ее возводили и возводят люди, обуреваемые жаждой, как писал Маркс, практически духовного освоения мира.
Наша литература утвердила в мировом художественном процессе эстетику и нравственность созидательного, творческого труда. Время требует от каждого работающего сознательного отношения к своему делу, отношения к нему, как делу общему. Если человек страстно стремится познать все до конца в своем деле, он ощущает бессмертие собственного мастерства, а это вселяет в него радостную дерзость поиска. Такой творческий труд, как ничто другое, связывает личность работающего со всеми людьми, пробуждая у них, как справедливо отмечал сегодня Тиркиш Джумагельдыев, совестливое отношение к самому трудовому процессу.
Мерой положительного в образе нашего современника все чаще становится, таким образом, честный труд. История литературы сохранила немало свидетельств поисков идеального героя, но почти все они разбивались о жесткую правду жизни, как только авторы одними умозрительными средствами пытались реализовать эту сложную для всех эпох задачу – создать образ «героя нашего времени». Происходила девальвация изобретаемого идеала, ибо не учитывалось, что мораль, связывающая героя со средой, должна быть моралью определенных социальных уровней. Сегодня социальное и нравственное выступают в неразделимом единстве. Только открывая подлинный драматизм борьбы, можно опуститься на земную, грешную твердь и показать воочию, что может человек, воспитанный в новых условиях красоты творческого труда и торжествующей правды жизни…
Мыслящий художник не просто изрекает броскую идею, а рождает мысль обязательно в характере, в образе. Современная литература отражает испытание сегодняшнего человека личной ответственностью за все, что происходит вокруг него. Только такое испытание открывает возможность проявления или высокой нравственности, или духовной нищеты.
Сегодня мы должны, мне кажется, говорить не столько о возрождении уже испытанных путей создания положительного характера, сколько об углублении, большей активности исследования основ человеческого бытия в определяемых всей сложностью данного времени условиях. Известные слова «я отвечаю за все» ныне звучат не как благое желание, а как обязательное условие, непреложное требование дня. Открывать героическое под силу только тем, кто сумеет увидеть внутреннюю суть характера человека, глубоко исследовать качества, воспитанные советским образом жизни, поверить мысли и поступки человека критериями народной морали. Эту благороднейшую задачу решать можно и нужно на самом разном жизненном материале самыми различными художественными средствами. Новое надо смелее открывать в живых созидателях его. Самый плодотворный путь в литературе – от жизни к творчеству. Только на этом пути возможны удачи в создании образа сильного, доброго и прекрасного человека.
Проблема положительного героя, в котором воплотилось бы духовное и нравственное содержание эпохи, сегодня первостепенная. Особенно остро, на мой взгляд, стоит она в литературе о селе. В прозе и драматургии последних лет есть определенное «буксование» на проблеме ухода из деревни молодежи и возвращении на круги своя образумившейся части ее. «Буксование» идет по той причине, что авторы не находят пока ключика, открывающего глубинные тайны приживания человека на новом месте, вживания его в новые обстоятельства, непривычные, настораживающие. Анализ в литературе последних лет проблемы сопротивления новому, однако, зачастую не поднимается до осмысления ее глубинного драматизма, а идет на уровне сентенции: стерпится – слюбится. На мой же взгляд, больший драматизм помог бы вырасти, «приосаниться» и положительному герою, берущему на себя весь огонь современных экономических переустройств на селе. Экономика внедрилась во все поры жизни, получилось такое сцепление ее с нравственностью, с совестью человеческой, что распутать все, направить развитие коллектива в правильное русло, вывести на современный уровень хозяйствования под силу, пожалуй, только неординарным личностям. Они есть в жизни – их мало в литературе.
Мы не забываем и никогда не забудем трудностей военного времени, но сегодня наше общество заботит другое – мирное строительство, борьба за сохранение и развитие международной разрядки. И задача литературы – показать героические начала в самой сегодняшней жизни, героический характер нашего современника. К сожалению, здесь мы еще в немалом долгу перед читателем.
Согласен, что глубоко осмыслить жизнь в ее беспрерывном движении, с неожиданными изменениями и поворотами – дело сложное и трудное. Но трудности не должны сдерживать художника. Не следует думать, что мы достойно служим эпохе, наспех описывая то, что было и замечено впопыхах.
Художественное произведение может жить долго и столь же долго оставаться молодым по своему содержанию и духу, если его корни уходят в народную почву (я тоже хочу подчеркнуть важность демократических традиций). Если произведение вобрало в себя веяние ветров нашей героической действительности, оно напоено соками земли. И, напротив, поверхностное осмысление событий – основная причина недолговечности иных произведений.
Постигнуть типичную правду современности нелегко. Мы осмысливаем ее коллективно, силами всей нашей литературы. Но нельзя смириться с таким положением, когда художественная правда о жизни и деятельности советского человека размельчается, когда ее надо извлекать по крупицам, по маленькому осколочку из немалой массы посредственных произведений.
Порой писателя подводит стереотип художественного мышления. Даже тогда, когда он сталкивается с интересным, социально значимым, перспективным для художественного анализа фактом, этот факт подгоняется под привычные каноны мировосприятия и сразу же мертвеет. Это тот случай, когда жизнь сама стучится в дверь литературы, но ее посланец – факт – так и умирает на пороге, не опознанный и не принятый искусством.
Сегодня, пожалуй, как никогда за всю историю советской литературы, возросла в творческом процессе роль авторской личности, ее самоотдачи, внутренней зрелости. Пассивное, вялое, холодное ремесленническое описательство – это опустошение души искусства. Общеизвестно, что писатель познает человека через собственный внутренний мир, через самого себя. Поэтому только высокая интеллектуальность писателя, его духовная зрелость гарантируют создание образа героя, обладающего высокими нравственными качествами. Литературные произведения, где образы бледны и схематичны, всегда будут оставаться непопулярными.
Нам не надо отправляться в дальние путешествия за яркими жизненными впечатлениями. Новое всегда рядом с нами, вокруг нас. Были бы только творческая жажда познания, идейная целеустремленность и мастерство. Созерцательное собирательство пусть и характерных, но статичных черт жизни отнюдь не похвальное занятие для художника. К сожалению, иной раз мы не прочь понаблюдать действительность с неизменной позиции, чтобы жизнь виделась в столь же неизменной за данности. Но жизнь-то не может остановить свое движение. Статичный литературный персонаж – это не только художественный просчет автора. Это прямое искажение действительности. Показать человека – значит, глубоко и конкретно раскрыть, как он превозмог или превозмогает самого себя, стал или становится личностью. Именно такой герой наиболее интересен людям, ибо в их собственных судьбах воплощена наивысшая правда жизни – ее диалектика, гуманизм, революционный пафос переустройства мира.

ВОСПЕВАЯ ГЕРОИЗМ НАРОДА

Тема Великой Отечественной войны

Думается, что успехи белорусской литературы за последние годы в значительной мере обуслов­лены все более крепнущей связью писателей с жизнью народа. Внима­ние литературы к человеку, стремление писателей подключить самый разнообразный по времени материал к животрепещущим проблемам наших дней – есть именно то, что отличает художника, исповедующего принципы социалистического реализма. При этом, конечно, каждый значительный мастер несет в себе свое индивидуальное, от­личительное видение мира, без чего не может быть и речи о твор­честве.
На VII съезде советских писателей мне довелось выступать в ко­миссии, которая обсуждала опыт художественного воплощения об­раза героя наших дней, и там я говорил, что в белорусской литера­туре все еще наиболее последовательно и обстоятельно разрабатыва­ется тема бессмертного подвига народа в Великой Отечественной вой­не. Это обусловлено историческим вкладом нашего народа в великую Победу над фашизмом. Между тем становится все более ясным, что развитие этого направления в литературе должно идти в русле про­грессивных новаторских поисков, которые присущи современному ли­тературному процессу, ибо простое воспроизведение фактов, харак­терных для военного времени, сегодня мало что может дать.
Все дальше в историю уходит дата зарождения первого в мире социалистического государства, так же, как и годы великих испыта­ний, выпавших на долю советского народа в Великой Отечественной войне, когда созданное трудом народным надо было отстоять, защи­тить, укрепить. Трудно найти в драматической летописи человече­ства деяния, которые бы по размаху, по вовлечению в исторические процессы сотен миллионов людей, по влиянию на дальнейший ход цивилизации были бы равнозначны нашей всемирно-исторической по­беде: на пути к ней решался вопрос о судьбе первой в мире социали­стической державы, о свободе и независимости нашей Родины.
В те дни требовались новые Чапаевы и Левинсоны, которых поро­дила Великая Отечественная война в совершенно новых исторических условиях, когда на фронте и во вражеском тылу действовал, сражал­ся новый человек, воспитанный социалистическим укладом жизни. И пока наша литература не обратила пристальный взор на людей, ко­торые были способны своей внутренней, духовной силой поднимать воинов в атаку на врага, успехи ее были довольно скромными. Гово­рилось про отдельные выдающиеся произведения («Василий Теркин» А. Твардовского, «Знамя бригады» А. Кулешова, «Молодая гвардия» А. Фадеева и т. д.), но не про целую литературу о войне.
Схватка с фашизмом явилась испытанием и одновременно – за­калкой стойкости, мужества советских людей, их единства, была су­ровой школой воспитания, если можно так сказать, нашей героиче­ской морали.
Известна истина, что каждое новое поколение решает новые исторические задачи и находит для этого соответствующие методы, свой стиль борьбы и жизни. Следовательно, отдавать предпочтение одной теме перед другой было бы неправомерно. В каждом значительном произведении художественная литература всегда раскрывала духов­ные, социальные связи людей, через которые и выявляются общие исторические закономерности. Поэтому деление литературы, так ска­зать, по тематике вообще условно. Дело в том, что, по-видимому, только определенные периоды человеческой истории, пусть даже ко­роткие по времени, надолго привлекают внимание искусства, потому что именно они способны дать богатый материал для размышлений о предназначении человека в его сегодняшнем бытии, о его роли в борьбе за будущее человечества.
В подтверждение этого сошлюсь на высказывание Григория Бак­ланова, который однажды, выступая в дискуссии по проблемам вой­ны и мира, сказал: «Написав ряд книг о минувшей войне, я думаю, что никогда не писал на так называемую «тему войны». Роман «Вой­на и мир» Льва Толстого – возможно, самое высокое, что создано в литературе гением человека, – написан, как известно, не на «тему войны». Он написан о человечестве, и каждый серьезный литератор, независимо от степени его таланта, пишет не «на тему», а исследует все то, что связано с духовным миром, социальными связями лю­дей, … отвечает на запросы времени».
Вряд ли кто-нибудь будет оспаривать тот факт, что человек в кон­кретных обстоятельствах всегда обладает определенностью. Он герой или трус, патриот или предатель, труженик или лодырь, защитник или убийца. Но прийти к этой определенности очень сложно, так же как сложна сама жизнь. И хотя литература показывает человека та­ким, каков он есть, она каждый раз делает это с учетом определен­ных социальных условий. На какой ступени развития находится че­ловеческое общество, на такой должен стоять и сам человек. Если же этого нет, то общество начинает борьбу за возвращение человека в лоно человечности. Так не в этом ли всегда надо видеть активный гуманизм, всю систему человеческих отношений в советском общест­ве? Ведь только на основе культа силы, прославления вседозволенно­сти могут возникать идеи «сверхчеловека». Гуманизм нашей литера­туры принципиально далек от этого. Он основывается на великих исторических целях, прежде всего на решении неотложной проблемы современности – сохранении мира на земле.
Да, писателей волновала и волнует не только тема войны, они стремятся осмыслить довоенные и послевоенные годы, показать глу­бинную философию жизни новых поколений эпохи Октября. А по­нять философию нашей жизни можно лишь проследив острейшие конфликты, поступки, переживания людей, размышления тружени­ков, взявшихся за благородное дело перековать мечи на орала.
Большинство наших произведений дает основания утверждать, что документализм, который все глубже проникает во все области литературы и искусства, все больше укрепляет веру молодежи в правдивость отражения исторических событий в художественных про­изведениях, помогает соотносить их с днем сегодняшним и делать соответствующие мировоззренческие выводы. Вот почему нам так важно заботиться о глубокой философской разработке в литератур­ных произведениях жизненно важных проблем, стоящих сегодня перед нашим обществом и всем человечеством. В первую очередь это борьба за прочный мир, за сохранение международной разрядки, против военной опасности. Перед лицом угрозы мировой атомной войны писатели нашей страны, как и все прогрессивное человечест­во, остро ощущают необходимость решительных действий в защиту мира. Решения администрации США о производстве новых видов оружия массового уничтожения накладывают на каждого из нас осо­бую ответственность за свои слова и действия, за успешность усилий по объединению и сплочению всей совести Земли в борьбе за предот­вращение ядерной катастрофы.
В этом плане много работы у писательской публицистики – пла­менной, наступательной, той самой, что начинается там, где одновре­менно с отражением действительности дается ее глубокий социаль­но-психологический анализ, где присутствуют не только проблемы, но есть и писательская попытка сформировать вокруг них конструк­тивную общественную мысль. Неудивительно поэтому, что особую тревогу вызывает недостаточный, а то и просто слабый приток писа­тельских имен в сферу публицистики. Устранение этого недостатка явилось бы конкретной реализацией требований постановления ЦК КПСС «О творческих связях литературно-художественных журналов с практикой коммунистического строительства» – документа, нацеливающего на оживление публицистической деятельности художни­ков слова.
Социализм дал советским людям то, что не может дать человеку капиталистический строй: уверенность в завтрашнем дне, надежно гарантированное право на труд. На этом основополагающем завоева­нии развитого социализма и должна основываться наша писатель­ская деятельность, забота о высоком нравственно-воспитательном уровне литературных произведений.
И все-таки, почему в условиях развернувшейся борьбы за мир так популярны среди новых поколений читателей книги о Великой Оте­чественной войне? Потому, что подвиг народа – бессмертен. Это во-первых. А во-вторых, как говорил Ленин, на войне человек задумы­вается куда больше, чем в обычное время.
Советская проза, посвященная человеку в Великой Отечествен­ной, настолько богата, что исследователи чаще всего ограничиваются лишь отдельными ее аспектами. Разумеется, многие проблемы жизни человека на войне взаимосвязаны, однако, как отмечал А. Бочаров, каждая из них настолько объемна, что ее можно рассматривать от­дельно, – конечно, не изолированно от других, но все-таки, взяв для себя, говоря военным языком, узкую полосу наступления.
Порой наша критика проводит слишком резкую границу между военной прозой начала пятидесятых годов и той, которая появилась в их второй половине и позже. Я сам тружусь на этой ниве, и такое деление, на мой взгляд, безосновательно. Другое дело, что прозаиче­ские произведения о войне, созданные в последнее время, отличают­ся от книг, написанных даже в прошедшем десятилетии. Но это раз­личие, видимо, следует объяснять развитием жанра вообще, в част­ности, если говорить конкретно о белорусской литературе, – то жанра романа и повести, а также, имея в виду всю советскую литера­туру» периодом так называемого накопления сил. Еще раз подчеркну, что в белорусской литературе это различие скорее всего является ре­зультатом становления и дальнейшего развития жанра.
Великая Отечественная война подняла всю нашу всесоюзную ли­тературу, в том числе и белорусскую, на новую высоту, с которой открылись широкие просторы мира и на которой она сама раскры­лась перед всем миром. Правдивый показ тягот войны у М. Шоло­хова в главах его книги «Они сражались за Родину», у А. Фадеева в «Молодой гвардии», в «Звезде» Э. Казакевича, «Знаменосцах» О. Гон­чара, «Глубоком течении» И. Шамякина, «Незабываемых днях» М. Лынькова, «Минском направлении» И. Мележа, «Сотникове» В. Бы­кова сочетается с проникновением в глубинную красоту души чело­веческой. Показывая войну во всей ее уродливой сущности, масте­ра советской прозы вместе с тем раскрывают свою горячую любовь к людям, горьковскую веру в их безграничные возможности.
Следует заметить, что дальнейшее развитие литературы о Вели­кой Отечественной не было открытием некой «новой правды». Наобо­рот, она стала продолжением олицетворения «главной правды», но обогащенной уточненными, более глубокими знаниями о войне. Со­вершенно естественно, что писатели старшего поколения, которые, за небольшим исключением, принимали непосредственное участие в во­енных действиях, сразу же после Победы взялись за перо, чтобы от­разить в своих произведениях деяния тех лет, художественными сред­ствами осмыслить пережитое.
Ужасающие испытания войны одномоментно раскрывали людей, а те, в свою очередь, раскрывали друг другу свои сердца. Но вой­на – прежде всего трагедия. В советской литературе есть ряд правди­вых произведений, в которых писатели, каждый по-своему, проявили более полное по сравнению с предыдущим периодом познание войны. С любой неправдой в изображении войны, да и вообще, говоря шире, нашей истории, отмечал Константин Симонов, надо воевать, не зани­мая нейтральной позиции. Если мы, писатели, не будем говорить пол­ной правды о прошлом, мы никогда не завоюем полного доверия мо­лодежи, которая читает наши книги. Вопрос отношения к нашей истории – это, в сущности, вопрос веры в силу идей коммунизма, в си­лы и возможности нашего общества. Если мы прошли исторический путь, а мы прошли его, то путь этот героический именно потому, что он небывало трудный. И об этом, о небывалой трудности нашего пути, должна быть рассказана вся правда, потому что только полная мера в показе трудностей может дать представление о полной мере героизма партии и народа.
Это важно помнить потому, что в сознании сегодняшних читате­лей дела и поступки героев минувших периодов развития нашего об­щества тоже подвергаются переосмыслению. Ведь не случайно же на долю книг о прошедшей войне, книг, которые не выдуманы, а вы­ношены, пришли из жизни, в которых всесторонне отражена наша героическая история, выпадает особенный успех у читателей. И не только у самих участников войны, бывалых людей, но и у молодого поколения. Чем это объясняется? Многим. Ну и, конечно же, герои­ческим характером юной поры человека. Ибо как бы мы ни упрека­ли нынешних юношей и девушек в некоторой инфантильности, геро­изм предыдущих поколений не проходит бесследно, явно воздейству­ет на одну часть молодежи и подспудно – на другую. Значит, мы обязаны думать о нашем будущем читателе, с большим вниманием относиться к глубинным чувствованиям молодости, так как молодой человек находится в том периоде его жизни, когда он решает, каким ему быть – что и кого любить, о чем мечтать, к чему стремиться. Нельзя забывать при этом о главном – чувства всегда преображают­ся в поступки.
Благородный, страстный гуманизм присущ произведениям о чело­веке на войне. Да, в основе художественных поисков всей советской литературы о прошедшей войне лежит постоянное осознание возрос­шей ценности человеческой индивидуальности, все более выразитель­но проявляется тенденция к эпизации личности. Наверняка отсюда идет и так называемое «второе дыхание» многоплановых произведе­ний советской прозы, которая стремится избегать иллюстративности, бескрылого описательства, поверхностного взгляда на человека и со­бытия.
Как в непрерывности нашей жизни видится великий смысл По­беды над фашизмом, так и в процессе осмысления героических дея­ний советских людей видится смысл неисчерпаемости художествен­ного творчества.
О войне и впрямь написано много. Однако военно-патриотическую тему в литературе и искусстве мы порой понимаем слишком узко – только как тему подвига советского человека в Великой Отечествен­ной войне. И совершенно забываем, что у этой темы есть очень важ­ный моральный аспект: каков же человек, совершивший подвиг? Важно рассказать о нем, о его любви к родному краю, к родной стране.
Все новые поколения писателей включаются в работу по созда­нию талантливых произведений, раскрывающих высокие моральные качества советских людей. Ныне меняется характер и военной мему­арной литературы, которая все чаще обращается к рядовому воину, к младшему и среднему командному составу. Это очень важно, пото­му что они запомнили войну более конкретно, не выходя, так ска­зать, за рамки своей части, а порой и подразделения. И представле­ние о подвиге у них более конкретное, соотнесенное с выполнением частной боевой задачи.
Мемуары военачальников, полководцев чаще читают ветераны войны, ее участники. Юноша-старшеклассник, студент или молодой солдат, проходящий срочную службу в Советской Армии, не всегда осиливают стратегические выкладки. А вот воспоминания тех, кто вступил в войну восемнадцатилетним и прошел ее достойно, до По­беды, – это их литература.
В мемуарной литературе, как и в художественной, очень важно показать истоки героизма, подвига. До войны большинство молодых людей начинало работать с юных лет. В армию юноша приходил мо­рально зрелым, его перевоспитанием там не занимались или почти не занимались так, как это делается с некоторыми молодыми людьми теперь. Кстати, примеры такого перевоспитания мы часто встречаем в литературе, на экране, в печати. Чем же мы хвалимся? Десять лет человек учился в школе, там его воспитывали, а в армию он прихо­дит для того, чтобы за два-три года перевоспитаться. Когда же ему заниматься военным делом?
Сегодня нельзя отделять труд от выполнения высоких воинских обязанностей. В горячей любви советских граждан, советских воинов к своей родной стране, к своему народу следует видеть неисчерпае­мый источник советского патриотизма и чувства интернационализма.
Но у нас, к сожалению, пока мало художественных произведений, ярко и убедительно раскрывающих справедливые, гуманные цели, которым служат советские Вооруженные Силы, являющиеся не толь­ко защитником мирного труда советского народа, но и оплотом мира на Земле. В нынешней международной обстановке такие книги могли бы сыграть важную воспитательную роль.
Но тематический круг писательских интересов нельзя ограничи­вать произведениями о войне или о сегодняшних буднях армии и флота: любое талантливое произведение, о чем бы оно ни было, ста­новится властителем дум человека. Новый человек порождается вре­менем, он является символом времени, и мы не можем считать, что литература и искусство целиком и полностью выполняют свои зада­чи, если такого человека в них не встречаем.
Патриотическое воспитание включает широкий спектр средств воздействия на массы. И когда в этом спектре темнеет хотя бы один цвет, весь спектр в целом перестает полноценно выполнять свою за­дачу проникновения к разуму и сердцу людей, проникновения не ко­личественного, лишь бы «числом поболее», а строго дифференциро­ванного, в соответствии с уровнем политической и гражданской, об­щественной зрелости, культуры и образованности каждого человека. Именно так должны использоваться в важном деле патриотического воспитания столь могучие средства воздействия, как литература и ис­кусство.
Другая важнейшая задача искусства социалистического реализ­ма – утверждение советского образа жизни, норм коммунистиче­ской морали, красоты и величия советского человека-труженика. И, видимо, нельзя нам идти дальше в развитии советской литерату­ры, не воплощая в жизнь известную горьковскую мысль о том, что главным героем наших произведений должен стать труд – будь он ратным или мирным. И если человек-воин встает в литературе во весь свой богатырский рост, то человек-творец пока еще, как гово­рится, на подходе, еще не занял, в частности в белорусской литера­туре, свое, принадлежащее только ему место в мире художественных поисков.
Мы не забываем и никогда не забудем всех трудностей военного времени, но сегодня наше общество заботит другое – мирное комму­нистическое строительство, борьба за сохранение и продолжение меж­дународной разрядки. И задача литературы – показать героические начала в нашей сегодняшней жизни, героический характер нашего современника. К сожалению, здесь наш писательский цех еще в не­малом долгу перед читателем. А ведь у нас писатель является не просто свидетелем современной жизни, но и ее творцом, потому что все происходящее вокруг нас касается и волнует каждого советско­го человека.
Хочется еще раз подчеркнуть уже известное, то, о чем говори­лось на одном из писательских пленумов: нашему времени особенно необходимы вдумчивые, талантливые художники, способные всесто­ронне показать жизнь народа, его духовное богатство. А это можно сделать лишь тогда, когда владеешь высоким мастерством. Без не­го романы, повести, рассказы не сумеют внутренне убедить современ­ника в величии нашего времени.
Художественное произведение может жить долго и столь же дол­го оставаться молодым по своему содержанию и духу, если его кор­ни уходят в народную почву, если оно вобрало в себя веяние мощ­ных ветров нашей героической действительности, если оно напоено соками земли. И, напротив, поверхностное осмысление событий – основная причина недолговечности иных произведений.
Согласен, что глубоко осмыслить жизнь в ее беспрерывном дви­жении, с неожиданными изменениями и поворотами – дело слож­ное и трудное. Но трудности не должны сдерживать настоящего ху­дожника. Однако у нас, к сожалению, еще есть авторы, убежденные, что они достойно служат эпохе, наспех описывая то, что было замече­но ими впопыхах.
Постигнуть типичную правду современности нелегко. Мы осмы­сливаем ее коллективно, силами всей нашей литературы. Но нельзя смириться с таким положением, когда художественная правда о жизни и деятельности советского человека размельчается, когда ее надо извлекать по крупицам, по маленькому осколочку из немалой массы посредственных произведений.
Порой писателя подводит стереотип художественного мышления. Даже тогда, когда он сталкивается с интересным, социально значи­мым, перспективным для художественного анализа фактом, этот факт подгоняется под привычные каноны мировосприятия и сразу же мертвеет. Это тот случай, когда жизнь сама стучится в двери литера­туры, но ее посланец-факт так и умирает на пороге, не опознанный и не принятый искусством.
Сегодня, пожалуй, как никогда за всю историю советской литера­туры, возросла в творческом процессе роль авторской личности, ее самоотдачи, внутренней зрелости. Пассивное, вялое, холодное ремесленическое описательство – это опустошение души искусства. Обще­известно, что писатель познает человека через собственный внутрен­ний мир, через познание самого себя. Поэтому только высокая интел­лектуальная организация труда писателя, его духовная зрелость га­рантируют создание образа героя, который обладает высокими духов­ными качествами. А герой по своему внутреннему развитию должен превосходить читателя, только тогда он становится интересен. Литературные произведения, где образы героев бледны и схематичны, всегда будут игнорироваться читателем.
Нам не надо далеко ездить за яркими жизненными впечатления­ми. Новое всегда рядом с нами, вокруг нас. Были бы только творче­ская жажда познания, идейная целеустремленность и мастерство.
Самые неожиданные и новые, самые красочные и колоритные при­знаки времени выявляются в художественном произведении при глу­боком постижении сущности явлений. Созерцательное собирательство пусть и характерных, но статичных черт жизни – отнюдь не похваль­ное занятие для любого художника. К сожалению, иной писатель не прочь наблюдать действительность с неизменной позиции, чтобы она виделась в столь же неизменной заданности. Но жизнь не может остановить свое движение, ведь именно в нем рождается новое.
Не бывает статичной жизни, нет и неизменного человека. Статич­ный литературный персонаж – это не только художественный про­счет автора. Это прямое искажение жизни. Показать человека – зна­чит глубоко и конкретно раскрыть, как он превозмог или превозмо­гает самого себя, стал или становится новой личностью. Именно та­кой герой наиболее популярен у читателей, ибо в их собственных судьбах воплощена наивысшая правда жизни – ее диалектика, гума­низм, революционный пафос переустройства мира.

ГЛЫБІННЫЯ ПЛАСТЫ ЧАЛАВЕЧАГА ЖЫЦЦЯ

Тэма сучаснай літаратуры

Гэта праўда, што высокае майстэрства – заўсёды ідэйнае і духоўнае багацце літаратуры. Мае рацыю і той, хто сцвярджае гэтую думку іначай: невысокае майстэрства – гэта заўсёды і духоўнае збядненне літаратуры. Праўда таксама і тое, што многія кнігі нашы старэюць хутчэй, чым людзі.
Чаму так атрымліваецца? Па якіх прычынах старэюць творы? Асабліва калі мець на ўвазе тую акалічнасць, што найхутчэй старэюць творы, прысвечаныя сучаснасці, тэматычна самыя маладыя. Больш таго, некаторыя з іх нараджаюцца старэчамі.
Старэнне, як вядома, хвароба ўнутраная, хоць часта яна выклікаецца прычынамі чыста знешнімі.
I ёсць такі від старэння – спакой раўнадушных. Духоўная старасць прыходзіць тады, калі з тае ці іншай прычыны страчваецца цікавасць да свету. Пасадзіце дрэва ў цямніцу, адгарадзіце яго ад свету, асудзіце на спакой і нерухомасць – і праз колькі гадоў яго лёгка будзе паваліць рукой, бо вецер і бура мацуюць карэнне дрэў.
Сфера працы – галоўная сфера жыцця савецкага чалавека – з’яўляецца невычэрпнай крыніцай эмацыянальнага ўзрушэння. Часта можна пераканацца, што ў песні, прысвечанай працы, нават пасрэдныя радкі, бывае, гучаць узрушана і хвалююча. А гэтым якраз і карыстаюцца нярэдка асобныя творцы, якія хочуць надзённасцю тэмы прыкрыць невысокі ўзровень прафесійнага майстэрства, слабасць мастацкай абагульняючай думкі. Сучасная тэма, як і ўсякая іншая ў мастацкай творчасці, патрабуе сабе высокіх майстроў і глыбокіх філосафаў.
Бывае, што пісьменнік свядома абмінае вострыя і надзённыя праблемы жыцця. Гэтак, вядома, спакайней. Але як тады наогул можна гаварыць пра тыповае адлюстраванне ў літаратуры жыцця, пра чуйнасць да яго змен і руху наперад?
Вядома, цяжкасць распрацоўкі сучаснай тэмы асаблівая. Сацыяльныя канфлікты сённяшняга дня пісьменнік павінен не толькі ўбачыць і вывесці на паверхню, але і дамысліць іх заўтрашняе развіццё і завяршэнне. Без такога цэласнага мысліцельнага ахопу факта як тэндэнцыі і працэсу немагчыма ніякае абагульненне. Прычым пісьменнік, які думае над праблемамі сучаснага грамадскага жыцця і адлюстроўвае іх, не мае права на дыстанцыю часу, на чаканне – пакуль рух самога жыцця прасветліць сэнс фактаў ці падзей. I назіраць жыццё, і думаць над ім, і рабіць глыбокія філасофскія, высновы, і самому жыць у ім – усё гэта пісьменнік павінен рабіць адначасова, без перадышкі.
Перадышка ў літаратурнай творчасці, што цесна звязана з грамадскімі праблемамі сучаснасці, можа павярнуцца ўпушчэннем, якое прынясе народу непаўторную шкоду. Запозненае распазнанне небяспечнага грамадскага зла, калі яно паспее ўжо ўкараніцца ў жыцці, запатрабуе большых намаганняў і ахвяр у барацьбе з ім, затармозіць на нейкім участку рух наперад.
Спекулятыўны падыход да распрацоўкі надзённых праблем сучаснасці нараджае штампы, якія не так лёгка пераадольваюцца ў літаратурнай творчасці. Чалавек ля станка ці ў полі – гэта не безаблічная фігура ў творчым працэсе, якім ён выглядае ў шмат якіх творах беларускіх нарысістаў, а менавіта чалавек, грамадзянін з усімі ўласцівымі яму сацыяльнымі страсцямі, думкамі, імкненнямі. Як шмат у нас яшчэ твораў, дзе вытворчыя канфлікты застаюцца толькі прафесійнымі спрэчкамі і не падымаюцца да канфліктаў сацыяльных, маральных, псіхалагічных, спароджаных пэўнай грамадзянскай канцэпцыяй, перакананнем, прынцыпам – як жыць.
Зусім не хацелася б дапускаць папрокаў, аднак тут якраз нельга не ўспомніць нашу крытыку, бо і без таго ў кожнага з нас ёсць да яе свае прэтэнзіі. Наўрад ці знойдзецца хто, каб не пагадзіцца з наступным: не сёлета і таксама ж не летась пачалося, што літаратурная крытыка пры разглядзе мастацкіх твораў ва ўсіх без выключэння жанрах звяртае амаль усю ўвагу на змест. Прывід фармалізму ў свой час так напалохаў яе, што і цяпер мы яшчэ не заўсёды здольныя весці прынцыповую гаворку аб звычайным прафесійным майстэрстве, аб выяўленчых сродках нашай літаратуры.
Майстэрства – гэта такая рухомая катэгорыя ў мастацтве, якая наўрад ці мае верхнюю пэўную мяжу.
Тым часам нельга ў нашай справе таксама рабіць выгляд, што ніжняй мяжы ў майстэрстве не існуе. Тут як у медыцыне, калі вымяраюць крывяны ціск. I на яе, на гэтую ніжнюю мяжу, нельга не звяртаць увагі нам, прынамсі, ужо таму, што майстэрства не толькі фармальная рэч, але і ідэйная. Літаратура не павінна быць у вядомай усім нам сітуацыі з андэрсенаўскай казкі, калі кароль, які гуляе па горадзе, – голы, а ўсе гараджане бачаць гэта і робяць выгляд, што на іхнім каралі самае прыгожае адзенне…
Нельга стаць сапраўдным мастаком без высокага майстэрства, таксама як нельга стаць ім і без багатай духоўнай культуры. Іменна без багатай духоўнай культуры, пад якой разумеюцца культура думкі і культура пачуцця, іменна без высокага майстэрства, пад якім у першую чаргу разумеецца майстэрства вобраза.
Гаворачы пра культуру і майстэрства, трэба мець на ўвазе, што абедзве гэтыя якасці застаюцца бясплоднымі, калі яны не звязаны глыбока і непадзельна з жыццёвымі поглядамі пісьменніка, яго грамадскім жыццём.
Духоўная культура здольна апладняць творчасць толькі тады, калі яна не проста сума ведаў, але калі яна ўвасоблена ў саміх жыццёвых прынцыпах пісьменніка.
Цяпер многа спрачаюцца аб сучасным героі нашай літаратуры, падкрэсліваючы такія яго якасці, як высокая тэхнічная, гаспадарчая кампетэнтнасць, дзелавітасць. Беларуская літаратура таксама не застаецца ў баку ад гэтых спрэчак. Аднак прызнанне пэўных дасягненнях ні ў якой ступені не раўназначна некрытычнаму погляду. Глыбейшага адлюстравання, напрыклад, патрабуе маральна-этычны і эстэтычны змест камуністычнага ідэалу ва ўмовах сталага сацыялістычнага грамадства і навукова-тэхнічнай рэвалюцыі.
У сувязі з гэтым хацелася б спыніць увагу вось на чым: у сённяшніх нашых літаратурных спрэчках аб новым героі, аб здабытках і накладных выдатках навукова-тэхнічнай рэвалюцыі часта ўсплывае слоўца, вымаўленае з яўным папрокам у адрас таго ці іншага пісьменніка: этнаграфічнасць. Але што такое этнаграфічнасць, як не прасцей названы народны побыт у шырокім сэнсе гэтага слова; побыт учарашняга і сённяшняга нашага рабочага і селяніна, побыт учарашняга і сённяшняга нашага інтэлігента: без яе, без гэтай этнаграфічнасці. праз нейкі час не ўбачыш самога народа. Некалі яна ўжо была страчана. З ёй у прозе былі страчаны не толькі дакладная і сакавітая мова, багатая народная вобразнасць, але і шчырасць, страснасць і сапраўдная адухоўленасць. Шчасце наша, што гэта нядоўга цягнулася. Узрастаючая дынаміка, шматграннасць і ўнутраны лад жыцця, які складваецца на нашых вачах. выклікаюць адваротную рэакцыю: намацаць у жыцці штосьці трывалае, устойлівае, непасрэднае і запаветнае.
Некалі нас вельмі займала пытанне пакаленняў у літаратуры.
Між тым добры вынік той, ужо будзем лічыць даўняй спрэчкі, яшчэ раз пацвердзіў, што кожнае пакаленне павінна адрознівацца ад папярэдняга.
Многа і не толькі добрага, можна сказаць пра літаратуру шасцідзесятых гадоў, калі цяперашнія пяцідзесяцігадовыя былі маладымі пісьменнікамі. Але адно бясспрэчна – таму хацелася б, каб гэтае бясспрэчнае зразумелі цяперашнія маладыя – яна, тая наша літаратура, з асаблівай, упартай і нейкай цяжкай сілай гаварыла пра самае глыбокае ў чалавеку. Якраз вось гэта – адкрываць самае глыбокае ў чалавеку – і склала галоўны пафас часу, выявіла яго духоўную атмасферу. Мусіць, неабавязкова называць творы, што напісаны пісьменнікамі, якіх толькі яшчэ ўчора перасталі называць маладымі. Урэшце, калі гаварыць дакладна, то добрыя творы з’яўляліся ва ўсе дзесяцігоддзі ў нашай літаратуры, іх стваралі аднолькава паспяхова пісьменнікі ўсіх пакаленняў. Ды адна справа – асобныя добрыя творы, зусім другая – уся духоўная атмасфера, пафас часу, які адбіўся ў творах.
Зварот да глыбінных пластоў чалавечага жыцця, улоўліванне рытму імклівых дзён, глыбокае майстэрства – вось тыя галоўныя вызначэнні, што адрозніваюць сапраўдную літаратуру ад несапраўднай. Іх, гэтыя вызначэнні, можна паставіць у іншым парадку, але ўсё роўна яны застаюцца галоўнымі.

САЦЫЯЛЬНАЯ МІСІЯ ЛІТАРАТУРЫ

Тэма літаратуры

Калі бываеш за межамі краіны, часта назіраеш сярод пісьменнікаў нейкую разгубленасць, што выяўляецца ў пытаннях, якія пастаянна паўтараюць: ці варта задумвацца над сэнсам жыцця, калі чалавек фізічна слабы, знікае, пакідае зямлю? Пасля ўсіх войнаў, жорсткасці, здзекаў над сабой, пасля пакутлівых пошукаў і расчараванняў нейкая частка людзей, што твораць літаратуру, як бы страціла веру ў магчымасці чалавечага розуму і праяў яго высокага духу.
Што такое пісьменнік новага часу? Гэта – чалавек, які здольны змясціць у сабе памяць свайго грамадства, памяць народа, яго духоўны вопыт. Бо толькі памяць можа штосьці растлумачыць у складанасцях сённяшняй планеты. Растлумачыць – значыць і выхаваць. Чалавек, які здольны выхаваць другога, хто наследуе яго ісціны і пачуцці, і ёсць пісьменнік, мастак слова. Галоўнае правіла, якім закліканы карыстацца пісьменнік – не утойваць ад чытача нічога, пастарацца ўсё, што ён, пісьменнік, ведае аб жыцці, аддаць людзям. У гэтым высокі гуманны сэнс літаратуры, у гэтым гуманная сутнасць творчасці. Чалавечнасць, падрабязнае даследванне чалавека і сэнсу яго жыцця у часе і складае галоўнае ў савецкай літаратуры.
Гуманная накіраванасць літаратурнай творчасці вынікае з далёкіх стагоддзяў, з традыцый, што працягваюцца і узбагачаюцца. Гэтак ва ўсіх народаў.
Беларуская літаратура бачыць сваю сацыяльную місію перш за ўсё ў тым, каб праўдзіва і глыбока адлюстраваць унутраны свет сучаснага героя, сцвердзіць яго складаны, супярэчлівы шлях да сябе і, значыць, да людзей, шлях усведамлення яго асабістага дачынення да лёсу свайго народа. Сацыяльная місія нашай літаратуры высока-гуманная, і таму выхаваўчы патэнцыял твораў нашых пісьменнікау трэба бачыць у яе накіраванасці да сцвярджэння каштоўнасцей чалавечага духу, узнаўлення свету чалавечых дум, пачуццяў, ідэалаў.
Будаўніцтва новага грамадства – далёка не бесканфліктная справа. I нам даводзіцца пераадольваць вялікія цяжкасці, у тым ліку і ў рашэнні галоўнай праблемы пераўтварэнняў – «будаўніцтва» чалавека і яго духоўнага свету.
У найбольш значных творах літаратуры 30-40-х гадоў моцна гучаў гуманістычны пачатак – імкненне паказаць героя з народа, што ўпершыню атрымаў магчымасць усвядоміць і праявіць сябе не толькі як аб’ект гісторыі, але і як яе суб’ект. Дастаткова назваць «Ціхі Дон» М. Шолахава, «Блуканне па пакутах» А. Талстога, «Апошні з Удэге» А. Фадзеева, аповесць «Дрыгва» Я. Коласа, раманы К. Чорнага, каб пераканацца, што з’явіліся мастакі-гуманісты новага часу, якія здольны суаднесці эпоху, гісторыю і лёс чалавека, жыватворна паўплываць на грамадства ідэямі, практычнае ажыццяўленне якіх прынесла яшчэ ў перадваенныя гады ўсебаковае развіццё ўсіх чалавечых здольнасцей, пачуццяў, інтэлекту, накіцаваных да адной мэты – авалодання чалавекам сваёй гісторыяй.
Нацыянальная гістарычная традыцыя выкавала сваю зброю – упартасць, мужнасць, з’яднанасць, духоўную непахіснасць, якія, уласна кажучы, і складаюць змест твораў аб мінулай вайне і пасляваеннай адбудове зруй наванай зямлі.
Цяжка пераацаніць выхаваўчую місію кніг нашых пісьменнікаў, якія навеяны гераізмам людзей, што праяўлены быў у Вялікай Айчыннай. Бо кнігі гэтыя не проста пра бітвы, яны пра высокія ўзлёты савецкага патрыятызму, пра людзей выключнай маральнай чысціні. Яны, гэтыя кнігі, пакуль усё яшчэ неспакойна на планеце, пакуль ідзе барацьба за мір паміж народамі, знаходзяцца на лініі жыцця. Яны будуць знаходзіцца ў гэтай ролі яшчэ доўгія гады.
Чалавек і яго жыццё – галоуны прадмет мастацтва. Мастацтва – гэта «стварэнне» чалавека, і у гэтым трэба бачыць яго непараўнальную выхаваўчую сілу, якая пераадолела вялікі шлях ад ачалавечвання багоў да абагаўлення чалавека, ад скідання ідалаў і куміраў да разняволення чалавека, да ракрыцця ў ім чалавечага і сцвярджэння ўсемагутнасці рэальнага чалавека.
Вялікія мастакі слова. такія, як Леў Талстой у Расіі, Тарас Шаўчэнка на Украіне, Янка Купала ў нас, у Беларусі, заўсёды цягнуліся да народных філосафаў мудрацоў, якія жылі калісьці ці не ў кожнай вёсцы і якія шчодра дзяліліся сваім вопытам, абуджалі сумленне, пачуццё адказнасці, пачуццё вялікай праўды. Цяпер такіх старых-мудрацоў паменшала: каго забрала смерць, каго нядаўняя вайна. Пісьменнікі больш маладых пакаленняў, пасляваенных, найперш востра адчулі гэта. Адчуў і чытач дэфіцыт мудрасці ў творах, у імкненні ўзняцца над паўсядзённасцю жыцця, асэнсаваць яго шырока і ўсёабдымна, як гэта рабілі ў беларускай літаратуры Аркадзь Куляшоў і Іван Мележ.
Асоба праходзіць свае кругі часу – узросты. Сапраўднага мастака, як Аркадзь Куляшоў, заўсёды вабіла жаданне зразумець цыклы чалавечага жыцця, зразумець, што праглядваецца скрозь яго паўсядзённую цякучасць, што не гасне ў гэтым бясконцым патоку жыцця, што нятленна. I ён услаўляў гэтую нятленнасць чалавека. Апошняя кніга паэзіі А. Куляшова «Хуткасць», яго лебядзіная песня, гучыць як гімн чалавеку, яго бяссмерцю. Маладосць і старасць апяваюцца А. Куляшовым не як палярныя паняцці, а як узаемапранікнёныя цыклы жыцця чалавека, напоўненыя пераемнасцю працоўных і ратных здзяйсненняў.
Выхаваўчае значэнне «Палескай хронікі» Івана Мележа, трох раманаў, што складаюць яе, цяжка пераацаніць, бо гэта не толькі сынава разуменне бацькоў, справаздача зямлі, не толькі імкненне спасцігнуць гісторыю пакаленняў, народа, але і вельмі тонкае адчуванне душэўнай прастаты, даверлівасці вясковага люду да ўсяго таго новага, што прынесла рэвалюцыя. Звычайнае чалавечае жыццё з усімі яго пачуццямі. любоўю і нянавісцю, з радасцю і драмамі людскімі даследавана па-мастацку смела і адкрыта, гучыць сучасна і нават па-наватарску, хоць і не пакідае лепшых нацыянальных традыцый, калі мастак, спасцігаючы рэчаіснасць, сілаю свайго таленту здольны адкрыць чалавеку яго сапраўдную сутнасць, наблізіць яго да разумення не толькі асабістага, але і сацыяльнага лёсу. Гэта рабіла руская класічная літаратура з часоў Гогаля, Дастаеўскага і Талстога, гэта робіць беларуская літаратура з часоў Коласа, Чорнага, Гарэцкага.
Такая нацыянальная традыцыя, успрынятая новымі пакаленнямі пісьменнікаў савецкай літаратуры, аказала значны ўплыў і на сусветны літаратурны працэс. У спецыфічных індывідуальных формах яна жыве ў творчасці Фолкнера, Нексё, Томаса Мана і іншых вялікіх мастакоў XX стагоддзя. Іх лепшыя кнігі ўзвышаюцца ў нашай свядомасці, як горная града, якая перагароджвае дарогу маленькім, але іншы раз вельмі бурным ручаінкам мастацкага індывідуалізму, што імкнецца не прапусціць да чытача ні адзінага промня з сапраўднай гісторыі чалавецтва.
Больш разнастайным, багацейшым становіцца самаўсведамленне нашага грамадства, якое ідзе нябачаным раней гістарычным маршрутам. Перспектыўныя мастацкія пошукі лепшых савецкіх пісьменнікаў, паэтаў дазваляюць ім у сваіх творах уключаць сённяшнюю сацыялістычную рэчаіснасць у кантэксце агульначалавечай філасофскай праблематыкі.
Калі гаварыць аб больш маладым пакаленні літаратараў, то ў іх з’явілася імкненне ўсё часцей звяртацца да гістарычнага і эстэтычнага вопыту народа, у жыцці якога, калі бачыць яго абагулена, гісторыя неаддзельна ад сучаснасці.
З другога боку, у маладых асабліва адчувальна імкненне да пазнання жыцця. I дзяржава стварае такім пісьменнікам усе ўмовы, каб быць у руху, спазнаваць, назапашваць багацце фактаў жыцця, якія яны павінны вярнуць грамадству аплодненымі думкай, сагрэтымі запалам свайго сэрца, гаворачы карацей, здольнымі выканаць выхаваўчую місію літаратуры. Эстэтычнае ёсць універсальны спосаб прысваення грамадскім чалавекам навакольнага свету, пераўтварэнне навакольнай рэчаіснасці ў чалавечую рэчаіснасць. Літаратура, выконваючы вялікае перасяленне са свету знешняга ў свет унутраны, праводзячы ўсеагульную рэвізію сумлення, прымушае чалавека ўзрушана ўсвядоміць, што яго век толькі імгненне ў параўнанні з часам Сусвету. I чалавек пачынае задумвацца аб горкіх супярэчлівасцях гісторыі, пакутліва шукаць у жыцці яго высокі сэнс, імкнецца знайсці ў сабе сілы, каб не быць раўнадушным да дабра і зла, а навучыць сваё сэрца змагацца супроць зла за перамогу дабра.
Савецкая літаратура вучыць разумець жыццё ў яго развіцці, разумець, што тое, што зараз здаецца ці можа здавацца над дабром, потым, магчыма, будзе зразумета як зло, а тое, што можа здавацца злом, стане ўсё-ткі дабром. Як няма межаў развіцця гуманізму і маралі ў самім жыцці, так і ў літаратуры не павінна быць заспакоенасці ў барацьбе за чалавека, за перамогу чалавечага ў чалавеку. Чалавек можа і павінен узняцца у поўны рост. I гэта маштабнасць у разуменні чалавечага – асноўная рыса нашай літаратуры, якую прываблівае выяўленне гневу супроць усяго, што варожа для людзей рэвалюцыйнага запалу, чалавечай мужнасці.
Адбыўся пленум Саюза пісьменнікаў БССР, прысвечаны праблемам развіцця беларускага рамана. Значэнне гэтага пісьменніцкага форуму не абмяжоўваецца толькі падвядзеннем вынікаў, хоць сам факт абмеркавання такой вялікай колькасці твораў пісьменнікаў-раманістаў – з’ява выключная для нашай літаратуры. Здзяйсняецца тое, аб чым марыў наш выдатны раманіст Кузьма Чорны – адбываецца раманны паказ гістарычнага шляху беларускага народа. У асноўным дакладзе на пленуме, у выступленнях празаікаў, крытыкаў побач са станоўчай ацэнкай зробленага прагучала і шчырая заклапочанасць – як будзе развівацца наша літаратура далей, як неабходна шырэй паказаць жыццё народа на сучасным этапе развіцця грамадства. Ці не адстаём мы ў пэўным сэнсе ад падзей часу? Ці не павінны пісьменнікі яшчэ глыбей асэнсоўваць падзеі, факты сённяшняй рэчаіснасці?
Па сутнасці, у гэтых пытаннях і самі адказы.
Так, творы беларускіх пісьменнікаў аб подзвігу савецкага народа ў гады Вялікай Айчыннай вайны заваявалі шырокае прызнанне не толькі ў рэспубліцы, але і далёка за яе межамі. Гэта бясспрэчна. I мы пра гэта ўжо шмат разоў гаварылі.
Аднак на парадку дня востра стаяць і наступныя пытанні: сучасная вёска, сучасны горад…
Мы пакуль можам толькі сцвярджаць, што беларускія пісьменнікі знаходзяцца – у добрым сэнсе гэтага слова – на подступах да тэмы сучаснасці. За малым выключэннем, творам нашым яшчэ не стае глыбокага пранікнення ў багатае, насычанае цікавымі вытворчымі канфліктамі жыццё працоўнага калектыву. Будзем лічыць гэтыя выдаткі часовымі. Будзем прыкладаць намаганні ў напрамку стварэння буйнамаштабных твораў на сучасную тэму, у якіх бы ярка і дастойна былі паказаны наш сённяшні дзень, нястомная барацьба савецкіх людзей за ўздым эканомікі, за ажыццяўленне планаў партыі па далейшым павышэнні дабрабыту нашага народа. Будзем, як і раней, усяляк падтрымліваць творчую садружнасць з працоўнымі заводаў, саўгасаў, калгасаў, каб зацікавіць надзённымі тэмамі як мага большае кола пісьменнікаў.

ЦЭЛЫ СВЕТ ГЕРОЯЎ

Тэма беларускай прозы

Беларуская проза – гэта цэлы свет герояў, ідэй, гэта жывы, дынамічны працэс, звязаны з надзённымі праблемамі жыцця.
Пісьменнікі імкнуцца стварыць паўнакроўны літаратурны вобраз жыццём народжанага, сапраўды чалавечнага героя.
Сёння чалавек у нашай прозе прысутнічае крыху іншымі якасцямі, чым тыя, якімі ён вызначаўся раней. Тады героя звычайна паказвалі энергетычным, валявым, захопленым практычнымі гаспадарчымі справамі і амаль пазбаўленым душэўнай цеплыні, асабістых перажыванняў, інтымных пачуццяў, гатовым самаабмежавацца аж да аскетызму. Мы ж з’яўляемся сведкамі далейшага ўзмацнення ўвагі пісьменнікаў да сацыяльна-маральных, філасофска-этычных праблем жыцця. Валявы пачатак станоўчага героя, яго энергічнасць і рашучасць спалучаюцца цяпер з чуласцю да людзей, уменнем паважаць чужую думку, чалавечнасцю і дабратой. Таму сёння нашы празаікі, працягваючы цудоўную традыцыю ў выяўленні гераічнага характару, імкнуцца зразумець, у чым канкрэтна праяўляюцца ўласцівыя яму актыўныя, творчыя адносіны да жыцця, якія новыя рысы набывае ён цяпер.
Калі прыгадваеш змястоўныя вобразы герояў нашага часу, на памяць прыходзяць перш за ўсё не старэючыя Апейка з раманаў Івана Мележа, Антанюк і Максім Карнач з раманаў Івана Шамякіна, Будай – герой многіх і розных твораў Петруся Броўкі, Андрэй Шэмет з раманаў Міколы Лобана, Сотнікаў з аднайменнай аповесці Васіля Быкава…
Няспыннае ўзбагачэнне сацыяльнага зместу станоўчага героя адбываецца з кожным новым удалым творам нашай мастацкай прозы.
Сам час развівае ў героі лепшыя якасці – упартасць, калектывізм, здольнасць да поўнага і свядомага зліцця асабістага і грамадскага.
Сацыяльная актыўнасць герояў многіх раманаў і аповесцей непасрэдным чынам звязана з нашым часам.
Час і акалічнасці фарміруюць і перабудоўваюць чалавечыя характары, а людзі, у сваю чаргу, мяняюць час і перайначваюць акалічнасці. Заслугай нашых лепшых празаікаў трэба лічыць і тое, што яны, паказваючы пераадоленне мяжы паміж марай і явай, аб’ектыўна адлюстроўваюць працэс духоўнага ўзбагачэння чалавека.
У навукова-тэхнічную рэвалюцыю сёння ўцягнуты ў нашай краіне вялізныя масы людзей. Працэс закранае ўсе сферы жыцця, не абмінаючы і побыт. Гэта не можа не ўплываць на духоўны змест асобы, на яе паводзіны. Вырас, ускладніўся не толькі сам герой; перажывае некаторыя змены і прырода гераічнага.
З лепшых твораў сучаснай беларускай прозы прыходзяць да нас па-сапраўднаму светлыя вобразы.
Хочацца падкрэсліць яшчэ раз ужо вядомае; нашаму часу асабліва неабходны ўдумлівы, таленавіты мастак, які здольны глыбока раскрыць жыццё людзей як духоўную каштоўнасць. А гэта можна зрабіць толькі тады, калі валодаеш высокім майстэрствам.
Мастацкі твор можа жыць доўга і доўга заставацца маладым па сваім змесце і духу, калі яго карэнні глыбока ў народнай глебе, калі ён увабраў у сябе магутны павеў нашага гераічнага часу, калі ён напоены сокамі зямлі.
Павярхоўнае асэнсаванне падзей – вось асноўная прычына недаўгавечнасці шмат якіх твораў.
Праўда, глыбока асэнсаваць жыццё ў яго няспынным руху, у нечаканых зменах і паваротах, у грамадскіх набытках, якія не заўсёды адкрыты звычайнаму воку, – справа складаная і цяжкая. Але цяжкасці не павінны стрымліваць сапраўднага мастака. На жаль, у нас яшчэ знаходзяцца аўтары, якія думаюць, што яны самааддана служаць часу, эпосе, паспешліва апісваючы тое, што ўбачылі похапкам.
Здабываць праўду часу нялёгка. Мы пазнаём яе і здабываем калектыўна, сіламі ўсёй нашай літаратуры. Але мы не можам змірыцца з такім становішчам, калі мастацкая праўда аб жыцці і дзейнасці савецкага чалавека драбніцца, калі яе трэба вышукваць і здабываць па крупінцы, па маленькім асколачку з велізарнай масы твораў пасрэдных.
Нярэдка падводзіць пісьменніка таксама і стэрэатып мастацкага мыслення. Нават тады, калі пісьменнік натрапіць на цікавы, сацыяльна значны, перспектыўны для мастацкага аналізу факт, ён, гэты факт, падганяецца пад звыклы канон успрымання жыцця і адразу мярцвее. Гэта той выпадак, калі само жыццё стукаецца ў дзверы літаратуры, пасылаючы да яе сваіх пасланцоў, але яны, яго пасланцы, паміраюць на парозе, не апазнаныя і не прынятыя ёю.
Сёння як ніколі бадай за ўсю гісторыю літаратуры ўзрасла роля ў творчым працэсе аўтарскай асобы, яе самааддачы, унутранай сталасці. Пасіўнае, вялае, халодна-рамесніцкае апісанне – гэта выпустошванне душы мастацтва. Агульнавядома, што пісьменнік пазнае людзей праз уласны ўнутраны свет, праз пазнанне самога сябе. Таму толькі высокая інтэлектуальная арганізацыя асобы пісьменніка, яго духоўная сталасць гарантуюць стварэнне вобраза героя, які валодаў бы падобнымі якасцямі. Герой па сваім унутраным развіцці павінен пераўзыходзіць чытача, каб быць цікавым яму. Чытач заўсёды будзе ігнараваць літаратурныя творы, дзе вобразы герояў бляклыя і схематычныя, з вузкім і прымітыўным духоўным светам.
Нам няма патрэбы ездзіць далёка за яркімі жыццёвымі ўражаннямі. Вось ужо сапраўды – «очевидное невероятное». Яно побач з намі і вакол нас. Былі б толькі творчая прага пазнання, ідэйная мэтаімкнёнасць і майстэрства.
Самыя нечаканыя і новыя, самыя маляўнічыя і каларытныя прыкметы часу выяўляюцца ў мастацкім творы праз глыбіню спасціжэння сутнасці падзей. Сузіральнае збіральніцтва хай сабе і характэрных, але статычных рыс жыцця – непахвальны занятак для ўсякага мастака.
На жаль, сёй-той з пісьменнікаў хацеў бы назіраць за нашай рэчаіснасцю ў нязменнай паставе, каб і рэчаіснасць бачылася як нязменная жыццёвая дадзенасць сядзі сабе ў крэсле-качалцы і разглядвай тое, што табе адкрываецца, колькі будзе жадання і ахвоты. Аднак жыццё не можа запыніць свой рух і існаваць у статыцы. А сёння яго бег асабліва імклівы.
Узаемаадносін паміж людзьмі не зразумець, калі не бачыць, што воблік чалавека фарміруецца пад уздзеяннем руху часу, пад уздзеяннем галоўных працэсаў грамадскага развіцця.
Не бывае статычным жыццё, не бывае нязменным і чалавек. Статычны літаратурны персанаж – не столькі мастацкі пралік аўтара, колькі неадпаведнасць вобраза жыццю, скажэнне жыцця. Паказаць жывога чалавека – азначае глыбока і канкрэтна раскрыць, як ён пераадолеў ці пераадольвае самога сябе, станавіўся ці становіцца новым чалавекам. Менавіта такія героі найбольш папулярныя ў чытача, бо ў іхніх лёсах увасоблена найвышэйшая праўда жыцця – яго дыялектыка, рэвалюцыйны пафас пераўтварэння свету.
Але, якая яна, сённяшняя наша проза, зблізку?
Па-ранейшаму не змяншаецца ў ёй цікавасць да гераічнага мінулага беларускага народа. Пісьменнікі паглыблялі філасофскі і сацыяльна-гістарычны аналіз эпохі, звязваючы мінулае з жывымі сацыяльна-этычнымі праблемамі сучаснасці. Аналіз лепшых твораў нашай прозы паказвае: калі пісьменнік па-сапраўднаму ўсхваляваны праблемамі сучаснасці, то гэта ўсхваляванасць непазбежна адаб’ецца і на творчасці, хоць яна звернута сваім матэрыялам у мінулае.
Пачынаючы гаворку аб творах, якія адлюстроўваюць пераемнасць пакаленняў у барацьбе за лепшае будучае свайго народа, было б зусім неашчадна не ўспомніць таксама ранейшае – раманы Уладзіміра Караткевіча. Аркадзя Чарнышэвіча. Не спыняў работу над «Палескай хронікай» народны пісьменнік рэспублікі, лаўрэат Ленінскай прэміі Іван Мележ. Тэма Палесся з часоў Купалы і Коласа наогул гучала ў нашай літаратуры як тэма народная. У творчасці Мележа яна атрымала свой далейшы працяг.
Часопіс «Полымя» надрукаваў трэцюю кнігу з «Палескай хронікі» – раман «Завеі, снежань».
«Завеі, снежань» – гэта мужнае вяртанне пісьменніка-патрыёта, пісьменніка-рэаліста і філосафа ў гістарычнае мінулае народа з вострай думкай пра сённяшні і пра заўтрашні дзень краіны. У новай кнізе тое ж, мележаўскае, веданне, адчуванне саміх глыбінь народнага жыцця, нацоднай псіхалогіі.
У той жа час – гэта і новы Мележ. А так і павінна быць у сапраўднага мастака. У гэтай рэчы ён больш філосаф, больш аналітык, сам стыль робіцца больш лаканічным.
У кожнай кнізе сваёй хронікі Мележ смела пераключае дзеянне і чытацкі інтарэс на новых герояў, за якімі адкрываецца зусім новая сфера, стыхія жыцця і новыя грані агульнай праблемы – жыццёвай, гістарычнай.
У «Людзях на балоце» былі Курані: Васіль – Ганна – Яўхім. Стыхія вясковага побыту, убачаная, паказаная ва УСІХ вымярэннях.
У другой кнізе, у «Подыху навальніцы», раптам Апейка «пацягнуў на сябе» усё дзеянне, і нам адкрыліся зусім новыя сферы грамадскага жыцця, і мы адсюль ужо бачым Курані. Галоўным, дамінуючым, стылеўтваральным вобразам стаў партыйны кіраўнік ленінскай школы Апейка, а гэта абумовіла і публіцыстычнае завастрэнне і ўзбагачэнне стылю хронікі.
У трэцяй кнізе дзеянне «пацягнуў на сябе» ўжо Башлыкоў. Адпаведна мяняецца і сам стыль раманнага апавядання.
Шмат думак, роздуму было і ў другой кнізе, але тут яны завастраюцца, яшчэ больш падпарадкаваны дзеянню і характарам. Бо дзейнічаць пачынае Башлыкоў, у поўны разварот дзейнічаць, і тут для аўтара самае галоўнае – зразумець. Зразумець вытокі і сутнасць такіх характараў і саміх падзей, убачыць ніці, што цягнуцца і працягнуцца потым далёка наперад.
З часу калектывізацыі пачынаецца дзеянне рамана Аляксея Кулакоўскага «Сцежкі зведаныя і нязведаныя». У цэнтр мастакоўскай увагі пісьменнік паставіў праблему фарміравання духоўнага вобліку чалавека, служэння Радзіме. Багата што ў новым творы Кулакоўскага будуецца на роздуме герояў аб тым, якім жорсткім падманам можа абярнуцца для чалавека імкненне адасобіць уласны лёс ад лёсу грамадства, пабудаваць сваё жыццё на людской бядзе. Праўда, у рамане ўвесь час існуе небяспека звесці ўсё да маральных катэгорый, забываючыся пра сацыяльнае. Аднак Багдан Хацяноўскі, галоўны герой рамана, на нашу думку, шчасліва пазбягае гэтага.
У беларускай літаратуры ўжо былі спробы адлюстраваць становішча і барацьбу той часткі нашага народа, якую адарвалі ад Бацькаўшчыны і далучылі некалі да белапанскай Польшчы. У першую чаргу – ды ў каторы раз! – трэба згадаць раман нашага старэйшага пісьменніка Піліпа Пестрака «Сустрэнемся на барыкадах». Хоць і не на тым мастацкім узроўні, але шмат напісаў пра гераічную барацьбу працоўных заходніх абласцей Міхась Машара, ствараючы трылогію «Крэсы змагаюцца». А сёння мы маем новы раман на заходнебеларускую тэму – «Падвышанае неба» Віктара Каваленкі. Мусіць, нялёгка было вядомаму крытыку, да голасу якога заўсёды з цікавасцю прыслухоўваецца літаратурная грамадскасць, рашыцца абнародаваць буйны празаічны твор. Але раман надрукаваны, такім чынам, ён стаў ужо фактам, літаратурнай з’явай.
Аповесць Алеся Якімовіча «Цяжкі год» з’яўляецца працягам яго ранейшага празаічнага твора – «Канец сервітуту». На багатым фактычным матэрыяле пісьменнік адлюстраваў у ёй гады станаўлення Савецкай улады.
З меншым поспехам тэма пераемнасці пакаленняў распрацоўвалася і другімі нашымі пісьменнікамі.
Трэба спадзявацца, што і ў далейшым не перастане бруіцца з глыбінь яе крыніца. Іначай нельга. Бо людзі імкнуцца знаходзіць сябе ў папярэдніках, каб фарміравацца ў нашчадках. Гэтае імкненне таксама надзвычай надзённае, дакладней – сучаснае, бо грамадства, узнімаючыся на ўсё новыя і новыя перавалы, заўсёды мае патрэбу з вышыні сённяшняй сацыяльнай сталасці аб’ектыўна ацаніць пройдзены шлях.
Шмат увагі аддавала проза паказу подзвігу савецкага народа ў Вялікую Айчынную.
У нас праходзіла ўсесаюзная нарада пісьменнікаў і крытыкаў, прысвечаная 30-годдзю з Дня Перамогі. Нарада яшчэ раз пацвердзіла важнасць ранейшых адкрыццяў, назваўшы ў ліку лепшых твораў савецкай літаратуры аб Вялікай Айчыннай «Векапомныя дні» Міхася Лынькова, «Мінскі напрамак» Івана Мележа, «Глыбокую плынь» Івана, Шамякіна, дылогію Аляксея Кулакоўскага і дылогію Алеся Адамовіча, «Птушкі і гнёзды» Янкі Брыля, іншыя творы беларускіх пісьменнікаў.
На тэму вайны напісаны аповесці «Шлюбная ноч» і «Гандлярка і паэт» Івана Шамякіна, «Воўчая зграя» і «Яго батальён» Васіля Быкава, «Хатынская аповесць» Алеся Адамовіча, «Найдорф» Івана Пташнікава…
Асабліва трэба адзначыць настойлівую і паспяховую працу над раманам «Мінскі напрамак» Івана Мележа, які здолеў надаць свайму вядомаму эпічнаму твору новае гучанне, удакладніўшы шмат якія падзеі і паглыбіўшы вобразы, у тым ліку і вобраз Чарняхоўскага. Адным з хвалюючых і яркіх дакументаў аб вайне з’яўляецца і яго дзённік, з якога паўстае ўражлівая і даволі шырокая карціна франтавога жыцця салдата-артылерыста, карціна мужнай барацьбы.
Шырокі водгук у грамадскасці атрымала кніга «Я з вогненнай вёскі…». Як правільна адзначалася ў літаратурнай крытыцы – гэта сумленне народа, цэнтральным вобразам кнігі стаў вобраз памяці.
Творы Івана Шамякіна таксама аб вайне. Гэта аповесці «Шлюбная ноч» і «Гандлярка і паэт». Варта адзначыць, што ў гэтых творах пісьменнік сказаў чытачу і новае і патрэбнае слова аб вайне. У аповесці «Гандлярка і паэт» аўтар паставіў у цэнтры зусім новы характар і паказаў яго развіццё, яго ўдасканаленне. Такім характарам з’яўляецца Вольга. З неаслабнай увагай сочыць чытач, як гэта жанчына ў складаных умовах вайны шукае і знаходзіць свой адзіны і правільны шлях далучэння да барацьбы. У прывабных фарбах, таксама самабытна і цікава раскрыты пісьменнікам характар Алеся, ваеннапалоннага, які звязвае свой лёс з мінскім падполлем.
Літаратурная пляцоўка для Быкава – аповесць. I хай яна невялікая, ён умела яе выкарыстоўвае, густа засяляе падзеямі, канфліктамі, проціваборствам характараў.
Апублікавана новая аповесць Быкава – «Яго батальён». У цэнтры твора – вобраз камбата Валошына. У бітве за безназоўную вышыню на зямлі, якая працягваецца зусім небагата часу, вырастае другая вышыня – веліч і багацце душы савецкага чалавека.
Доўгі час працаваў над трылогіяй аб вайне Іван Навуменка. З выхадам у свет рамана «Сорак трэці» яна завершана. У першых дзвюх кнігах, «Сасна пры дарозе» і «Вецер у соснах», у якіх паказаны трагічныя падзеі вайны, шмат напружанасці, псіхалагічнага аналізу. У выніку вобразы твора, у прыватнасці галоўныя з іх – Міця Птах і яго таварышы-падпольшчыкі – паўстаюць цэльнымі, адухоўленымі натурамі, палымянымі патрыётамі.
У апошняй кнізе – «Сорак трэці» – шмат батальных сцэн. I гэта, вядома, заканамерна. У 1943 годзе напал партызанскай барацьбы на Беларусі дасягнуў сваёй кульмінацыі. Такі ход падзей прымусіў пісьменніка ўвесці ў раман шмат новых герояў. Адны з іх арганічна ўвайшлі ў вобразную канву рамана, другія сталі эпізадычнымі. З любоўю пададзены Навуменкам характары партызанскага камбрыга Вакуленкі, партызана Яўтушыка, сувязной Марыі Шастапал. На жаль, у трэцім рамане галоўны герой Міця Птах як натура не атрымаў пад пяром пісьменніка належнага псіхалагічнага развіцця.
Сапраўды, у нас вялікія здабыткі ў адлюстраванні мінулай вайны. Часам можа здавацца, што пісьменнікі, калі не ўсю, то ўжо пераважную ўвагу аддаюць гэтай тэме. Аднак нават просты падлік твораў, якія напісаны за апошнія гады, сведчыць, што на сучасную тэму, аб сучасным жыцці пісьменнікі нашы ўсё ж пішуць значна часцей. Гэта і натуральна.
Мы часта гаворым – «апець» і «ўславіць»: «апець жыццё», «уславіць справы працаўніка», «апець гераічны час». Апець, уславіць – гэта неабавязкова напісаць гімн альбо оду. Апець і ўславіць азначае перш за ўсё сцвердзіць нашы ідэалы. А сцвярджэнне не абыходзіцца ніколі без барацьбы, без жыццёвай драмы ідэй. Услаўленне, апяванне, сцвярджэнне нашага жыцця – гэта не толькі паказ пераможных, шчаслівых вынікаў гэтай барацьбы, але і паказ самой барацьбы, цяжкіх перыпетый пераадолення супрацьдзеяння і стыхіі дзеля гармоніі і зладжанасці.
Чалавек – творца. А творчасць – гэта заўсёды крок у будучыню. Хто творыць, той усёй істотай імкнецца наперад, за межы сённяшніх магчымасцей. Але ў літаратуры можа быць і імітацыя гэтага імкнення. Імкненне набывае рэальную ідэйную сілу, калі мае вытокі ў грамадскім жыцці і з’яўляецца выяўленнем народных інтарэсаў.
Цікавасць да мастацкага твора нельга падтрымаць штучна: сюжэтнымі эфектамі, стылёвымі ўпрыгожваннямі, слоўнай шматзначнасцю. Глыбіня адлюстраванага жыцця і праўда мастацтва дыктуюць ва ўсім меру і абуджаюць сапраўдную цікавасць да зробленага пісьменнікам.
Пастаянны творчы пошук, вострае адчуванне формаў жыцця, народны погляд на падзеі, шчырасць аўтарскай пазіцыі – арганічныя якасці лепшых мастацкіх дасягненняў беларускіх пісьменнікаў.
Навукова-тэхнічная рэвалюцыя ўскладняе задачу мастака слова, які піша пра сённяшні дзень. Трэба быць асабліва чуйным да жыцця.
Раман Івана Шамякіна «Атланты і карыятыды» – твор аб людзях, якія будуюць новы горад, аб складаных узаемаадносінах людзей розных прафесій, работнікаў розных партыйных і савецкіх органаў у працэсс рашэння нялёгкіх горадабудаўнічых і сацыяльных задач.
Безумоўнай удачай аўтара трэбы лічыць стварэнне вобраза галоўнага архітэктара горада Максіма Карнача. У Карнача творчая натура. Ён бескампрамісны ў адстойванні сваіх задум, грамадскіх і асабістых ідэалаў.
Асваенне сучаснасці знаходзім мы і ў рамане «Не магу без цябе» Леаніда Гаўрылкіна. Гэта першы буйны твор аўтара. Чытаючы раман, бачыш, што Гаўрылкін няблага ведае побыт геолагаў-вышукальнікаў, тэхналогію працы на буравых вышках. А вось глыбокага пранікнення ў сутнасць жыццёвых працэсаў не хапіла яму. Раман і ў сюжэтнай пабудове мае недасканаласці.
Шмат напісана нашымі празаікамі пра вёску. Але – пра мінулую вёску. А вось што мы маем пра вёску сучасную?
У рамане Алеся Асіпенкі «Непрыкаяны маладзік» паказаны два стылі гаспадарання. Першы – заснаваны на рэалістычным разуменні жыццёвых працэсаў, другі – на імкненні гэтыя працэсы падштурхоўваць, каб узвялічыць, паказаць самога сябе. Вобраз Міхася Васько – адзін з прывабных вобразаў рамана.
«Крыло цішыні», «Усе мы з хат» – дзве аповесці, якія адна за адной выйшлі з-пад пяра Янкі Сіпакова. Да гэтага мы ведалі Я. Сіпакова як паэта і нарысіста. Цяпер ён асвоіў новы жанр – аповесць. Не толькі асвоіў, але і прынёс свой грамадзянскі позірк на жыццёвыя праявы. У гэтых творах, на першы погляд, адсутнічае сюжэт, няма строгай кампаноўкі матэрыялу. Але як аб’ёмна бачыцца жыццё, якія сапраўдныя чалавечыя страсці!
Усё больш і больш цікавяцца нашы празаікі жыццём сельскай інтэлігенцыі. Напрыклад, з’явіліся аповесці I. Навуменкі «Развітанне ў Кавальцах», А. Жука «Такая восень». Творы гэтыя розныя па мастацкіх якасцях, але ў кожным з іх праяўлена высокая цікавасць аўтараў да ўнутранага свету чалавека.
За апошнія колькі гадоў у нашай прозе напісана багата аповесцей. Прынамсі, іх было апублікавана не нашмат менш, як апавяданняў.
Сярод шматлікіх спосабаў паказу духоўнага свету чалавека аўтары аповесцей прыхільна ставяцца да паказу паводзін чалавека ў выключных абставінах, калі ўсё наноснае, псеўдазначнае ў ім адыходзіць на другі план, а на першы выступае галоўнае, сутнаснае, калі ў якасці меры сапраўднай сутнасці чалавечага характару выступаюць высокія крытэрыі дабра, ісціны і красы. Мы ўжо прывыклі да таго, што на аснове вострага, імклівага сюжэта, напружання дзеяння, якое нарастае з кожным эпізодам, пабудаваны творы прызнанага майстра вострадраматычнага апавядання Васіля Быкава. Але гэта добра выяўляецца і ў творах Алеся Адамовіча, напрыклад, у яго «Хатынскай аповесці». Імкненне адысці ад эпічна-апісальнай манеры апавядання, ад слабай дынамікі сюжэтнага развіцця, замаруджанасці дзеяння заўважаецца ў аповесці Івана Пташнікава «Найдорф».
Аднак празмерная драматызацыя ператвараецца нярэдка ў свайго роду схематызацыю, у нашай аповесці знікае адчуванне паўнаты жыцця, яго шматстайнасці і складанасці. Сюжэт з жорстка зафіксаванай структурай не дае выхадаў у вялікі свет чалавечага жыцця, знікае сапраўдная складанасць чалавечых характараў, спрашчаецца складаная сувязь паміж выпадковым і заканамерным, паміж прычынай і вынікам. Чалавек у такім выпадку нярэдка становіцца толькі аб’ектам аўтарскага даследавання і перастае быць суб’ектам. Характар яго будуецца на адной ці на некалькіх каардынатах, у той час як у жыцці ён з’яўляецца вынікам перасячэння мноства поглядаў, імкненняў.
Многія сучасныя нашы пісьменнікі адчуваюць гэтую небяспеку і працягваюць развіваць даўнюю традыцыю беларускай прозы, паказваць жыццё ў яго шматстайнасці і натуральнасці. Ужо згаданыя намі аповесці Я. Сіпакова – «Крыло цішыні» і «Усе мы з хат» – гучна і радасна сцвярджаюць: жыццё чалавека на зямлі – неверагодна складаная з’ява, яно поўніцца невыказнай прыгажосцю і веліччу. Чалавек – гэта цэлы свет! Лірыка эмоцый, перажыванняў, настрояў у спалучэнні з мастакоўскай засяроджанасцю на вечных і злабадзённых праблемах жыцця ў гэтых творах стварае той прыўзняты паэтычны настрой, які выяўляе імкненне аўтараў як мага глыбей раскрываць унутраныя пабуджэнні і матывы чалавечых учынкаў, маральны змест паводзін чалавека ў свеце. Іменна гэты настрой і нясе інфармацыю аб духоўным стане аўтара і яго герояў.
Цяжка ахарактарызаваць усе спосабы сюжэтнай арганізацыі матэрыялу ў сучаснай беларускай аповесці, якая выяўляе адначасова тэндэнцыю і да аналізу, і да сінтэзу, і да лірычнага, і да драматычнага спосабу спасціжэння жыцця, і да самаруху чалавечых характараў, і да паказу тыповых абставін.
Сучасная аповесць імкнецца паказаць складанасць часу, у які мы жывём, стварыць вобраз нашага сучасніка. Аднак яна яшчэ нясмела закранае значны працэс у жыцці нашага народа – інтэлектуальны рост. Дарэчы, таксама як і раман і апавяданне.
Асаблівая ўвага ў наш час павінна быць звернута да маральнай праблематыкі. Праўда, праблема духоўнага, маральна-этычнага выбару героя ў цэнтры многіх твораў беларускай прозы. Пісьменнікі імкнуцца паказаць не толькі багаты духоўны свет нашага сучасніка, але і побыт, сям’ю, інтымна-асабістыя адносіны. Выяўляецца сапраўды чалавечае ў чалавеку, маральная прыгажосць і чысціня. З другога боку, кантрастна даюць сябе адчуць мяшчанская бездухоўнасць, цынізм, мімікрыя і прыстасавальніцтва («Тры непражытыя дні» А. Савіцкага).
Зусім надуманы, напрыклад, канфлікт у рамане А. Савелічава «Інжынеры», дзе зроблена спроба адлюстраваць жыццё і працу тэхнічнай інтэлігенцыі. Скажам проста, аўтар аказаўся мала падрыхтаваны да такой тэмы. Галоўны герой рамана Заўялаў атрымаўся маральна непаўнацэнным.
Сучаснае мяшчанства шматаблічнае, яму ўласціва выключнае прыстасавальніцтва. Мяшчанства там, дзе пануе бездухоўнасць, голы разлік, утылітарызм, дзе няма творчых пошукаў і грамадзянскай актыўнасці.
Не зусім удалая спроба выкрыць мяшчанства ў літаратурным асяроддзі зроблена Барысам Сачанкам у аповесці «Не на той вуліцы».
Літаратура добра адчувае грамадскую небяспеку прагматычных, бездухоўных, утылітарных, мяшчанскіх адносін да жыцця. Але, паказваючы маральныя ўзаемаадносіны людзей, трэба выяўляць у характары герояў рысы гарманічнага чалавека, які здольны творча працаваць, адчуваць усю паўнату і прыгажосць жыцця.
За апавяданнем, таксама як і за нарысам, здаўна замацавалася слава разведчыка жыцця. Такое вызначэнне сапраўды не толькі служыць паказчыкам сутнасці жанру, але ў значнай меры з’яўляецца перадумовай яго жывучасці. Як правіла, апавяданне найбольш інтэнсіўна і плённа развіваецца тады, калі ў грамадстве паспяваюць нейкія новыя працэсы, адбываецца адчувальны зрух у людской свядомасці. У такі час апавяданне чуйна ўлоўлівае новае, адкрыта выяўляе свае сімпатыі і антыпатыі. Менавіта ўтакой атмасферы пачынаўся ўздым апавядання сярэдзіны пяцідзесятых – пачатку шасцідзе сятых гадоў. Тады поспехі нашага апавядання былі звя заны з імёнамі такіх пісьменнікаў, як Янка Скрыган. Янка Брыль, Аляксей Кулакоўскі. Шмат працаваў на ніве апавядання Мікола Лупсякоў. У вялікай ступені поспех у развіцці апавядання ў тыя гады звязаны таксама з творчасцю пісьменнікаў сярэдняга пакалення: В. Быкава, I. Навуменкі, У. Караткевіча, В. Адамчыка, I. Пташнікава, М. Стральцова, Б. Сачанкі, А. Кудраўца. Рух жанру ў іх творчасці ішоў праз абнаўленне жыццёвага матэрыялу, ідэйнага зместу і мастацкай формы.
Некалькі названых раней пісьменнікаў пісаць апавяданні працягвалі, аднак гэта быў хутчэй рух па інерцыі, чым наватарскае развіццё традыцыі: страчваліся малады запал і баявітасць, а творчае гарэнне паступова трансфармавалася ў своеасаблівую вытворчасць, абавязковай умовай якой лічылася выданне штогадовага зборніка сваіх твораў.
Спад актыўнасці ў жанры апавядання заўважыўся і ў творчасці старэйшых апавядальнікаў.
Вельмі часта ў апавяданнях пачуццёва і мысліцельна насычаны паказ жыцця падмяняецца бяскрылым пераказам падзей і фактаў. Нельга не звярнуць увагу на адсутнасць у большасці з іх значнага ідэйнага зместу, што спалучаецца з прымітыўнай формай, апісальнасцю, голай дэкларацыйнасцю, знешнім маралізатарствам, шэрасцю і аднастайнасцю, беднасцю нечаканых паваротаў аўтарскай думкі.
Часта сучасныя апавяданні пазбаўлены наватарскага падыходу да асэнсавання істотных грамадскіх заканамернасцей і тэндэнцый, вызначаюцца перапевамі адкрытага ў творчасці вядучых пісьменнікаў, а таксама самапаўтарэннямі, найчасцей звязанымі з надакучлівым пералапачваннем бясконцых успамінаў з абпаленага вайной ці, наадварот, ідылічнага маленства, няўменнем ствараць яркія паўнакроўныя вобразы, цягай да павярхоўнасці і схематызму ў паказе нацыянальнага характару, заслугай якога звычайна прызнаецца адно толькі тое, што ён п’е ваду з чыстых крыніц і парыцца венікам ва ўласнай лазні.
Пісьменнікі сярэдняга пакалення толькі-толькі дасягнулі росквіту сваіх творчых сіл, уступілі ў паласу мудрасці. Мы ўправе чакаць ад іх таго вышэйшага творчага ўзлёту, на які мастак здольны менавіта ў гэтыя гады. Аднак мы былі б вельмі бесклапотнымі, калі б не выяўлялі цікавасці да таго, хто следуе ў фарватэры, намаганнямі чыіх творчых сіл будзе вызначацца стан прозы далейшых дзесяцігоддзяў. А гэтыя пісьменнікі ўжо сярод нас, гэта людзі, якія зрабілі ўжо свае цвёрдыя крокі ў літаратуры, наперадзе ў якіх нялёгкая школа авалодання тайнамі майстэрства, набыцця найкаштоўнейшага грузу ў выглядзе жыццёвага вопыту, умення заўсёды быць на ўзроўні перадавой, партыйнай думкі.
Мы ўжо не раз гаварылі пра творчасць маладых. Гаварылі таксама і пра тое, што маладыя яшчэ не прынеслі «свайго вымпелу на літаратурную планету». Аднак, перачытваючы сёння творы маладых празаікаў, усё ж нельга не выказаць пачуцця задаволенасці, што ў нашу літаратуру прыйшоў цэлы атрад здольных пісьменнікаў, якія актыўна ўключыліся ў літаратурны працэс.
Як і творчасць папярэдніх пакаленняў, маладая проза, за вельмі малым выключэннем, развіваецца ў рэчышчы вясковага матэрыялу. Таму адразу хочацца адзначыць і аднабаковасць гэтага матэрыялу.
Другая заўвага, якую хацелася б зрабіць у адрас нашай моладзі, а тым часам і ўсёй прозы, звязана з выбарам героя твора. Хто ж гэты герой у творах празаікаў? Як правіла, гэта сумленны працавіты чалавек, абсалютна праўдзівы, узяты ў сваіх звычайных, не выбраных акалічнасцях; гэта – рабочы завода, радавы калгаснік, часам брыгадзір, трактарыст ці камбайнер, плытагон ці электрык, радавы настаўнік ці аграном, меліяратар ці медыцынскі работнік – радавыя працаўнікі сучаснай вёскі, рэдка горада, непасрэдныя вытворцы ўсіх даброт; гэта, урэшце, народ. Вядома ж, каму, як не яму, аддаць перавагу ў мастацкім паказе. Нам не заклікаць нашых літаратараў да паказу радавога працаўніка ці, як замацавалася ў заходнім літаратуразнаўстве, «маленькага чалавека». Наш «маленькі чалавек» заўсёды нясе вялікі ідэйна-філасофскі зарад. I тым не менш, баязлівасць выключнасці, незвычайнасці, заханленне радавым чалавекам, як самым цудоўным чалавекам у нашым грамадстве, вядзе да збяднення ідэйна-інтэлектуальнага, філасофскага боку літаратурнай творчасці.

КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 1

ПЛЕЧИ БРАТЬЕВ

Тема послевоенного восстановления

Всем известно, какому страшному опустошению и разорению подверглась Белоруссия в минувшую войну. Фашистский режим свирепствовал здесь в течение трех лет. Враг беспощадно разрушал города и села, уничтожал, грабил материальные и культурные ценности народа. Мы потеряли более половины своего национального богатства. Полностью было разрушено более двухсот городов и рабочих поселков, около десяти тысяч местечек, сел и деревень, то есть сожжению и разрушению подвергся почти каждый второй населенный пункт. Только в нашем Великоборском сельском Совете, что на Могилевщине, в сорок третьем году каратели превратили в пепелища пять деревень из семи. И среди них в четырех враги сожгли всех жителей мужского пола.
Немецко-фашистские оккупанты разрушили и уничтожили более десяти тысяч предприятий. По объему производства республика оказалась отброшенной к уровню 1913 года.
Естественно, что культурные и научные ценности белорусского народа постигла подобная участь. Только из двух библиотек имени В.И. Ленина и Академической оккупанты похитили около двух миллионов книг, а точнее, миллион и семьсот тысяч. Генеральный комиссар Белоруссии (была у фашистов такая должность в те годы) уже в начале войны докладывал рейхсминистру восточных областей: «В Минске находилась большая, частично очень ценная коллекция произведений искусства и полотен, которая сейчас почти без остатка вывезена из города… Исторический музей также совершенно опустошен… В университете уничтожены приборы на миллион марок».
Неисчислимое количество материальных потерь (я не касаюсь здесь человеческих жертв, они всему миру известны) стало результатом гитлеровской тактики «выжженной земли». В одном из фашистских приказов сорок третьего года читаем: «На всех лежит обязанность позаботиться о том, чтобы оставляемая врагу территория в течение длительного времени не могла использоваться им для каких-либо военных целей и для потребности сельского хозяйства».
Наступление советских войск в сорок третьем и сорок четвертом годах, активно поддержанное партизанами, спасло наш народ от гибели, а уцелевшие к тому времени города и деревни от полного уничтожения.
В августе сорок третьего года Советское правительство и Центральный Комитет ВКП(б) приняли постановление «О неотложных мерах по восстановлению хозяйства в районах, освобожденных от немецкой оккупации».
Уже в первые месяцы после ухода гитлеровцев из части районов Пинской, Гомельской, Могилевской и Витебской областей на восстановление основных отраслей промышленности сюда было направлено около тысячи станков, более ста автомашин, две тысячи тонн металла, двадцать тысяч квадратных метров стекла и т. д. Затем, уже после наступательной операции «Багратион», Белоруссия получила шесть энергопоездов, тридцать семь металлообрабатывающих предприятий, комплекты оборудования для автомобильного, велосипедного, инструментального заводов, «Гомсельмаша», завода искусственного волокна в Могилеве, льнокомбината в Орше, стекольных заводов Минска, Витебска.
Совнарком Мордовской АССР и Мордовский обком партии в то время приняли постановление о шефстве Мордовии над городом Гомелем и Гомельской областью. В письме гомельчанам шефы писали: «Сейчас перед вами, дорогие товарищи, встала трудная историческая задача. Помогая всемерно фронту, вам надо восстанавливать разрушенные врагом фабрики, заводы, транспорт, совхозы и колхозы, вузы и школы, музеи и детские дома. Но вы не одиноки!»
Из Ульяновска в город Мозырь прибыл 21 вагон с различными грузами. Рабочие швейных фабрик, например, прислали швейные машины, чтобы оборудовать горпромкомбинат. Хлебозавод получил формы для выпечки хлеба.
Вопрос о помощи городам и районам Белоруссии рассматривал Ярославский обком ВКП(б). «Считать, – указывалось в постановлении, – участие колхозов, предприятий, учреждений, партийных, советских и комсомольских организаций Ярославской области в восстановлении хозяйства Белорусской ССР важнейшей хозяйственно-политической задачей». В начале июня сорок четвертого года передовые предприятия города Горького выступили с инициативой организовать для помощи нашей республике сбор неиспользуемых материалов, инструментов.
Рабочий класс Москвы направлял к нам передвижные электростанции и многое другое нужное оборудование. Несмотря на большие трудности, связанные с восстановлением своего хозяйства, после снятия блокады ленинградцы также начали помогать Белоруссии.
Иркутский обком партии в телеграмме на имя Председателя Государственного Комитета Обороны сообщал: «Колхозники, колхозницы и трудящиеся Иркутской области просят Вас создать при правительстве СССР постоянный фонд помощи нашим братьям и сестрам освобожденных районов, назвав его «Фондом братской помощи народам СССР, пострадавшим от немецкой оккупации».
По-братски делился с нами всем, чем мог, украинский народ.
Литература для библиотек, мясные продукты шли тогда из Азербайджана.
Деньги для восстановления белорусских типографий собирали рабочие и колхозники Грузии.
Оборудование для различных институтов слали из Казахстана.
Детская одежда, обувь поступали из Таджикистана. Продукты питания, кадры медицинских работников получали мы из Туркмении.
Всего, конечно, не перечислить.
Но о всенародной помощи нашему сельскому хозяйству также нельзя не сказать. Это крепко запало в мою память.
В романе «Плач перепелки» мне приходилось писать, как угоняли из белорусских колхозов на восток технику машинно-тракторных станций, общественный скот. И вот эта сельскохозяйственная техника, скот на протяжении трехлетнего периода оккупации Белоруссии задержалась в колхозах и совхозах многих областей и автономных республик Российской Федерации. Например, только в Горьковской, Ивановской, Куйбышевской, Пензенской, Рязанской, Саратовской, Тамбовской областях находилось более тысячи тракторов из наших тридцати шести машинно-тракторных станций, не считая молотилок, веялок и прочего инвентаря. Но уже в конце сорок третьего года, когда были освобождены первые районы республики, производственно-территориальные управления Центра и Юго-Востока стали возвращать эвакуированную технику и оборудование.
Пожилые люди на Гомельщине и теперь еще вспоминают, как к весенней посевной сорок четвертого года из Пензенской области было доставлено 526 тракторов. И вместе с ними прибыли сюда для помощи труженикам белорусских полей трактористы, старшие бригадиры, механики.
Это теперь у нас в стране много тракторных заводов, много тракторов тысячи, сотни тысяч. А в то время их выпускал лишь Алтайский завод, да и то в ограниченном количестве. Иной раз на колхозном поле можно было насчитать больше подбитых своих и вражеских танков, чем работающих тракторов.
В порядке государственной и всенародной помощи скот к нам поступал из Башкирии, Чувашии, Марийской АССР, из областей Московской, Чкаловской, Курганской, Свердловской, Рязанской, Андижанской, Наманганской, Самаркандской, Хорезмской.
Восстанавливать совхозное хозяйство помогали совхозы Новосибирской, Омской и других областей.
По специальному постановлению о мерах помощи сельскому хозяйству Белорусской ССР республике были выделены вскоре минеральные удобрения и немалое количество разной сельскохозяйственной техники.
В самом деле, разве можно забыть, например, как труженики Рязано-Уральской дороги создали фонд восстановления Белорусской железной дороги. В него были внесены шестьдесят тысяч рублей из месячной зарплаты, а также деньги, заработанные на двух воскресниках.
Вот она, сила нашего братства. А вот они и результаты: сегодня стержнем экономики республики стала индустрия. В Белоруссии выпускается почти половина союзного производства калийных удобрений. Во всем мире получили признание тысячи наименований машин, оборудования, станков, приборов.
Мне не раз приходилось выступать за рубежом перед самой разной аудиторией: доброжелательной и откровенно враждебной. Говорил о сегодняшнем дне республики, об ее экономике, науке и технике, культуре и искусстве. В США среди слушателей были выходцы из Белоруссии. Родители многих из них попали за океан еще до революции. И поэтому детям, родившимся там, пришлось выслушивать от них рассказы о бедности, о голоде и недоедании, о беспросветной темноте и безграмотности. Конечно, правдивый рассказ о том, чем и как живет теперешняя Советская Белоруссия, для многих из них был полным откровением. Особое удивление вызывало всякий раз то, что у нас богатая, развитая литература, представленная многими именами талантливых поэтов и прозаиков.
Что ж, тот, кто знал дореволюционное состояние культуры, действительно может этому удивляться. Ведь тогда литературы белорусской, как таковой, не было. А ныне широким потоком вливается творчество белорусских писателей в многонациональную советскую литературу, занимая в ней свое достойное место.
Что волнует сегодня советского писателя? Пройденный советским народом героический путь, день сегодняшний и завтрашний. По-прежнему многие произведения посвящены подвигу советского народа в Великой Отечественной войне.
И нынешнее поколение писателей много внимания уделяет отображению подвига советского народа в Великой Отечественной войне. Для меня эта тема особенно дорога и свята, как и многим, чье детство опалено огнем войны.
Понятно, что у нас немало создается произведений и о сегодняшнем дне. Всем известно, что в нашей стране представитель творческой интеллигенции –общественный деятель, активно живущий интересами своего народа. И стало обычным явлением присутствие актеров, художников, режиссеров, музыкантов, писателей на заводах, в колхозах, совхозах. Распространенной формой живой связи стали договоры о сотрудничестве между творческими и рабочими коллективами, шефство литературно-художественных журналов над заводами, фабриками, новостройками, сельскохозяйственными кооперативами, нашедшие широкую поддержку в партийных решениях последнего времени
Достаточно вспомнить, что уже более десяти лет журнал «Новый мир» шефствует над всенародной ударной стройкой – сооружением Камского автомобильного завода-гиганта и города Набережные Челны. Широко известны давние шефские связи журнала «Дружба народов» с рабочими Южно-Таджикского территориально-производственного комплекса, в частности со строителями Нурекской и Рогунской ГЭС.
По примеру московских товарищей и мы, белорусы, взялись за такое полезное дело. Так, журнал «Неман» ведет шефскую работу над профтехобразованием республики. Началась дружба рабочих Станкостроительного завода имени С.М. Кирова и белорусских писателей. При содействии Союза писателей БССР вышла книга «Истоки», куда вошли очерки, стихи, рассказы о людях завода.
Такие формы взаимосвязей позволяют обогащать творческих работников более глубоким знанием жизни, а широкие массы трудящихся привлекать к ценностям литературы, искусства, культуры.
Активному участию писателей в общественно-политической жизни страны всячески способствует секретариат правления Союза писателей СССР. В различных республиках постоянными стали встречи и совещания, в которых участвуют наряду с писателями и критиками представители партийных органов, рабочие заводов, труженики села, воины Советской Армии. В Кишиневе такая встреча была посвящена нравственному воспитанию, социальной активности героя современной советской литературы. В городе Горьком прошло совещание на тему «Современная советская литература и художественный опыт А.М. Горького». В Тюмени в присутствии читателей шел большой разговор на тему «Герои великих строек нашего времени и советская литература». Осуществлению аграрной политики КПСС и задачам села посвящалась встреча в Алма-Ате. В Шушенском разговор шел на тему «С Лениным, по Ленинскому пути».
Конференции писателей состоялись в Харькове, Баку, Казани, Ашхабаде, Мурманске. И на каждой из них речь шла о великом братстве наших народов.
В некоторых из встреч привелось участвовать и мне.
Со стороны может показаться, что такая жизнь в литературе отвлекает писателя от самой литературы. На практике это не так. Дело в том, что на подобных конференциях и совещаниях органично сочетается теоретически углубленное рассмотрение и литературных проблем, и потребностей реальной жизни. Если хотите, это своеобразная творческая школа для всех национальных культур.
…Мощно и ритмично бьется сегодня пульс республики. В последнее время, несмотря на неустойчивую погоду, из года в год мы получаем на своих полях довольно высокие урожаи зерна, картофеля. В городах и городских поселках успешно работают около двух тысяч оснащенных передовой техникой промышленных предприятий. Не боясь повториться, скажу: за время своего существования (а построен он также после войны при братской помощи) Минский тракторный завод дал стране свыше полутора миллионов тракторов; мощные белорусские автомобили грузоподъемностью до ста двадцати тонн работают во всех разрезах и карьерах Советского Союза, эксплуатируются более чем в сорока странах мира; белорусские часы носят даже в Швейцарии – этом международном центре часовой промышленности!
Мне немало приходится ездить по дорогам родной республики, и всякий раз такая поездка оставляет в памяти неизгладимое впечатление. Мелькают поля, леса и пролески, реки и озера. Словно ручьи, бегут к шоссе вьющиеся ленты проселочных дорог. Деревни, села, сады. Как сильно изменились они за последнее время – двухэтажные дома, магазины, добротные школы, больницы, прекрасные Дома культуры, клубы, на крышах домов телевизионные антенны. По-новому живет сегодняшняя белорусская деревня.
Словно ураган, прошла страшная, опустошительная война, которая стерла с лица земли, превратила в пепел тысячи сел и деревень республики, ее города. Сегодня мы видим эту землю обновленной. «Опираясь на братскую помощь всех советских республик, – сказал товарищ Леонид Ильич Брежнев, – трудящиеся Белоруссии совершили великий трудовой подвиг, не меньший, чем подвиг в годы Великой Отечественной войны. За короткий срок они не только залечили глубокие раны войны и подняли из развалин свое народное хозяйство, но и добились нового расцвета экономики и культуры республики».
Да, велика сила нашего братства. И вся история Советского государства – яркое свидетельство созидательной, действенной силы ленинской национальной политики, благодаря которой мы живем в единой дружной семье народов.

КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 3

НА СЛУЖБЕ Ў ІСЦІНЫ

Тэма сучаснай літаратуры

Усе мы пішам, і ўсе мы вучымся пісаць. А калі вучымся, значыць, шукаем. Вучымся перш за ўсё ў жыцця. Яно – наш непераўзыдзены ўніверсітэт. Насычаны важнымі падзеямі, наш час няспынна прымушае нас задумвацца над укладам, ладам жыцця нашых сучаснікаў, даследаваць вытокі таго ці іншага настрою, дакапвацца да прычын заспакоенасці адных і стрыманай радасці другіх, тых, хто носіць у сэрцы боль нядаўняга мінулага, не прыглушаючы ў сабе, а агаляючы памяць пра. вайну. Таму што вельмі ўжо неспакойны свет, ні на хвіліну не перастае бурліць планета. I гэта, відаць, адпавядае законам сацыяльна-гістарычнага развіцця, пакуль свет людзей, што насяляюць планету, неаднародны ў сваіх поглядах на шляхі гэтага развіцця.
I вось, калі ставіш перад сабой такія пытанні – ці заўсёды наш позірк, позірк нашай літаратуры звернуты да таго, што было і што ёсць рухаючая сіла грамадства, ці з усіх бакоў ахоплівае гэты позірк наш час, ці пранікае ён у глыбінныя пласты нашага жыцця, прыходзіш іншы раз да не зусім суцяшальнай думкі, што даволі часта, на жаль, аўтары многіх твораў бачаць у сучасным чалавеку другараднае, спажывецкае, забываючы, што ён, чалавек, герой нашых дзён, закліканы быць тварцом, асобай грамадскай.
Асоба ў яе грамадскім вымярэнні не заўсёды выглядае маштабнай, духоўна напоўненай да краёў, здольнай глыбока мысліць, рознабакова перажываць, гэта значыць жыць паўнакроўным і паўнацэнным жыццём. Бо толькі ў гэтым выпадку і можна гаварыць пра незвычайнасць чалавека, гэта значыць пра наяўнасць у ім асабовага пачатку.
Калі знаёмішся з матэрыяламі нядаўна прайшоўшых у рэспубліках пісьменніцкіх з’ездаў, міжволі прыходзіш да вываду, што сёння, ствараючы героя сучаснасці, мы павінны вымяраць яго трохмернай сістэмай каардынат: чалавек і абставіны, чалавек і навакольны свет, чалавек і грамадства. Гэта значыць мы павінны ствараць характары такіх людзей, якія, змяняючы абставіны, змяняюцца і самі.
Сучасная проза шматколерная, у ёй абавязкова прысутнічаюць нацыянальныя фарбы, традыцыі асобных літаратур. Мы ўжо не можам ці, ва ўсякім выпадку, не павінны забываць, што наш мастацкі вопыт належыць не толькі нам самім у вузканацыянальным сэнсе. Таму ён і прыцягвае ўвагу ўсё большага кола літаратур, што складаюць агульнасусветнае мастацкае развіццё.
У той жа час, калі гаварыць пра выхад беларускай літаратуры да ўсесаюзнага чытача і далей чым да ўсесаюзнага, то яго пакуль яшчэ забяспечваюць творы аб Вялікай Айчыннай вайне. Тэмы «чалавек і вайна», «чалавек на вайне», «чалавек у вайне» – у нас стабільныя і пераходзяць ад пакалення да пакалення.
Але тое, што кнігі разыходзяцца шматтысячнымі тыражамі, не гаворыць аб адсутнасці ў іх недахопаў. Апраўдваючы іншы раз рознымі прычынамі нашу няздольнасць узняцця ў сваёй творчасці да стварэння глыбокіх мастацкіх палотнаў, мы нярэдка забываем сказаць (можа, нават наўмысна замоўчваем) пра самае неабходнае ў нашым рамястве – майстэрства.
Трэба стаць больш крытычнымі ў ацэнцы мастацкай якасці кніг. Асабліва неабходна сёння патрабавальная, таварыская ацэнка твораў не толькі на старонках перыядычнага друку, але і ў сваім асяроддзі.
Чаму мы паўтараем – неабходна, трэба?
Па-першае, пытанне аб майстэрстве ва ўсякай галіне дзейнасці, а тым больш у літаратуры, ніколі не будзе вычарпана, яно павінна заўсёды стаяць на парадку дня. Пісаць кнігі і быць пісьменнікам па душэўнай патрэбе, па прызванні – не адно і тое ж.
А па-другое… Творы, дзе майстэрства прафесіянала прысутнічае толькі фармальна, дзе не адчуваецца жадання пісьменніка ўмяшацца ў жыццё, хоць што-небудзь у ім змяніць, зрабіць лепшым, дапамагчы ў гэтым краіне, народу, – ніколі не стануць актывам літаратуры.
Кожнаму з нас вядома, што пісьменніку нельга тварыць без сапраўднай зацікаўленасці надзённым жыццём, без моцных сувязей з ім. Дзеля гэтага мы ахвяруем сваім часам, імкнёмся да разведвання маладаследаванага. Нарэшце, так было ў кожны перыяд, калі перад літаратурай паўставалі нечаканыя праблемы, – трэба ісці ў разведку і іншы раз весці яе боем.
Рух жыцця – заўсёды і рух літаратуры ва ўсіх яе відах і жанрах. I каб гэты рух быў дынамічным і няспынным, спраўна павінна несці сваю службу публіцыстычная дзейнасць пісьменнікаў. У новых умовах гістарычнага развіцця ад літаратуры патрабуецца абвостраная духоўная чуйнасць да радыкальных змен у свеце, у краіне, у рэспубліцы, гатоўнасць далучыцца да дыялога, які вядзецца пра сённяшнія справы і заўтрашнія перспектывы.
Глыбокае раскрыццё чалавечай душы заўсёды служыла ісціне і, нарэшце, – рэвалюцыйным мэтам грамадства.
I ні пра якое адкрыццё духоўнага свету чалавека, раскрыццё яго маральных прынцыпаў не можа ісці гаворка, калі пісьменнік рэдка выступае як асоба, якая разам з усімі перажывае, хвалюецца, радуецца.
Няўважлівасць да такога роду дзейнасці спараджае няздольнасць пранікацца вялікімі трывогамі свету, нізкі інтэлектуальны і эмацыянальны ўзровень успрымання жыцця, што вядзе да правінцыяльнага, а то і мяшчанскага ладу мыслення, сведкамі чаго мы часам становімся.
Каб разумець жыццё, пісьменніку трэба ўвесь час павышаць свой сацыяльна-філасофскі ўзровень, удасканальваць сваю мастацкую думку аб жыцці. У гэтым напрамку і трэба было б весці ўсю арганітацыйна-творчую работу ў Саюзах пісьменнікаў нацыянальных рэспублік. Гэта асабліва важна для маладых, якія пасля атрымання вышэйшай адукацыі прагнуць больш мэтанакіраванай прафесіяналізацыі, каб здабытыя ў аўдыторыях веды ўзбагаціць практыкай, ператварыць іх у трывалыя, сэрцам адчутыя перакананні.
Нашы рэгіянальныя творчыя канферэнцыі носяць занадта аднабакова тэарэтычны характар, аперыруюць абмежаваным практычным жыццёвым і літаратурным матэрыялам. Хацелася б бачыць на іх больш вузкія рэгіёны, не ператвараць канферэнцыі ў копіі пісьменніцкіх з’ездаў.
Ці заўсёды законы жыцця і законы, па якіх мы ўсведамляем яго ў творах, узаемаабумоўлены, узаемапранікаемы?
Прыгадайце, як мы даволі доўга тапталіся на месцы ў асэнсаванні ратнага подзвігу народа, усё імкнуліся згладзіць трагедыйнасць праўды, пакуль адкрыццё суровых дакументаў таго часу не прымусіла нас, па выказванні Алеся Адамовіча, «зазірнуць кудысьці за край» (і ў сябе – на ўсю глыбіню!). А зазірнулі, і прыйшлося пісаць іншы раз пра тое ж, ужо выкарыстанае, але з глыбейшым бачаннем і з большай адказнасцю.
Колькі дыскусій выклікалі раманы Юрыя Бондарава «Бераг» і «Выбар». Чым прыцягальны вобраз Нікіціна? Нястомным пошукам ісціны, імкненнем аўтара паказаць увесь шлях гэтага пошуку як маральны вопыт у мінулым і дзеянне ў сучасным, накіраванае да стварэння ідэалу ў будучым. I трагедыя ўся ў тым, што галоўны герой ніяк не даплыве да запаветнага берага, да ідэалу, у сучасным жыцці нешта замінае. Набліжаецца, але не даплывае. Гэта – філасофскі вобраз: «Жыццё – суцэльнае абвастрэнне».
Вось у гэтай філасофскай формуле, мне здаецца, трэба сёння шукаць сутнасць разнастайнасці і багацця жыцця: не ў згладжванні канфліктаў, а ў іх абвастрэнні, бо апошні стан вызначае няспыннасць руху. А мы, не без дапамогі, вядома, рэдактараў, а іншы раз – і крытыкі, нешта згладжваем, многае замоўчваем, на штосьці закрываем вочы.
Праблема чалавека, здольнага супрацьстаяць абставінам, змяніць іх рух, стварыць новыя ўмовы, – адна з галоўных, самых надзённых. Ёй спадарожнічае, як і заўсёды, праблема выбару, таму што аб’ектыўныя ўмовы праламляюцца ў чалавеку праз суб’ектыўную прызму асобы, а ў ёй закладзены і станоўчы і адмоўны пачаткі, якія развіваюцца па-рознаму. Даследаванне гэтага развіцця падпарадкавана ў мастака рашэнню складаных духоўна-маральных і сацыяльных праблем узаемаадносін чалавека і грамадства, чалавека і абставін. Каб улічыць мноства фактараў, якімі вызначаецца ў рэшце рэшт выбар, патрэбны свабодны прастор для творчасці.
Імкненне да ўсеагульнага адлюстравання чалавечага жыцця ўласціва было класічнай літаратуры. I гэтую традыцыю сёння спрабуюць працягваць нашы пісьменнікі. Не ўсе яны пішуць мнагатомныя раманы, але разам з тым ніхто не сумняваецца, што аповесці іх маюць у аснове сваёй эпапейнасць. Не як моду, аб якой зараз гавораць, а як заканамернасць. Справа ў тым, што крытыка не даследуе прыроду эпапейнасці, зводзячы яе часта да знешніх прыкмет, да мнагатомнасці (і тэрмін нейкі не эстэтычны, а тэхнічны). Сапраўдная ж эпапейнасць – глыбінная якасць, што выклікана імкненнем да ўсеабдымнага паказу дзейнасці героя.
Мастацкі характар героя нашых дзён у лепшых кнігах сучаснай прозы эпічны. Бо сапраўдны мастацкі твор павінен выражаць і час, і чалавека, і народ. Ну, а сама эпоха наша як нельга лепш дае магчымасць пісьменнікам, іх героям звязаць пачуццё нашага часу з мінулым і будучым.

О БЕЛОРУССКОЙ СОВЕТСКОЙ ПОВЕСТИ

Тема белорусской прозы

Советская белорусская повесть – один из основных жанров белорусской художественной прозы – прошла большой путь от Великой Октябрьской революции до наших дней.
Революционный взрыв, прозвучавший в центре Российской империи в начале XX века, не мог не всколыхнуть ее всю до самых дальних краев. Это сразу же отразилось и на тех немногочисленных еще писательских кругах, что подымали белорусскую литературную целину, представленных такими именами, как Янка Купала, Якуб Колас, Змитрок Бядуля, Тетка (Элоиза Пашкевич), Максим Богданович, Тишка Гартный, Максим Горецкий. Они владели исключительным талантом писать о народе и для народа, проникая все глубже в смысл его бытия и борения, в его духовное богатство.
Однако проза того времени уступала поэзии, утверждаясь лишь в малых формах, главным образом в рассказе. Это было следствием более чем двухвекового топтания на стадии устного творчества, которое М. Богданович метко назвал «летаргией белорусской национальной жизни». Дореволюционный белорусский рассказ в его лучших образцах, принадлежащих Ядвигину Ш., Я. Коласу, З. Бядуле, Тетке, М. Горецкому, явился художественным воплощением назревших общественно-исторических и эстетических требований времени. Главной тенденцией, все более ощутимой, становилась психологизация художественного постижения человека.
И все же рассказ, как заметил В. Белинский, это лишь страницы из великой книги жизни. Развитие же белорусской литературы требовало развернутого изображения этой жизни, достаточно глубокою осмысления тогдашних революционных ситуаций не в отдельных узловых проявлениях, а в широком общественном течении. Появление хотя бы в отрывках повести Т. Гартного «Воля отца» свидетельствовало о вызревании новых жанровых форм, готовых расширить возможности словесной живописи. Закладывался фундамент поступательного развития в прозе таких ее жанров, как повесть и роман. Надо было решительно преодолеть этнографизм, бытовую приземленность, столь характерные для белорусской литературы дореволюционной поры. Появившиеся в начале 20-х годов полесские повести Якуба Коласа не сразу были приняты критикой, упрекавшей писателя в традиционном примитивизме. Критика прошли мимо очень важной тенденции – стремления передовых писателей отразить насущные нужды и чаяния белорусского крестьянства. А они-то и находили свое выражение в первую очередь в повестях Якуба Коласа.
Приближением литературы к революционной действительности продиктованы были и повести Т. Гартного, позже легшие в основу романа «Соки целины» – о рождении нового человека.
В первые годы революции целая плеяда молодых прозаиков, принадлежавших к писательском организации «Молодняк» (М. Зарецкий, М. Чарот, К. Чорный, Р. Мурашка и др.), порой в возвышенно романтическом ключе, а порой и открыто декларативно пыталось вывести прозу из традиционного бытописательства предоктябрьских лет.
Обращение белорусских прозаиков в конце 20-х годов к истории своего народа, к важнейшим событиям прошлых веков несколько расширило идейно-тематическое содержание прозы и ее жанровый диапазон. Удачно реализованная драматизация жанра в повести З. Бядули «Соловей», как и раскрытие К. Чорным диалектики души человека, зараженного сугубым индивидуализмом, ослепленного страстью к накопительству (повесть «Левон Бушмар»), вводили белорусскую повесть в ряд тех произведений советской прозы, в которых по-горьковски объемно изображается психология человека как порождение конкретной социальной среды.
От повести к повести, появлявшихся в 30-х годах из-под пера белорусских писателей, росло мастерство выпуклого, разностороннего изображения характера. Это, в свою очередь, служило усилению социальной направленности жанра, ибо человек все чаще изображался как неповторимая личность, как тип, сформировавшийся под воздействием не только бытовых, но и социально- исторических факторов. Повесть на этом этапе как бы готовила взлет белорусского романа.
Насыщенность действительности событиями большого социально-политического значения, носившими международный характер, не могла не затронуть белорусскую прозу. Это было предгрозовое время, когда зловещая тень фашистской свастики встала над странами Европы. Белорусские писатели предчувствовали большие испытания и потому все чаще обращались к военным событиям прошлого, главным образом к годам гражданской войны.
Наиболее заметной повестью явилась «Трясина» Якуба Коласа, ставшая сразу хрестоматийной из-за чрезвычайно яркой фигуры героя – деда Талаша. Он будто живой явился на страницы книги из глубины Полесья, раскрывая национальные черты характера белоруса – смелость, упорство, народную сметку, – не однажды уже встречавшего на своей земле чужеземных захватчиков и героически с ними сражавшегося.
В предвоенные годы повесть вместе с очерком и рассказом была самым распространенным и представительным в белорусской литературе жанром. События, связанные с «великим переломом» в деревне, судьбы целых классов, пути обновления жизни на социалистических началах, роль личности в общественном переустройстве жизни города и села – такова основная проблематика тогдашней прозы.
Героическую летопись Великой Отечественной войны, послевоенного возрождения жизни на испепеленной фашистами земле создают белорусские прозаики сразу после победы. Белоруссия больше, чем другие советские республики, пострадала от жестокого и коварного врага. Ее города и села были в руинах, значительная часть населения истреблена или угнана на каторжный труд в Германию. Поэтому неудивительно, что белорусская литература дала так много глубоко реалистических повестей и романов о всенародной борьбе с захватчиками. «Пережитостью» реальной военной действительности, сопричастностью к всенародному подвигу характеризуются повести И. Шамякина, В. Карпова, Т. Хадкевича, В. Шаховца, Р. Нехая и др. Историческая победа над фашизмом как торжество советского оружия и передовой идеологии нашла свое отражение и в повестях о мирном созидательном труде советских людей у И. Мележа, Я. Брыля, М. Последовича, П. Ковалева, А. Кулаковского, А. Василевич.
Новый взлет белорусской повести, ее поворот к «проблемности» падает на 50-60-е годы, когда авторы преодолели известный схематизм в отображении общественной жизни и личного поведения в ней героя. Целостный показ человека на войне или в мирной действительности становится характерным для В. Быкова, И. Пташникова, А. Карпюка, Л. Арабей, В. Саченки, В. Короткевича, М. Стрельцова, В. Домашевича и др. Повесть развивалась неровно, однако в ней все более ощутимым становилось уважение к реальному факту, к земным основам жизни со всеми ее тяготами, тревогами и радостными свершениями.
Широко известными становятся фронтовые повести Василя Быкова. Они внутренне трагедийны, что свидетельствует о высокой психологической культуре письма автора, но вместе с тем и жизнеутверждающие, ибо побеждает в конце концов чистая совесть советского человека на войне, его идейно-моральная стойкость на грани жизни и смерти. Заметно устремляется к глубокому анализу характеров И. Шамякин в повести «Огонь и снег». Сближение с действительностью, возрастание мастерства на конкретно-исторической основе обеспечивают белорусской повести широкий резонанс.
Память о войне еще долго будет тревожить белорусскую литературу, вовлекая в изображение ее все новые поколения писателей, возвращая к ней и тех, кто на длительное время «ушел в запас». Через десять лет после романа-дилогии «Партизаны» снова вернулся «на круги своя» Алесь Адамович, рассказав «Хатынскую повесть», тревожную и глубоко правдивую.
Обобщенный образ белорусского народа, не теряющего ни при каких обстоятельствах присущих ему юмора, невозмутимости, оптимизма, дает Я. Брыль в повести «Нижние Байдуны».
Жизнь и смерть – тема литературы, как и самой действительности. Последняя грань бытия человека может остаться неприметной, обыденной. Но она может стать и выходом человека на острие сознания, озаренным ясностью цели, во имя которой совершается подвиг. Это подтверждает повесть И. Шамякина «Брачная ночь», где гибнут оба центральных героя, только что сыгравшие в целях конспирации фиктивную свадьбу. Поэтично и вместе с тем трагично повествует автор о любви, неподвластной войне. Писатель измеряет чувства и мысли, устремления своих героев высокими моральными мерилами красоты и долга.
С содроганием читаешь повесть В. Казько об отвратительных экспериментах фашистских медиков над советскими детьми и суде над этими изуверами (повесть «Суд в Слободе»). Автор осторожно касается тяжелой правды того времени, выверяя ее критериями нашего сегодня. А она, эта правда, будоражит не только тех, кто участвовал в войне, но и идущих за ними.
Белорусская повесть последнего десятилетия откликается и на насущную потребность времени – изображать социалистическую действительность, людей, ее строящих, в перспективе духовного возвышения и нравственного совершенствования, оценивать современность в свете грядущего коммунистического будущего. Именно в этом ключе пишут свои повести А. Осипенко, И. Науменко, К. Киреенко, А. Мартинович, В. Карамазов, Я. Сипаков, Л. Кудравец, А. Жук, Л. Гаврилкин, В. Мысливец, О. Ипатова, М. Гиль, А. Масаренко.
Выход советского общества на пути, диктуемые научно-техническим прогрессом, затрагивает все жанры прозы, не обходя и повесть. Правда, пока изображение жизни рабочего класса, технической интеллигенции и людей науки остается главным образом темой белорусского очерка, но в последнее время интерес к индустриальной тематике растет и в художественной прозе. Кроме давно работающих в этом жанре писателей В. Мысливца и Л. Савицкого появились новые имена, в частности Я. Радкевич.
Положив в основу повествования традиционный конфликт «новаторов» и «консерваторов», автор повести «Месяц межень» Я. Радкевич не стремится сразу его упростить или свести к число механическим проблемам. Писателя волнует духовная сущность образов, их морально-этический потенциал, который они используют в борьбе технических идей. Некоторая заданность сюжетного построения здесь ощутима, однако же новизна для белорусской литературы жизненного материала и достаточная психологическая углубленность в отношения людей позволяют отнести повесть к ряду несомненных достижений.
Проблема верности отчей земле – в центре повестей И. Шумейко «Прощание в Ковальцах» и А. Жука «Холодное поле». Но как по-разному она реализуется! Организующим центром повести И. Науменко является столкновение сильной, волевой, общественно активной личности молодого учителя с душевно опустошенной сотрудницей научно-исследовательского института, погрязшей в потребительском отношении к природе, к любви, к будущему.
Если И. Науменко несколько рационалистичен в постановке насущной проблемы сохранения каждым памяти об истоках рода своего, возвращении и привыкания молодежи к родным когда-то тропам, то у А. Жука преобладает чувственный элемент. Груз душевной боли, в которой спрессован опыт военных испытаний и горькой народной памяти, угнетает старую женщину, уже бессильную находиться по-прежнему в строю людей, ухаживающих за землей. Ее запоздалое решение переселиться к сыну в город лишь приближает трагический исход.
Успешно работает в жанре повести Борис Саченко, известный прежде своей приверженностью к рассказу, миниатюре. В повести «Подгалая» художественное осмысление непреходящего закона природы о нескончаемости жизни, о смене поколений, о тревоге за судьбы грядущих реализуется в образе волчицы из Чертовой ямы, у которой отняли выводок. Следуя инстинкту сохранения рода, она вступает в единоборство с людьми.
Живой мир, окружающий нас, давно привлек творческое внимание Виктора Карамазова. Его повести и рассказы не только описание природы, которую он знает и любит, но и утверждение нравственно чистых отношений между людьми. Там написана и повесть «Погонник», направленная на развенчание черствого эгоизма, способного разрушить все вокруг, включая любовь. Внутренне жестокому человеку, бросившему семью и бежавшему за длинным рублем и веселой жизнью на Север, противопоставлена женщина искренняя, прямая, обаятельная. Она могла бы быть счастлива с человеком, преданным труду, как естественной внутренней потребности. «Погонник» – одна из характерных для белорусской литературы повестей, эмоционально воздействующих на читателя.

* * *
Диалектика жизни во все времена была и остается диалектикой литературы. И это видно на примере белорусской повести. Она всегда была обращена лицом к человеку труда. Это ее извечный, глубоко традиционный герой. При всех издержках творчества, – а без них дело не обходится ни в одной из литератур, – на протяжении своего развития белорусская литература вела неустанное освоение бытия народа. Все более динамичной, гибкой, подвижной становится внутренняя структура повести и жанровая форма вообще, действующие в рамках единого метода советской литературы – метода социалистического реализма.

ПОГЛЯД НА БЕЛАРУСКУЮ АПОВЕСЦЬ

Тэма беларускай прозы

Як і калі нарадзілася беларуская аповесць? Бадай, позна задаваць такое пытанне. Дарэчы, таксама як і ў дачыненні да рускай аповесці. Калі ў аснову жанравых асаблівасцей пакласці яе сюжэтную пранікальнасць і ў сувязі з логікай часовага адліку кампазіцыйную ўраўнаважанасць, дык руская мастацкая аповесць пачыналася з такіх шырока вядомых рукапісных помнікаў, як «Повесть временных лет», «Повесть о нашествии Батыя» і іншыя. Вытокі ж беларускай аповесці трэба бачыць у Баркулабаўскім летапісе, другіх помніках мінулага. Гэты летапіс мае выгляд сістэматычнага апісання падзей адной вёскі і аднаго замка, што заснаваны былі Баркулабам Корсакам. (Дарэчы, у гэтым замку тады жыў і працаваў Мялецій Сматрыцкі, аўтар «Грамматики словенския…», якую М.В. Ламаносаў разам з «Арифметикой» Л.Ф. Магніцкага лічыў «вратами своей учености».) Лакальны побыт сялян, іх звычаі, іхняе драматычнае жыццё, заўсёдная работа душы выкладаюцца ў летапісе ў сувязі з вялікімі падзеямі таго часу (паходы запарожскіх казакоў, стварэнне царкоўных брацтваў, руска-польскія ўзаемаадносіны). У летапісе выразна адчувальнае асуджэнне вайны і ўсялякіх канфліктаў, што вырашаліся з пазіцыі сілы. I ў гэтым трэба бачыць яго сучаснасць, сугучнасць цяперашнім ідэям міру паміж народамі.
Такі публіцыстычны паварот, калі падзеі вялікага жыцця грамадства разглядаюцца скрозь прызму іх уплыву на дабрабыт і настроі простага зямельнага люду, якраз і становіцца характэрным для твораў мастацкай прозы пачатку дзевятнаццатага стагоддзя. I хоць першыя прадстаўнікі тагачаснай беларускай літаратуры, такія, як Ян Баршчэўскі, Ян Чачот і асабліва Аляксандр Рыпінскі, стаялі ўсё яшчэ далёка ад народа, у іх творчасці адчувальна імкненне адлюстраваць становішча народных мас і іх пратэст супроць сацыяльнага прыгнёту.
Характэрным для тагачаснага літаратурнага жыцця Беларусі было суцэльнае захапленне этнаграфіяй, фальклорам. Народная стыхія жыватворна ўплывала на літаратуру, што лёгка прасачыць на такіх ананімных паэмах, як «Энеіда навыварат», «Тарас на Парнасе» ды і на буйнейшым па тым часе творы Яна Баршчэўскага «Шляхціц Завальня, альбо Беларусь у фантастычных апавяданнях». Гэта быў важны этап у агульным развіцці беларускай літаратуры новага часу.
Напісаная па-польску (на беларускай мове выданні былі забаронены) кніга «Шляхціц Завальня…» сваім духам і зместам, тым не менш, з’яўлялася беларускім творам. Яна створана на аснове шырокага выкарыстання фантастычных матываў, што вельмі выразна выказвалі наіўнае светаадчуванне народа. Але яна насычана і сацыяльным вытлумачэннем аўтарам сіл дабра і зла, якія вядуць барацьбу за авалоданне душой чалавека.
Характэрна, што, паказваючы бытавы ўклад у доме Завальні, звычаі і схільнасці гаспадара, яго размовы з гасцямі, пісьменнік застаецца цалкам на глебе рэалістычнай канкрэтнасці. Гэтым ён усё роўна як працягвае, адлюстроўваючы стройны шэраг падзей, традыцыі летапіснай літаратуры папярэдніх стагоддзяў і разам з тым усё больш зацікаўлена звяртаецца да раскрыцця становішча героя, яго душэўнага стану, паказу самога дзеяння, захопленага нібыта ў момант найвышэйшага напружання.
Гэтыя дабратворныя тэндэнцыі будуць развівацца з кожным новым дзесяцігоддзем, сцвярджаючыся апавяданнямі і аповесцямі як асноўнымі жанрамі беларускай літаратуры на першапачатковым часе яе станаўлення. Аўтары іх ужо ў пачатку дваццатага стагоддзя ўсё больш пачынаюць адчуваць тое, што асабліва непакоіць чалавека, галоўным чынам селяніна, усё дакладней намацваючы балючыя мясціны чытача, каб дапамагчы яму разабрацца ў абставінах, што выклікаюць трывогі, сумненні.
Рэвалюцыйны выбух, што прагучаў у цэнтры Расіі ў пачатку нашага стагоддзя, не мог не ўскалыхнуць і яе ўскраіны. Гэта адразу ж дало аб сабе знаць у тых нешматлікіх пісьменніцкіх колах, што разворвалі беларускую цаліну. Яны ўжо валодалі выключным талентам пісаць пра народ і для народа, пранікаючы ў сэнс яго жыцця і барацьбы, у яго духоўны свет.
Проза тады саступала месца паэзіі, выяўляючы сябе толькі ў малых формах, галоўным чынам у апавяданні. Гэта з’яўлялася вынікам больш чым двухсотгадовага існавання на стадыі вуснай творчасці, якое Максім Багдановіч дужа трапна назваў «летаргіяй беларускага нацыянальнага жыцця». Дарэвалюцыйнае беларускае апавяданне ў яго лепшых узорах, што належалі Ядвігіну Ш., Якубу Коласу, Змітраку Бядулю, Максіму Гарэцкаму, з’явілася мастацкім увасабленнем наспеўшых грамадска-гістарычных і эстэтычных запатрабаванняў часу. Галоўнай тэндэнцыяй, якая станавілася ўсё больш адчувальнай, была псіхалагізацыя ў мастацкім спасціжэнні чалавека.
I ўсё ж апавяданне, як заўважыў В. Бялінскі, толькі старонкі з вялікай кнігі жыцця. Развіццё ж беларускай літаратуры патрабавала самой кнігі, дастаткова глыбокай па асэнсаванні тагачасных рэвалюцыйных сітуацый не ў асобных вузлавых праяўленнях, а ў шырокай грамадскай плыні. З’яўленне новай аповесці Цішкі Гартнага «Бацькава воля» сведчыла ўжо аб выспяванні новых жанравых форм, якія пашыралі магчымасці слоўнага жывапісу. Закладваўся падмурак паступальнага развіцця ў прозе такіх яе жанраў, як аповесць і раман. Неабходна было рашуча пераадолець бытавую прыземленасць, вельмі характэрную для дарэвалюцыйнай пары. Таму і палескія аповесці Якуба Коласа, што з’явіліся ў пачатку дваццатых гадоў, не адразу былі прыняты крытыкай, якая папракала аўтара ў традыцыйным прымітывізме.
Набліжэннем літаратуры да рэвалюцыйнай рэчаіснасці прадыктаваны былі і аповесці Цішкі Гартнага, якія склалі пасля раман «Сокі цаліны».
Цэлая плеяда маладых празаікаў, што належала да пісьменніцкай арганізацыі «Маладняк», паспрабавала вывесці прозу з традыцыйнага бытапісальніцтва дакастрычніцкага часу на шлях рамантызацыі рэчаіснасці. З’явіўся шэраг маладзёжных аповесцей, напісаных у рамантычна-ўзвышаным ключы, якія насілі нават авантурна-прыгодніцкі характар, аднак былі адкрыты схематычныя і дэкларацыйныя. Гэта і вызначыла іх недаўгавечнае жыццё ў літаратуры.
Зварот беларускіх празаікаў у канцы дваццатых гадоў да гісторыі свайго народа, да важнейшых падзей мінулых стагоддзяў крыху пашырыў ідэйна-тэматычны змест прозы і яе жанравы дыяпазон. Драматызацыя жанру ў аповесці З. Бядулі «Салавей», як і раскрыццё К. Чорным дыялектыкі душы чалавека, заражанага індывідуалізмам, аслепленага ўласніцтвам, у вобразе хутараніна Лявона Бушмара (аднайменная аповесць), выводзілі беларускую аповесць у рад тых твораў савецкай прозы, дзе па-горкаўску аб’ёмна паказваецца псіхалогія чалавека, як параджэнне канкрэтнай сацыяльнай рэчаіснасці.
Ад аповесці да аповесці, што з’яўляліся ў трыццатыя гады з-пад пяра беларускіх пісьменнікаў, расло майстэрства выпуклага, рознабаковага паказу характару. Гэта ў сваю чаргу служыла ўзмацненню сацыяльнага жанру, бо чалавек усё часцей паказваўся як непаўторная асоба, як тып, што сфарміраваўся пад уздзеяннем не толькі бытавых, але і сацыяльна-гістарычных фактараў. Аповесць падрыхтоўвала ўзлёт беларускага рамана.
Насычанасць рэчаіснасці падзеямі вялікага сацыяльна-палітычнага гучання, што мелі міжнародны характар, не магла не закрануць беларускую прозу. Гэта быў час, калі цень фашысцкай свастыкі ўзнік над краінамі Еўропы. Беларускія пісьменнікі прадчувалі вялікія выпрабаванні, якія імперыялізм падрыхтоўваў нашай краіне, і таму ўсё часцей звярталіся да ваенных падзей мінулага. Галоўным чынам да гадоў грамадзянскай вайны.
Найбольш прыкметнай аповесцю стала «Дрыгва» Якуба Коласа, якая зрабілася адразу хрэстаматыйнай. Дзед Талаш быццам жывы з’явіўся на старонкі кнігі з глыбіні Палесся, раскрываючы нацыянальныя рысы характару беларуса, што неаднойчы ўжо сустракаў на сваёй зямлі іншаземных захопнікаў і гераічна з імі змагаўся.
Аповесць у перадваенныя гады вызначала твар беларускай прозы і разам з апавяданнем і нарысам была самым распаўсюджаным і прадстаўнічым жанрам. Падзеі, звязаныя з вялікім пераломам у вёсцы, лёс класаў, шляхі абнаўлення жыцця, роля асобы ў грамадскай перабудове жыцця горада і вёскі складаюць праблематыку тых твораў.
Гераічны летапіс Вялікай Айчыннай, а таксама пасляваеннага аднаўлення жыцця на спапялёнай ворагам зямлі ствараюць беларускія празаікі адразу пасля перамогі. «Перажытасцю» рэальнай ваеннай рэчаіснасці, прыналежнасцю да ўсенароднага подзвігу характарызуюцца многія аповесці.
Новы ўзлёт беларускай аповесці, яе паварот да праблемнага аналітызму прыпадае на другую палавіну пяцідзесятых – першую палавіну шасцідзесятых гадоў, калі аўтары пераступілі парог раздзельнага паказу грамадскага жыцця і асабістых паводзін у ім героя. Цэласны паказ чалавека на вайне ці ў мірным жыцці становіцца характэрным для В. Быкава, А. Адамовіча, I. Пташнікава, А. Карпюка, Л. Арабей, Б. Сачанкі, У. Караткевіча, М. Стральцова і іншых. Аповесць развівалася няроўна, аднак у ёй усё больш адчувальна выяўлялася павага да рэальнага факта, да зямных асноў жыцця з усімі яго цяжкасцямі, хваляваннямі і радаснымі здзяйсненнямі.
Беларуская аповесць апошняга дзесяцігоддзя адгукаецца і на надзённыя запатрабаванні жыцця – паказваць рэчаіснасць, людзей, якія яе ствараюць, у перспектыве духоўнага ўзвышэння і маральнага ўдасканалення, ацэньваць сучаснасць у святле будучыні. Менавіта ў гэтым ключы пішуць свае аповесці А. Асіпенка, Я. Сіпакоў, А. Кудравец, Г. Далідовіч, В. Іпатава…
Праблема вернасці бацькоўскай зямлі ў цэнтры аповесцей I. Навуменкі «Развітанне ў Кавальцах» і А. Жука «Халодная птушка». Але як па-рознаму яна рэалізуецца! Арганізацыйным цэнтрам аповесці I. Навуменкі з’яўляецца сутыкненне моцнай, валявой, грамадска-актыўнай асобы маладога настаўніка з душэўна апустошанай супрацоўніцай навукова-даследчага інстытута, што пагразла ў спажывецкіх адносінах да прыроды, кахання, да будучага.
Калі I. Навуменка некалькі рацыянальны ў пастаноўцы надзённай праблемы захавання памяці аб вытоках рода свайго, вяртання да родных некалі сцежак, то ў А. Жука пераважае пачуццёвы элемент у вытлумачэнні таго ж. Душэўны боль, у якім спрасаваны вопыт ваенных выпрабаванняў і горкай народнай памяці, прыгнятае старую жанчыну, што не мае сілы па-ранейшаму быць у страі людзей, якія пераўтвараюць зямлю. Яе запозненае рашэнне перасяліцца да сына ў горад толькі набліжае трагічны зыход яе жыцця.
Традыцыйная асаблівасць беларускай аповесці адчувальная і па сённяшні дзень. Рэалістычная заземленасць, насычанасць бытам, падрабязнасцямі прыватнага жыцця, надаюць ёй грунтоўнасць і аргументаванасць, уводзяць ад рытарычнасці, ілюстрацыйнасці і ад мадэрнізаваных праяў схематызму, гэтак характэрных для сучаснай аповесці наогул.
Даўно выбраў гэты жанр Барыс Сачанка, вядомы раней сваёй прыхільнасцю да апавядання, мініяцюры. Аповесць ён выбірае, як нам здаецца, для таго, каб эмацыянальнае напружанне жыццёвага матэрыялу давесці да той мяжы, за якой у больш лаканічнай форме апавядання мог бы здарыцца небяспечны абрыў і ідэя магла б застацца непрасветленай да канца. Гэта выразна відаць у аповесці «Ваўчыца з Чортавай ямы».
Мастацкае асэнсаванне бясконцасці жыцця, зменлівасці пакаленняў, трывогі папярэдніх генерацый за лёс будучых пакаленняў рэалізуецца ў аповесці праз вобраз ваўчыцы з Чортавай ямы. У яе адабралі вывадак, і ваўчыца-маці з інстынкту самазахавання ўступае ў адзінаборства з людзьмі. Вядома ж – перамагае ўсемагутны чалавек, уладар прыроды.
Свет, што акружае нас, даўно прыцягнуў творчую ўвагу Віктара Карамазава. Яго аповесці і апавяданні – не толькі жывапісанне прыроды, але і сцвярджэнне маральна чыстых адносін паміж людзьмі. Так напісана і аповесць «Пагоннік», накіраваная на выкрыццё чэрствага эгаізму ў душы чалавека, здольнага разбурыць усё, нават каханне. Унутрана жорсткага чалавека, які кінуў сям’ю і падаўся на Поўнач, выкрывае жанчына шчырая, простая, абаяльная. Яна знаходзіць сваё шчасце ў чалавеку, што аддадзены працы як натуральнай, унутрана неабходнай патрэбе.
Калі часта чуюцца папрокі ў адставанні вясковай прозы ад надзённасці жыцця, дык што гаварыць тады аб прозе, якая заклікана паказаць чалавека ў абставінах урбанізаванага побыту? Беларускай аповесці ніяк не ўдаецца выйсці на мастацкае адлюстраванне жыцця рабочага класа, тэхнічнай інтэлігенцыі, людзей навукі. Кажуць, традыцыі некалі аграрнага краю перашкаджаюць. Часткова так. Але ўсё ж асобныя празаікі вырываюцца з палону падобных традыцый.
Пісаць ад першай асобы, відаць, цяжэй, чым купацца ў аўтабіяграфічным матэрыяле, пісаць з сябе.
Паклаўшы ў аснову апавядання традыцыйны канфлікт наватараў і кансерватараў, аўтар аповесці «Месяц межань» Яўген Радкевіч не імкнецца адразу яго спрасціць. Пісьменніка хвалюе духоўная сутнасць вобразаў, іх маральна-этычны патэнцыял. Некаторая зададзенасць сюжэтнай пабудовы тут адчуваецца, аднак навізна для беларускай прозы жыццёвага матэрыялу і дастатковая псіхалагічная заглыбленасць у адносіны паміж людзьмі дазваляе аднесці аповесць да несумненных дасягненняў.

* * *
Дыялектыка жыцця ва ўсе часы была і застаецца дыялектыкай літаратуры. I гэта выразна відаць на прыкладзе беларускай аповесці. Яна заўсёды звернута да героя – чалавека працы. Гэта яе спрадвечны, глыбока традыцыйны герой. Пры ўсіх выдатках творчасці, а без іх ні адна літаратура не жыве, – на працягу свайго развіцця яна вяла нястомнае асваенне жыцця народа. Усё больш дынамічнай, глыбокай, рухомай становіцца ўнутраная структура аповесці, жанравая форма ўвогуле.

КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 3

АДКРЫВАЦЬ ПА-МАСТАЦКУ, ПА-ГОРКАЎСКУ: ДУМКІ ПРА СУЧАСНЫ РАМАН

Тэма сучаснага рамана

Беларуская савецкая літаратура ўпэўнена выйшла на арбіту свайго бурнага ідэйна-тэматычнага і жанрава-стылявога абнаўлення, якое прызнаецца шырока не толькі ў нашай краіне, але і далёка за яе межамі. Прызнаецца не толькі рытарычна, але і практычна, праз усё шырэйшае веданне нашых кніг. Прызнаецца перш за ўсё таму, што пры ўсёй своеасаблівасці жыццёвага матэрыялу, нацыянальнага каларыту, што асабліва прыкметна на адлюстраванні гераізму беларускага народа ў гады вайны, пры шматстайнасці індывідуальнасці стыляў асноўныя праблемы эпохі і чалавека вырашаюцца сёння з пазіцый грамадства развітога сацыялізму, у святле камуністычных ідэалаў. У гэтым трэба бачыць жывое наследаванне традыцый Максіма Горкага, асноватворцы сацыялістычнага рэаліэму.
Гісторыя і сам дух горкаўскіх традыцый вымагае нас быць пільнымі да самых складаных творчых пошукаў, да новых, падчас вельмі нечаканых мастацкіх адкрыццяў. I тут роля нашай літаратуразнаўчай навукі, літаратурнай крытыкі павінна быць павышана. Не трэба быць катэгарычнымі ў ацэнках агульнага стану асобных відаў і жанраў, як гэта робяць некаторыя з тытулаваных вучоных-літаратуразнаўцаў. Стан сучаснай навелістыкі, маўляў, «не задавальняе, бо яркіх апавяданняў мала», «раман і аповесць таксама як бы завяршаюць распрацоўку раней адкрытых жыццёвых пластоў»…
А вось славацкі крытык Душан Слабоднік, прачытаўшы выдадзеную ў Браціславе анталогію беларускіх апавяданняў, робіць зусім іншыя абагульненні. Ён звяртае ўвагу на пераемнасць гераічнага пачатку ў свядомасці савецкіх людзей, якую разглядае «перш-наперш у сувязі з дынамічнымі зменамі ў сацыялістычным грамадстве, з далейшым яго развіццём – у сувязі з тымі зменамі, якія карэнным чынам перайначылі лёс сыноў і дачок беларускага народа». Далей, заўважыўшы такую адметную рысу беларускіх празаікаў як кантамінацыю, нечаканы пераход аўтара ад увасаблення падзей мінулага да сучаснасці, Душан Слабоднік робіць вывады: «Творчасць беларускіх аўтараў, узятая разам і як бы аб’яднаная ў адзіны разнаколерны букет, стварае, урэшце, той мастацкі факт, дзякуючы якому іх творы заваявалі папулярнасць у чытачоў не толькі СССР, але і за мяжой. Менавіта дзякуючы наяўнасці гэткай разнастайнасці ў творах ім зараз аддае столькі ўвагі як свая, так і зарубежная крытыка».
Збоку ці здалёк, выходзіць, лепш відаць. Як бы там ні было, а крытыкі ў нас павінны былі б не проста выконваць ролю вартавых учарашніх, не такіх ужо і нязначных, як некаторым з іх здаецца, набыткаў, але з большай зацікаўленасцю да ўсёй шматнацыянальнай савецкай літаратуры, а можа нават ырэй – літаратур краін сацыялістычнай садружнасці ды і прагрэсіўных тэндэнцый у літаратурах свету вывучаць гэтыя набыткі. Няблага было б тэарэтыкам узяць на свае плечы і ролю празорцаў найбольш плённага развіцця нацыянальнай літаратуры, зыходзячы з тых задач, якія ставіць перад ей грамадства, Камуністычная партыя.
Мы павінны ясна ўсведамляць, што сёння фарміруецца сусветная сацыялістычная літаратура, уклад у якую беларускай прозы, беларускага рамана будзе пэўным чынам ствараць духоўны аўтарытэт рэспублікі. Усё большая скіраванасць нашых пісьменнікаў да шматмернай у гістарычным і філасофскім планах пастаноўкі эпахальных праблем – сведчанне авалодання імі метадам сацыялістычнага рэалізму, які становіцца ўсё больш адкрытым для прагрэсіўных форм праўдзівага адлюстравання жыцця ў літаратуры.
Паэтыка беларускага рамана вывучаецца ўсё яшчэ недастаткова актыўна і без належнага заглыблення ў канкрэтныя набыткі. Пэўная частка літаратуразнаўцаў і крытыкаў бярэцца за пяро празаіка. За малым выключэннем яны не хапаюць зорак з паэтычнага неба, і мастакоўскае іх самалюбства ўжо не дазваляе ім прынцыпова, адкрыта, патрабавальна ацэньваць набыткі нанова здабытых сяброў у прозе, паэзіі ці драматургіі. Ніхто не можа рэгламентаваць пісьменніку, якімі яму жанрамі займацца, але ніхто не даруе літаратуразнаўча-крытычнаму фронту, калі ён пачне зноў адставаць ад агульнага літаратурнага працэсу.
Мы пішам і вучымся пісаць, спрабуем брацца за самыя розныя жанры, у тым ліку і за раманы, за цэлыя эпапеі, але ці заўсёды пісьменніцкі позірк звернуты на тое, што было і ёсць галоўнай рухаючай сілай грамадства. Ці з усіх бакоў ахоплівае наш позірк эпоху развітога сацыялізму, ці закранае ён усе глыбінныя пласты жыцця грамадства, ці не залішне часта ў чалавеку бачым другараднае, забываючыся на яго гісторыяй наканаванае прызначэнне быць стваральнікам, будаўніком камуністычнага заўтра.
Навукова-тэхнічная рэвалюцыя павышае ў цане чалавечы розум, веды, адукаванасць, дзелавітасць. Калі мець на ўвазе сацыялістычнае грамадства, дык тут яшчэ вышэй пачынаюць цаніцца маральныя якасці чалавека – камуністычная свядомасць і пераконанасць, калі клопат асабісты спалучаецца з клопатам агульнанародным, дзяржаўным, грамадскім. Літаратуры, раману патрэбен герой з высокімі якасцямі змагара за сацыяльны і навукова-тэхнічны прагрэс. Не так ужо важна, на якім абсягу рэчаіснасці – у полі, на ферме, у цэху ці ў навуковай лабараторыі – гэты герой будзе выяўляць байцоўскія якасці свайго характару. Важны характар, сфармаваны новымі ўмовамі, па-грамадзянску актыўны, па-партыйнаму прынцыповы, страсны барацьбіт за нормы камуністычнай маралі.
А яна, камуністычная мараль – самая надзённая, першачарговая, неадкладная грамадская патрэба часу, а значыць, няўхільны клопат і літаратуры, якая заклікана раскрываць грамадзянскія асновы характару перадавога чалавека свайго часу, сцвярджаць сацыяльную адказнасць яго за лёс грамадства, народа, дзяржавы, за шчасце людзей. Гераізм грамадзянскай сумленнасці, грамадзянскай мужнасці – вось што адрознівае сучасны гераічны характар, характар сапраўднага камуніста ў жыцці. I яго, буйнамаштабнага, чакае наша літаратура, ускладаючы свае надзеі перад усім на раман. Бо толькі гэты жанр здольны раскрыць характар змагара эа інтарэсы партыі і народа ў супрацьстаянні тым сацыяльным з’явам, што існуюць па прынцыпу «мёртвы хапае жывога» і маюць выяўленне ў сацыяльным эгаізме мешчаніна, які прыстасоўваецца да сацыяльных умоў існавання, абыякавы да ўсяго на свеце, акрамя сябе.
Канкрэтнае ж выяўленне глыбіннай сутнасці гераічнага характару сёння, як ніколі яшчэ, залежыць ад чуласці чалавека, яго розуму, адукаванасці, выхаванасці, кампетэнтнасці, заўсёднага імкнення ўнутрана сталець і ўдасканальвацца. Крытыка наша вылучае яе асаблівую з’яву – творы на маральна-этычныя тэмы, тым самым супрацьстаўляючы іх так званай «вытворчай тэме», значыць, прызнаючы іх аўтаномнае існаванне. А ці можна маральныя пошукі пісьменніка выдаваць за нейкую асобную сферу творчай дзейнасці, вырываць з характару чалавека сацыялістычнай фармацыі самую сутнасць яго – працу, справу, якой ён заняты. Савецкая літаратура ўсё смялей ставіць у цэнтр свайго эстэтычнага і маральнага даследавання, усталёўвае як вядучы, перадавы, гераічны характар часу людзей, якія спалучаюць высокі ўзровень палітычнай свядомасці, высокамаральныя адносіны да сваёй справы з добрай дзелавой і прафесійнай падрыхтоўкай.
Ствараць такія характары па сіле толькі пісьменніку з пэўным маштабам асобы. Калі няма вялікіх ідэй і перакананняў, калі за душой няма чагосьці сур’ёзнага і важнага, што пісьменнік гатовы сказаць людзям, тады і ўзнікаюць другаснасць, апісальнасць, пераймальнасць, адным словам, літаратуршчына. Мы часам, толькі часам, а не заўсёды, успамінаем словы: майстэрства пісьменніка. А варта было б часцей звяртацца да ўрокаў вялікага Талстога.
У прадмове да «Сялянскіх апавяданняў» Сяргея Сямёнава (быў такі рускі пісьменнік-самавук) Леў Мікалаевіч Талстой пісаў: «…Я даўно ўжо склаў сабе правіла меркаваць пра ўсялякі мастацкі твор з трох бакоў: 1) з боку зместу – наколькі важна і трэба для людзей тое, што з новага боку адкрываецца мастаком, таму што ўсялякі твор толькі тады твор мастацтва, калі ён адкрывае новы бок жыцця; 2) наколькі добрая, прыгожая адпаведная зместу форма твора; 3) наколькі шчырае стаўленне мастака да свайго прадмета, гэта значыць, наколькі ён верыць у тое, што адлюстроўвае. Гэтая апошняя вартасць мне здаецца заўсёды, – піша Талстой, – самай важнай у мастацкім творы. Яна дае мастацкаму твору яго сілу, робіць мастацкі твор здольным выклікаць у гледача, слухача і чытача тыя пачуцці, якімі поўны мастак».
Скажам шчыра, што і самі пісьменнікі, і крытыкі, і тыя, хто кіруе літаратурным працэсам, недастаткова ўважлівыя да стварэння ўласнай творчай асобы, да выпрацоўкі вельмі абавязковай для пісьменніка больш глыбокай і дакладнай грамадскай пазіцыі. Адказваючы на анкету часопіса «Вопросы литературы», Іван Мележ пісаў: «Не трэба здавацца ні горшым, ні лепшым, чым ты ёсць, трэба быць самім сабою. Усякая штучнасць будзе ў шкоду. Ніякі фальш не пройдзе без следу… Загадкі майстэрства залежаць, урэшце, ад аднаго – ад асобы мастака. Багацце свету, багацце майстэрства пісьменніка – у самой яго асобе. Каб высокае было мастацтва, трэба, каб высокай была асоба творцы».
Калі гаварыць пра маладзейшых пісьменнікаў, якія адважваюцца брацца за раман, дык тут крытыка магла б рабіць больш, чым робіць у галіне фарміравання іх светапогляду «на ўзроўні вышэйшай адукацыі свайго веку», гэта значыць марксісцка-ленінскай сістэмы перакананняў, у галіне ўзбраення іх сапраўды навуковай метадалогіяй асэнсавання і спасціжэння рэчаіснасці, узбраення культурай і глыбокім, усеахопным веданнем жыцця.
Што значыць для пісьменніка ўзбраенне культурай? Паглыбленне гісторыка-філасофскіх ведаў, вывучэнне духоўных набыткаў народа, а найперш яго мовы. Пра стыль і мову беларускага рамана пішацца недаравальна мала. Але і тое, што пішацца, не заўсёды тэарэтычна абгрунтавана.
Чым займаецца пісьменнік, у прыватнасці, празаік, а яшчэ больш дакладна – раманіст? Ён адкрывае, кажучы словамі Максіма Рыльскага, «свет, праломлены праз мноства чалавечых прызмаў». Але ж у кожнага свой свет і свае спробы праламлення яго праз сваіх, выбраных самім аўтарам з вялікага мноства людзей. Так, мабыць, і ствараецца бязмежная палітра мастацкіх сродкаў, здольных улоўліваць і выяўляць усю мнагамернасць аб’ектыўна-суб’ектыўнага свету.
Дарэчы, калі б нашы літаратуразнаўцы і мовазнаўцы, адным словам, філолагі, займаліся праблемамі паэтыкі прозы ці таго ж рамана, наша сучасная літаратура выглядала б куды багацейшай, чым яна пакуль прадстаўлена ў даследаваннях. Калі даследаваць кожны твор у лінгвістычным плане (а гэта часам робіцца), дык ён будзе мець сваю лексіку, свой граматычны лад, сваю будову фразы. Але ж мова празаіка, калі браць увогуле як мастацкую сістэму, заўсёды імкнецца да аўтара, да яго канечнай творчай мэты.
Раманіст, нават калі звяртаецца да сённяшняга жыццёвага матэрыялу, вымушаны шукаць новыя «пункты адліку» несканчонага руху гістарычнага часу. Пошук гэты рэалізуецца ў слове, здольным «стыкавацца» як з гісторыяй, так і з вечна рухомай цяперашняй рэчаіснасцю. Калі мець на ўвазе ідэйна-тэматычныя і стылёва-жанравыя пошукі беларускага рамана, дык задачу нашу можна сфармуляваць словамі Уладзіміра Ільіча Леніна: «Уся справа ў тым, каб не задавальняцца тым уменнем, якое ў нас выпрацаваў ранейшы наш вопыт, а ісці абавязкова далей, дабівацца абавязкова большага, пераходзіць абавязкова ад больш лёгкіх задач да болей цяжкіх».
Калі гаварыць пра літаратурны працэс 70-х гадоў, дык самай характэрнай рысай варта лічыць умацаванне нават у міжнародным маштабе пазіцый рэалізму. Выдыхся той «бум авангардызму», якім характарызавалася папярэдняе дзесяцігоддзе на Захадзе. Былі асобныя выбрыкі і ў нас, больш у паэзіі, драматургіі. У апошні час аслабела схільнасць да абсалютызацыі эксперыменту, ідзе пэўная ўсталяванасць творчых імкненняў усебакова даследаваць рэчаіснасць з павелічэннем пры гэтым удзельнай вагі дакументальна-мемуарных жанраў. Усё шырэйшае разгортванне, напрыклад, у чэшскай, балгарскай, югаслаўскай літаратурах набывае гістарычная проза. Вядучым жанрам становіцца раман, празаічныя жанры наогул.
Сацыялістычны рэалізм становіцца ўсё больш адкрытым самым розным тэмам, праблемам і мастацкім пошукам, хоць побач з тым умацоўваецца ўсё больш адзіная светапоглядная база для ўсебаковай распрацоўкі канцэпцый асобы. Пісьменнік у сваёй творчасці ніяк не можа кіравацца толькі нейкімі «чыстымі» эстэтычнымі або этычнымі меркаваннямі.
Прыгадаем ліст У.I. Леніна да Горкага ў сувязі з яго захапленнем богастваральніцтвам, ідэі якога, па думцы пісьменніка, нібыта былі здольныя абудзіць у людзях добрыя пачуцці, звязаць асобу з грамадствам. Уладзімір Ільіч тады тлумачыў Горкаму, што сэнс ідэй, калі яны пайшлі ў масы, «вызначаецца не Вашым добрым пажаданнем, а суадносінамі грамадскіх сіл, аб’ектыўнымі суадносінамі класаў». Патрабуючы мець на ўвазе грамадска-палітычны фактар, Ленін не ігнараваў і іншыя. Ён паслядоўна стаяў на сваім: «Сукупнасць усіх бакоў з’явы, рэчаіснасці і іх (узаема) адносін – вось з чаго складваецца ісціна». Сукупнасць нельга разглядаць пры гэтым як механічную суму састаўных частак – эстэтычнай, этычнай, палітычнай ацэнак, а як новую якасць.
Пра ўзаемаадносіны палітыкі і мастацтва хораша сказаў у свой час А.В. Луначарскі: «Няправільна лічыць, што да рэвалюцыі можна падыходзіць неяк там без галавы, а толькі сэрцам, яшчэ большая памылка лічыць, што «галава тут – замінае», але, вядома ж, правільна, што «рэвалюцыю разумее і прымае толькі той, хто не толькі больш ці менш спасцігае яе розумам, але хто бачыць у ёй хараство».
I ці не ў тым высакародная мэта і задачы нашай літаратуры сацыялістычнага рэалізму, каб раскрыць у поўнай меры хараство, веліч рэвалюцыйных ідэалаў і пераўтварэнняў, зрабіць іх здабыткам розуму і сэрца кожнага чалавека.

ГАВАРЫЦЬ УСЯМУ СВЕТУ

Тэма літаратуры

Вядома, бессэнсоўна ўстанаўліваць у літаратуры відавую ці жанравую іерархію. Чытач аднолькава прагне і добрай прозы, і высокай, шчырай паэзіі, і прынцыповай, патрабавальнай, высокаінтэлектуальнай крытыкі. Не кажучы пра драматургію, якая, бадай, найбольш яму даступна цяпер, бо адлюстроўвае жыццё праз сінтэз слова з шырокім спектрам выяўленчых сродкаў тэатра, кіно, тэлебачання.
I ўсё ж як бы мы таго ні хацелі, а размеркаванасць літаратуры па відах і жанрах, па прыхільнасці чытача ў пэўны час да кожнага з іх існуе, як было заўсёды. Так званым лідэрствам прозы ў сучасным літаратурным працэсе мы, празаікі, можам ганарыцца сёння, але гэта ўскладае на кожнага з нас вялікую адказнасць, бо патрабаванні бягучага дня, цяперашняга чытача не сумяшчальны ні з шэрасцю і схематызмам, ні з уяўнай шматзначнасцю, за якой толькі паверхневы пласт першых беглых уражанняў ад жыцця, часам толькі адны эмоцыі і вельмі мала самастойнага роздуму над ім. Першачарговая ж задача нашай літаратуры была і застаецца сёння – мастацкае асваенне жывой рэальнасці, глыбокае даследаванне яе праблем і канфліктаў. Таксама як першачарговай унутрылітаратурнай задачай была і застаецца барацьба за глыбокую ідэйнасць і высокую мастацкасць.
Магістральная лінія развіцця беларускай прозы сёння ідзе па шляху стварэння жыццёвых абагульненняў.
Чалавек-творца даўно стаў у цэнтры ўвагі савецкай літаратуры і на кожным новым этапе яе гісторыя з’яўляецца ўсё у новым выяўленні асноватворных рыс характару. Калі прасачыць эвалюцыю станаўлення герояў беларускай прозы, то пераканаешся ў адным: пазітыўны і негатыўны пачаткі існуюць у героях у непарыўным адзінстве, адлюстроўваючы барацьбу станоўчага і адмоўнага ў тых вострых формах, якія існуюць у жыцці. Толькі ў гэтым выяўляецца канфліктная сутнасць эпохі нараджэння новага, яго развіцця ў няспынным руху. Толькі праз паказ характэрных супярэчнасцей часу становіцца зразумелай мэтанакіраванасць нашага руху.
Скарыстоўваючы разнастайныя формы адлюстравання ўсяго багацця нашай рэчаіснасці, мы, аднак, не павінны забываць на тое, што няспынны рух гісторыі наперад выяўляецца перш-наперш праз тыпы станоўчых герояў, якія толькі і здольны надаваць твору танальнасць аптымізму, няўхільнай веры ў перамогу дабра над злом.
У сучаснай беларускай прозе, як і наогул ва ўсім літаратурным працэсе, ідуць прыкметныя зрухі. Больш маштабным стаў ахоп рэчаіснасці – мы не баімся вяртацца ў далёкія абсягі гісторыі.
Іван Шамякін, які даў літаратуры багата сваіх твораў, дзе чалавек сапраўды паўстае буйным планам, надрукаваў першую частку палітычнага рамана «Петраград – Брэст». Гэта твор пра вельмі складаны і важны перыяд, калі бальшавікам трэба было весці адчайнае змаганне ўнутры партыі супроць Троцкага і «левых камуністаў» за неадкладнае падпісанне Брэсцкага міру, каб даць краіне перадышку і сабрацца з сіламі.
Тым часам старэйшы наш празаік Мікола Лобан раманам «Шэметы» завяршыў трохтомнае мастацкае палатно, дзе лёс чалавека таксама пастаўлены ў кантэкст гісторыі, а філасофія чалавечай асобы і філасофія грамадства знітаваны ў адзіны даволі моцны эстэтычны сплаў. Не без пэўных страт, але Лобану ўдалося ў асноўным пераканаўча паказаць шырокія абсягі рэвалюцыйных падзей на Беларусі.
Герцэн аднойчы заўважыў, што народ па-сапраўднаму можа лічыць сябе культурным толькі тады, калі ён добра ведае сваю гісторыю. Грамадска-палітычная гісторыя Беларусі багата на знамянальныя падзеі, многія з якіх усё яшчэ чакаюць свайго мастацкага ўвасаблення. Хоць трэба сказаць – у апошні час нямала зроблена захадамі такіх пісьменнікаў, як Вольга Іпатава («Прадыслава»), Эрнест Ялугін («Мсціслаўцаў посах»), Эдуард Скобелеў («Міраслаў – князь Дрыгавіцкі»), Канстанцін Тарасаў («Дзень рассеяння»). У пераважнасці сваёй гэтыя творы (маюцца на ўвазе творы і тых празаікаў, што пішуць па-беларуску, і тых, што пішуць па-руску) напісаны гістарычна даставерна, з пэўнай эмацыянальнай напружанасцю, шчыра, з дасканала прадуманымі сродкамі выяўлення.
Фізіка мае закон супраціўлення матэрыялу. Літаратура таксама яго мае, толькі не заўсёды мы ўлічваем асаблівасці яго дзеяння. Для пісьменніка ён дзейнічае двойчы: першы этап – супраціўленне самога жыццёвага матэрыялу, другі – супраціўленне слова, калі матэрыял ужо паддаўся, але яшчэ не адліўся ў належныя формы. Некаторыя з аўтараў умеюць спалучаць гэтыя дзве перамогі ў адну, і тады мы маем каштоўны злітак найвышэйшай пробы.
Нельга лічыць адыходам у мінулае зварот пісьменнікаў да тэм гістарычнага плана. Гэта ў большасці выпадкаў адзін са шляхоў пазнання сучаснасці, яе ідэйнага і мастацкага асэнсавання.
Дзіўна, але наша гістарычная навука чамусьці яшчэ не сказала свайго слова, не дала вытлумачэння шэрагу важных вузлоў гісторыі нашага народа. Варта было б мець на ўвазе, што шырокі чытач атрымлівае ўяўленне аб канкрэтных гістарычных фактах праз мастацкае іх увасабленне. Ці гістарычны на самой справе той альбо іншы твор, у якой ступені ён гістарычны, мабыць, варта было б вырашаць не толькі крытыкам і літаратуразнаўцам, але і гісторыкам. Калі меркаваць па нашай перыёдыцы, дык гісторыкі нібыта і праўда не чытаюць таго, што стварае літаратура. А мы, пісьменнікі, таксама, здаецца, не надта ўчытваемся ў працы гісторыкаў.
Між тым гістарычная тэма невычарпальная. I няма на яе ніякай забароны. Уся справа, вядома, у тым, што кожнаму мастаку, якім бы самабытным талентам ён ні валодаў, патрэбны аб’ектыўныя адносіны да гісторыі, сталы светапогляд, каб творчае натхненне скіроўваць у рэчышча правільнага ідэйна-мастацкага вырашэння. Паміж праўдай жыцця і праўдай мастацтва ляжыць доўгі і складаны шлях, але менавіта на гэтым шляху трымаюць экзамен талент і грамадская пільнасць пісьменніка. Гэта датычыць усіх нас.
Самавыяўленне, фарміраванне асобы – працэс складаны і супярэчлівы. Мы ўжо не адзін раз мелі магчымасць падкрэсліваць гэта. Найбольш інтэнсіўна праходзіць гэты працэс у часе выпрабаванняў, вялікіх ці малых, але ўсё-такі выпрабаванняў. Для нашай краіны, для ўсяго народа ўсеагульным гістарычным выпрабаваннем была Вялікая Айчынная вайна, што выявіла нечуваную мужнасць і небывалы гераізм чалавека, выхаванага сацыялістычным ладам.
Час, які аддаляе нас ад падзей такога глабальнага ваеннага ўзрушэння, не можа зменшыць цікавасць да іх усё новых і новых пакаленняў чытачоў. Слушна на гэты конт зазначае Юрый Бондараў: «Мінулае таксама матэрыяльна, як і сучаснасць. Інакш знікла б сама гісторыя. Яна стала б падобнай на сны мінулых часоў. Без мінулага чалавек адчувае сябе істотай з усечанай… свядомасцю».
Страціўшы ў вайну два з палавінай мільёны жыццяў, Беларусь у вачах народаў свету паўстае, аднак, не толькі пакутніцай, а перш-наперш волатам, змагаром, рэспублікай-гераіняй.
Гісторыя паставіла перад людзьмі неабходнасць «вялікага супрацьстаяння». Васіль Быкаў, які прайшоў франтавымі дарогамі праз усе гады Айчыннай вайны, з уласнага жыццёвага і баявога вопыту называе яе «самай вялікай і крывавай з усіх, перажытых нашым народам». Такой ён і ўзнаўляе яе ў сваіх творах. Аповесць «Пайсці і не вярнуцца», якая хоць і знаходзіцца ў ранейшым рэчышчы выключнай увагі да асобы кожнага воіна, яго ўчынкаў, яго думак, да асобы, жорстка акрэсленай у сваіх паводзінах выбарам паміж жыццём і смерцю, але адкрывае шмат новага як у самім характары чалавека, так і ў праяўленні сваёй «асабістасці».
Кажуць, В. Быкаў пачаў паўтарацца і таму зменшылася яго творчая актыўнасць. Але ці так гэта? Перачытаем аповесці, створаныя ім, і лёгка пераканаемся, што ў яго вялікі выбар цэнтральных калізій. У «Воўчай зграі» і ў «Дажыць да світання» – гэта самаахвярнасць адзінокага героя супроць варожай сілы, у «Сотнікаве» ўжо два персанажы робяць канкрэтны свой выбар у аднолькавых абставінах, у «Круглянскім мосце» і «Яго батальёне» – канфлікт разгортваецца не толькі на лініі маральнага выбару, але і пераходзіць у сістэму агульных адносін, закранае логіку загаду, выканання, падначалення, распараджэння чужым жыццём, калі героі адказваюць ужо не толькі за сябе. Гэтак выпісана Зося ў аповесці «Пайсці і не вярнуцца». Яна не вагаецца ў галоўным, таму што з самага пачатку выбрала пэўны шлях. Тым часам дамо слова аўтару, як ён характарызуе сваю гераіню: «Яна верыла ў лепшую будучыню, а галоўнае – у засвоены ёю з кніг ідэал дабра і справядлівасці, які па-хамску і ўраз растапталі фашысты. Яна іх ненавідзела як толькі можна ненавідзець асабістых ворагаў…» Вось і ўсе ключы, каб зразумець духоўны закон вышэйшага абавязку.
Паказваючы чалавека на вайне, нельга забывацца пісьменніку на тое, што народная барацьба з захопнікамі і гераізм простых людзей мелі пад сабой падмурак трывалых, праз вякі сфармуляваных маральных традыцый. Народны гераізм трымаецца на асабістай асэнсаванасці народна-патрыятычных ідэалаў справядлівасці. Мы альбо яны. Паміж гэтымі краямі спрасавана жорсткая сутнасць вайны. Ну, а тым, хто піша пра вайну, не маючы ў сваім творчым арсенале асабістага ваеннага вопыту, не лішнім будзе нагадаць тут, каб яны не забываліся, што перакананне ў несумяшчальнасці фашызму з агульначалавечымі ідэаламі дабра і справядлівасці было для чалавека неадлучнай, неабходнай часцінкай найвышэйшага абавязку перад Радзімай. Значыць, ён, той, каго забівалі ці палілі гітлераўцы ў час карных экспедыцый, ды і іхнія нашчадкі, хочуць ведаць пра фашызм і яго носьбітаў як мага больш.
Алесь Адамовіч ужо шмат пісаў пра пачварнасць фашызму – і ў «Хатынскай аповесці», і ў кнізе «Я з вогненнай вёскі…», і ў «Блакаднай кнізе». I вось мы прачыталі новую аповесць пісьменніка – «Карнікі». Тут развіццё не «выкрыцця», а «раскрыцця» фашызму знутры, што рабіў у сваіх апошніх раманах і аповесцях Кузьма Чорны. Гэта вельмі сучасна і сёння, бо ў свеце неспакойна, на планеце ўзнікаюць неспадзяваныя сітуацыі, у якіх неабходна своечасова разбірацца.
Брацца за пяро, каб яшчэ і яшчэ раз вярнуць чытача толькі да страшных і гераічных падзей ваенных дзён, становіцца з’явай усё больш рэдкай у творчым жыцці літаратараў. Сапраўды, ці варта пісьменніку траціць свой талент на «паўтарэнне пройдзенага». Настане час, калі нас павінны прывабліваць падзеі вайны тым, што яны дазваляюць адкрываць глыбіні чалавечых душ і характараў, памагаюць разгледзець у людзях тыя адметныя якасці, без якіх не ўяўляеш поўнасцю характару сучасніка.
Аповесць у сваіх лепшых здабытках імкнулася ісці за раманам, часам даганяючы яго, а часам і пераганяючы.
Між тым некаторыя аповесці апошняга часу часцей за ўсё выглядаюць, – дарэчы, як і некаторыя раманы, – празмерна расцягнутымі; напісаны яны без належнага адбору матэрыялу, а галоўнае – не асвечаны высокім ідэалам змагання за здзяйсненне добра зразуметых мастацкіх задач. Калі гаварыць і далей пра аповесці, што выходзяць з-пад пяра некаторых аўтараў, дык яны за малым выключэннем здаюцца спробай аўтара… прыспешыць сваё пасталенне. Выходзіць нешта накшталт гэткага: узяўся за апавяданне – не пайшло, аказалася, што над ім працы не менш, чым над раманам, тады ёсць прамежкавы жанр – аповесць.
Але ж калі мець на ўвазе, што аповесць хоць і «драбніць жыццё на кроплі і выдзірае лісткі з вялікай кнігі жыцця», хоць, як пісаў Вісарыён Бялінскі, у гэтых кропельках, лістках павінна быць «столькі жыцця, колькі не пражыць і за стагоддзе», дык гэта ўжо і не такі «прамежкавы жанр», як характарызуе яго класічнае літаратуразнаўства.
Гісторыя беларускай літаратуры, асабліва ў 20-30-я гады, таксама як і пасляваенная, і цяперашняя, мае шэраг прыкладаў, калі аповесць вызначалася вялікай ідэйна-мастацкай і жанрава-стылёвай разнастайнасцю.
Што ж тады застаецца нашаму апавяданню? Яно ж няйначай яшчэ больш «драбніць жыццё»?
Адкажам адразу – наўрад ці.
Як і ў іншых празаічных жанрах, у апавяданні заўсёды у наяўнасці рух пачуцця і думкі, дыялектыка жыцця, звязаная з пэўнымі зменамі ў свядомасці асобы і грамадства. Толькі ўсё гэта ў апавяданні павінна быць больш аператыўным, больш скандэнсаваным. Сёння ніхто не стане адмаўляць, што апавяданне – жанр раўнацэнны з іншымі жанрамі і, можа, найбольш цяжкі, бо патрабуе не толькі руху думкі і пачуцця, але і завершанасці іх у дужа нешырокім разгарненні.
Эстэтычны ідэал пісьменніка ўвесь час у руху. Ён павінен мяняцца ў працэсе спазнання рэчаіснасці. Дынаміка развіцця эстэтычнага ідэалу адлюстроўваецца ў самім характары заўважаных аўтарам канфліктаў. Так нараджаецца галоўная думка, ідэя, якая і арганізуе форму твора, яго стыль. Стыль нельга шукаць толькі ў фармальных адзнаках, абмінаючы ўнутраны стан супрацьлеглых, канфліктуючых ідэй, няспыннае імкненне аўтара да іх «перагрупіроўкі». Зліццё ж ідэй і эмоцый пісьменніка, тое, што сацыёлагі называюць перакананнем, і знаходзіць сваё ўвасабленне ў стылі. I вельмі важны тыя шляхі, якімі мастак прыходзіць да «палымянага пранікнення і захаплення якой-небудзь ідэяй» (В.Р. Бялінскі).
Як бы мы ні дакаралі нашу крытыку ці, наадварот, як бы мы ні хвалілі яе зрэдзь, аднак відавочнае застаецца відавочным – яна адстае ў галоўным, у канкрэтным: у аналізе стылю пісьменніка і стылёвай шматстайнасці ўсёй літаратуры. Канкрэтны аналіз (асабліва ў рэцэнзіях) усё яшчэ дзеліцца на ідэалагічны (пераказ зместу) і стылёвы (закіды, пераважным чынам у адрас моўных сродкаў). А гэта ўсё хацелася б бачыць сабраным у адно, каб спраўна рухаўся гадзіннік літаратурнага працэсу. Бо дэталі на стале майстра – яшчэ не сам гадзіннік. Нам вельмі важна ведаць, якія бакі маральнага аблічча сучасніка высвечвае сённяшняя літаратура, у прыватнасці проза, якія крыніцы жывяць думку пісьменніка ў нашы дні, у якіх адносінах з грамадскімі патрэбамі знаходзіцца скіраванасць яго таленту. Толькі так і можна меркаваць пра ўзровень літаратурнага майстэрства.
Усё большае пашырэнне ў сучаснай прозе (і ў беларускай таксама) маюць прыёмы ўзнаўлення рэчаіснасці праз характарнае ўспрыманне героя. Фармірананне актыўна дзеючай асобы – адна з асноўных ідэйных задач нашага грамадства, бо асоба – свайго роду кандэнсат усіх маральных і этычных, ідэйных і палітычных сіл часу. Значыць, раскрыццё рэчаіснасці праз характарнае ўспрыманне асобы, праз характар толькі і здольна забяспечыць пісьменніку магчымасць паказаць жыццё ва ўсёй яго разнастайнасці.
Памятаеце, як Анатоль Кудравец апублікаваў сваё апавяданне «Ігнат Сцяпанавіч Вапшчэткі»? Тады пра гэтае апавяданне гаварылі як пра буйны твор. З выгляду, усё ў ім традыцыйнае, а як чытаецца, бярэ за жывое. Бо жывы характар там, і цэлы свет, змешчаны ў чалавеку, што адкрыты не толькі таленавітым пісьменнікам, а і аўтарам, вельмі патрабавальным да свайго таленту, аўтарам, які шануе чытача і не спяшаецца «падаць» яму сырызну, недавараную страву «для спажывання».
Пісьменнік сёння, як і грамадства ў цэлым, асабліва заклапочаны духоўным станам чалавека. Адсюль і маральна-этычная праблематыка літаратуры пра сучаснасць – сённяшнюю або больш-менш аддаленую. На сцвярджэнне духоўных асноў чалавечага быцця, на ўстанаўленне маральных крытэрыяў ацэнкі чалавека і яго паводзін скіравана сёння наша літаратура.
Чалавек і абставіны, чалавек і навакольны свет, чалавек і грамадства – гэтымі трохмернымі каардынатамі і карыстаецца літаратура пры мастацкім даследаванні характару, пры выверцы духоўнага патэнцыялу асобы сучасніка. Мы не павінны забываць, што літаратура не толькі адлюстроўвае рэчаіснасць, але і стварае яе. Вось чаму гэтак важна пашырэнне яе ідэйна-тэарэтычнага дыяпазону, а галоўнае – жанрава-стылёвых магчымасцей. Апавяданне было ў нашай літаратуры традыцыйным і застанецца жанрам, з якога пачынаецца празаік. Тыя самыя Аляксей Дудараў, Леанід Калодзежны, Адольф Варановіч, Мікола Воранаў, якіх мы, здаецца, было зусім нядаўна прымалі ў Саюз пісьменнікаў; адны з іх ідуць ад уласнай біяграфіі, другія ад жывога ўспрымання шырэйшага навакольнага жыцця. Пэўная аднатыпнасць успрымання яго можа тлумачыцца тым, што ў большасці з іх – перайманне, наследаванне таго ці іншага куміра, які таксама доўга кешкаўся ў традыцыйным карыстанні жыццёвым матэрыялам.
Калі А. Дударава больш цікавіць нязвыкласць абставін, у якія трапляюць героі і таму павінны дзейнічаць, вызваляцца з гэтых абставін, фарміруючы пры гэтым свае характары, дык, напрыклад, В. Гігевіча больш прываблівае сфера духоўнага жыцця чалавека, пэўныя складанасці душы. Дарэчы, адно з апавяданняў яго так і называецца: «Гісторыя адной душы». Яно выканана як маналог з дум, імкненне выявіць у нейкай адной гісторыі пэўныя заканамернасці, і таму насычанае моцным унутраным драматызмам. Турботлівасці, унутранаму неспакою талентаў Дударава і Гігевіча нібыта процістаўляецца ўстойлівасць поглядаў на рэчаіснасць М. Воранава, Л. Калодзежнага. Чытаеш іх і само сабой сочыш за паглыбленнем ужо набытага, дасягнутага, а развіцця характараў як бы і няма. Асваенне ж сучаснасці і сучасніка патрабуе большай унутранай раскаванасці, большай смеласці. Але гэтыя якасці прыходзяць да таленту тады, калі ўзвышаецца яго пункт погляду, расце тая вышыня, з якой ён назірае жыццё і думае пра яго.
Цікавая з’ява назіраецца ў маладога пакалення, сфарміраванага ў 70-я гады. Адчування драматызму жыццёвых сітуацый пабольшала, а вось драматычны напал пры адлюстраванні яго альбо стабілізаваўся, альбо паменшаў, адным словам, не адпавядае жыццёвай драматычнай складанасці. Напал гэты як бы прыглушаецца ўвесь час, разгарненню яго не стае духоўных магчымасцей.
Дарэчы, кідаецца ў вочы і яшчэ адна акалічнасць. Маладыя аўтары ўсё неяк больш энергіі трацяць на тое, каб аформіцца юрыдычна ў Саюз пісьменнікаў, а не зацвердзіцца перш-наперш яскрава, самабытна, выразна ў літаратуры. Дзелячы літаратуру на розныя пакаленні, мы як бы самі падказваем патрэбу адным дэмабілізоўвацца. прычым якраз у пару творчай сталасці, а другім – пачынаць толькі рунець. Літаратура – працэс няспынны. I мы павінны ўвесь час дбаць пра папаўненне яе сапраўды таленавітымі творчымі сіламі.
Занепакоенасць наша агульным станам апавядання, якая выказваецца і ў творчых дыскусіях, і вусна, і на паперы, у дакладах самага рознага ўзроўню, застаецца і сёння. Супярэчнасці, што назіраюцца ў сённяшняй рэчаіснасці, канфлікты часу вымагаюць ад пісьменнікаў звяртацца да жанру, які мае мэтай адгукацца адразу на важнейшыя змены ў жыцці і выяўляць духоўна-маральны змест гэтых змен. Быў час, калі творчая сталасць літаратуры вызначалася станам апавядання, бо гэты жанр быў ці не адзіны жанр у дзеянні.
Але ж трэба адразу сказаць: тады мы ўсе пісалі апавяданні. А яшчэ лепей будзе ўдакладніць – тады мала хто з нас, празаікаў, не пісаў апавяданняў. Цяпер нават статыстычны малюнак іншы. Сапраўды, каго прываблівае сёння гэты жанр? Хто з нас піша апавяданні? Некаторыя крытыкі спрабуюць вытлумачыць, чаму апавяданне не выходзіць на пярэдні край літаратуры тым, што сёння грамадская і літаратурная думка засяроджана на глыбокім і ўважлівым асэнсаванні перажытага і пражытага, калі трэба старанна і ўсебакова абдумаць, куды зрабіць свой наступны крок.
Шмат нацяжак у гэтым вытлумачэнні. Апавяданне якраз і дае магчымасць пісьменніку ўсталявацца ў сённяшнім сваім творчым кроку і падрыхтавацца, выверыць усе арыенціры, пільна ўгледзецца ў наваколле і агледзецца ў ім, каб зрабіць наступны крок, больш упэўнены і цвёрды.
А справа ўся ў тым, што апавяданне, асабліва ў яго мініформах, дысцыплінуе мастака ідэйна і эстэтычна, не дае думцы бескантрольна і бязмежна расплывацца «па дрэве жыцця». Тут слова не патанае ў розных прыёмах пралогаў, аўтарскіх адступленняў, інтэрмедый, эпілогаў, што дазваляюць сабе аповесць і раман, а яно ўсё на віду, усё працуе на галоўную, канцавую мэту, дзеля якой апавяданне пішацца. Можна звярнуцца да каго хочаце з прызнаных у літаратуры майстроў, каб пераканацца, што яны адштукоўвалі (па-руску кажучы, «отрабатывали») сваё валоданне вобразным словам менавіта ў жанры апавядання. Гэта адчувалі яны для сябе абавязковым, каб авалодаць усё новымі вышынямі чалавеказнаўства, раскрыцця асабістага душэўнага вопыту, умення мысліць (не думаць толькі, а мысліць!) вобразна і пафіласофску. Часам нават найперш па-філасофску!
Напісаўшы некалькі значных нарысаў, таленавітых аповесцей, Янка Сіпакоў раптам звяртаецца да апавядання, каб разабрацца ў складаных адносінах блізкіх людзей. Напісана адно, другое, трэцяе апавяданне, і выяўляецца, што гэта ўжо цыкл «Жанчына сярод мужчын». Выявіць чысціню маральных адносін да людзей, каб абвергнуць настойлівае бурчанне абывацеля пра пахіснутыя народныя ўстоі высокай маралі – вось якую звышзадачу ставіць сабе пісьменнік і цудоўна з ёю спраўляецца. Дапамагае яму ў гэтым выхаваная, як адметная рыса творчага характару, культура слова. У кожнага пісьменніка павінна быць уплывовае слова, толькі тады напісанае ім спатрэбіцца чытачу, грамадству.
Творы не пішуцца адны пра мінулае, другія – пра сучаснасць, трэція – пра будучыню, дарма што мы і самі ў сваіх разважаннях іншы раз робім такі падзел па чужой звычцы. Пісьменнік жыве адначасова ў трох часавых іпастасях. Таленавіты твор нараджаецца тады, калі ўсе гэтыя іпастасі ўнутрана павязаны ў адно. Нельга паказаць сучасніка, а тым больш чалавека будучыні, не зазірнуўшы ў яго карані, вытокі яго жыццёвай сілы.
Наша літаратура была б куды багацейшая, калі б такая глабальная праблема, як чалавек і вайна, не абміналася і апавядальнікамі. Узаемаадносіны чалавека з людзьмі ў наш час, калі яшчэ вельмі жывы страшэнны вопыт Вялікай Айчыннай вайны, гэта і ўзаемаадносіны з ранейшым вопытам, з самой памяццю. Бо калі следам за пісьменнікамі – удзельнікамі вайны – бяруцца за гэты абсяг тыя, што нарадзіліся пасля перамогі, дык і іхняе бачанне вайны – гэта памяць пра яе; якім чынам здабытая – іншая справа, але прапушчаная праз душу, асэнсаваная розумам. Тое, што да жанру апавядання, пакліканага памяццю пра вайну, звяртаюцца ўсё менш і менш, павінна ўсё-ткі ў нечым нават турбаваць нас, бо дакументальныя скарбы ў сувязі са спробамі стварэння летапісу народнай славы з кожным годам багацеюць. А ці не там, у гэтай жывой памяці народа, трэба чэрпаць бясконца.
Кожны пісьменнік, кожная літаратура, кожнае яе баявое падраздзяленне ў значнай ступені ацэньваюцца па тым, як поўна яны адлюстроўваюць свой час, духоўны свет сучасніка. Пра сённяшняе шматбаковае і шматфарбнае жыццё чалавека напісаны шматлікія раманы, аповесці, апавяданні. Якраз сярод тых раманаў, аповесцей, якія называў я тут, большая палова напісана на тэму сучаснасці.
Мы часта гаворым, як неабходна пісьменніку веданне жыцця, што яму без яго як без паветра. Але часам адно паветра, калі яго залішне, гэтак высвежвае чытача, што ў галаве пасля прачытання яго нічога не застаецца ўжо назаўтра. Мабыць, ведаць жыццё – гэта адно, але яшчэ далёка не ўсё. Пісьменніку, празаіку тым больш, належыць не толькі ведаць, але і разумець жыццё. А каб разумець жыццё, элементарнага ўніверсітэцкага курса не хопіць. Справа ў тым, што пісьменніку неабходна ўвесь час павышаць свой сацыяльна-філасофскі ўзровень, удасканальваць сваю мастакоўскую думку аб жыцці. I не толькі мець яе, гэтую мастакоўскую думку, але быць гатовым і адстаяць, калі трэба, уступіць у бой за яе. Мусіць, для далейшага росту прозы, у прыватнасці жанраў аповесці і апавядання, не кажучы, вядома, пра раман, спатрэбіцца большая смеласць у адборы матэрыялу, асабістых уражанняў ці пачэрпнутых з вопыту іншых. Бо гэта ўсё-ткі калі не аснова твора, дык аснова спасціжэння філасофіі пэўнай сферы жыцця, філасофіі часу.
Сёння нам даводзіцца ўсё часцей сур’ёзна гаварыць пра творчасць пісьменнікаў сярэдняга пакалення. Удакладнім – таго, што нарадзілася незадоўга да вайны, у вайну ці хутка пасля перамогі. Гэта як бы «другі эшалон» ваенных празаікаў. Але яны пішуць таксама не менш таленавіта і пра сённяшні дзень.
З гэтага пакалення, напрыклад, Павел Місько. Пасля першага свайго рамана, пасля рамана аб вайне, пісьменнік другі свой буйны твор піша пра сучаснасць самую што ні на ёсць найноўшую.
Сённяшняя беларуская вёска, якая, як і ў пару калектывізацыі, «сыходзіць з яснай явы» і шукае, часцей вобмацкам, дарогу збліжэння з горадам, пераходу на так званыя індустрыяльныя рэйкі. Вёска з яе праблемамі, што не даследаваны яшчэ цалкам нават сацыёлагамі, патрабуе ад пісьменнікаў высокай грамадзянскасці ў іхняй працы як прыкметы сталасці духу, выразнасці светаадчування. Але падчас аўтары твораў пра сучаснасць занадта давяраюць знешнім праявам грамадзянскасці.
У рамане «Градабой» ёсць «чыстыя» і «нячыстыя», калі гаварыць пра маральную сферу, ёсць і вечныя вандроўнікі паміж злом і дабром. А вось забрацца на самыя полюсы гэтых маральных катэгорый аўтару, як нам здаецца, не хапіла смеласці.
Катэгорыя «образ жизни» – «чын жыцця», якой мы так любім сёння карыстацца, для таго і існуе, каб паказваць не проста сучасніка, а, кіруючыся сэнсам жыццёвых сітуацый, старанна адрозніваць у характары твор, ролю і асабістасць, у абставінах – форму і сутнасць, у дзеянні – магчымасць і неабходнасць, у выбары – карысць і шкоду, у мэце – ісціну (праўду) і хлусню, у выніку – справядлівасць і вінаватасць, у душы – хараство і пачварства. Катэгорыю «чын жыцця» цікавіць не праўда фактаў і не прапісная мараль, а глыбінная сутнасць народнага вопыту, каб, штодзень апіраючыся на яго, сучаснік мог выхоўваць у сабе правільнае і рознабаковае выяўленне жыццёвай актыўнасці, каб, не баючыся самай нечаканай праўды і самых суровых абставін, узнімацца да агульнай праўды, а не кідаць покліч, як на клубнай сцэне – «Давай заслону!».
Стваральны рух жыцця не можа мець прыпынкаў. Ён істотны для кожнай гістарычнай хвіліны. Таму і пульсуюць у літаратуры вечныя тэмы і пытанні, што становяцца ўдотык з гарачай сучаснасцю. Адна з жывых тэм – сямейныя адносіны. Сямейны раман у савецкай літаратуры ў чыстай яго форме, бадай, не існуе, бо сям’я як драбнейшая ячэйка грамадства не можа замяніць сабой вытворчага калектыву, дзе мы хочам бачыць асноўныя канфлікты для літаратуры. Проза ўвесь час імкнецца да адкрытага сутыкнення сям’і і эпохі.
Шматгранна ўзнавіць жыццё – вёску, геалагічную экспедыцыю, горад, не абмінаючы і сям’ю, – узяўся апошнім часам Алесь Асіпенка ў рамане «Непрыкаяны маладзік». Шырокі абсяг сучаснай рэчаіснасці тут спалучаецца з выкрыццём антыподаў нашага чыну жыцця – мяшчанства, бюракратызму, кар’ерызму. Праблемы маральныя, духоўныя ў рамане на першым плане, высвятленне – што духоўна, а што бездухоўна – вельмі турбуе аўтара. Можна сказаць, што ў другой кнізе рамана пісьменнік, здаецца, шчасліва пераступіў той бар’ер, за якім засталіся раз’яднанасць вытворчага і сямейнага побыту, выйшаў на сцяжыну праўдзівага паказу сучасніка ў адзінстве яго грамадскай, працоўнай дзейнасці і маральна-этычнага зместу ўсяго жыцця.
У літаратуры нашай ўсё часцей пачала бытаваць «далікатная тэма ўзаемаадносін жанчыны і мужчыны», іх дачынення, як шлях развіцця асобы, спазнанне яе псіхалагічнага і сацыяльнага аблічча. Тэма гэта па-свойму складаная, бо над аўтарам, як дамоклаў меч, увесь час вісіць дылема – што этычна паказваць. а што не.
Янка Сіпакоў пасля цыкла апавяданняў «Жанчына сярод мужчын» напісаў аповесць «Ці так жывём?». У рамках фармальнай логікі, здаецца, і не запярэчыш, што аслабленне сямейных сувязей – зло. Але трэба правільна вытлумачыць той рэальны вопыт жыцця, што прымушае нас «даследаваць дзіўных герояў», якія апынуліся на скрыжаванні фармальных і нефармальных адносін, не зважаючы на іх сацыяльную сутнасць. У сувязі са спрэчкамі, якія пачаліся вакол гэтай аповесці, хочацца паставіць пытанне: ці відзён у ёй за тэмай кахання вялікі свет з усімі яго складанымі грамадскімі і этычнымі сувязямі? Шукаючы адказ, неабавязкова пачынаць з вядомай антытэзы: вытворчае жыццё герояў або іхняе асабістае, інтымнае? Тут трэба абавязкова мець на ўвазе выказванне Дастаеўскага: «Я толькі рэаліст у найвышэйшым сэнсе, гэта значыць паказваю ўсе глыбіні душы чалавечай».
Як я ўжо гаварыў раней, можна доўга і, можа, нават вельмі плённа спрачацца аб тым, куды, на якую паліцу паставіць раман I. Шамякіна «Вазьму твой боль» – гэта твор пра вайну ці сучаснасць? Але ж сапраўды варта толькі задумацца над галоўнымі калізіямі твора Івана Шамякіна, як усё становіцца на сваё месца. Шышка спадзяваўся, што, вярнуўшыся ў родную вёску, дзе пра яго забыліся ўсе, сустрэне іншыя абставіны, абставіны «сорадовання», усцешнасці ад таго, што з’явіўся карысны чалавек, які любы дэфіцыт можа дастаць хоць з-пад зямлі. Ажно выйшла іначай – характары пачалі весці змаганне з самымі сучаснымі абставінамі, нязручнымі для кожнага з герояў, выйшлі на лінію агню. Іван Батрак вядзе змаганне за сумленнасць ва ўсім, Шышка – наадварот. Драматычнае напружанне разгортваецца ў рамане ў сучасных умовах, значыць, і раман сучасны.
Мы прызвычаіліся вылучаць тэму па матэрыяле апавядання, па тым, дзе і калі разгортваецца дзеянне сюжэта, і зусім не бяром пад увагу структуру дзеяння. архітэктоніку твора, канфлікт яго. Вытворчая тэма нараджаецца там, дзе даследуюцца канфлікты, што ўзнікаюць у ходзе грамадскай працы. У рамане «Вазьму твой боль» той, вайной народжаны, канфлікт рэтраспектыўны, галоўны – усё ж сённяшні.
«Вытворчая» проза мае свой рост у беларускай літаратуры, калі не дзяліць яе на «вясковую» і «гарадскую», бо гэтая ўмоўнасць хутка знікае, настолькі чалавек сённяшні апынуўся аднолькава зрошчаны з горадам і вёскай, адной нагой стаіць на асфальце, другой – на сене. Пра гэта пісаў Міхась Стральцоў.
Тым часам бяда некаторых нашых твораў аб рабочым класе, аб інжынерах, вучоных, так званых урбаністычных твораў, не ў тым, што ў іх пераважае аналіз дзелавых, эканамічных адносін паміж людзьмі, а ў тым, што ў іх прысутнічае толькі бачнасць такога аналізу. Вытворчая проза не можа не выяўляць сучасную сацыяльна-эканамічную свядомасць. Прынамсі, класічная літаратура не абмінала яе. Прыгадаем Бальзака ці вялікага драматурга Астроўскага – усё там «круціцца» вакол мяшка з грашыма ці саслоўнага цэнзу. Альбо ў Талстога. Чым заняты Левін – заняты гаспадарчымі выкладкамі. I, аднак жа, чытаючы класіку і здзіўляючыся яе непадуладнасці часу, мы не выносім гэтых эканамічных элементаў за межы твора.
Спробы А. Кулакоўскага, Я. Радкевіча, В. Мысліўца і іншых ісці ў нагу з векам, з эпохай НТР маюць нямала станоўчага ў пашырэнні сацыяльных абсягаў нашай літаратуры. Выдаткі тут звязаны, як нам думаецца, з пэўнай аўтарскай збянтэжанасцю перад маштабнасцю новых з’яў у жыцці. I тым не менш, вядзецца настойлівы пошук героя нашага часу, даследуецца характар сучасніка ў розных жыццёвых сферах, ёсць сапраўдныя ўдачы ў стварэнні мастацкіх вобразаў людзей, якія найбольш яскрава і выразна ўвасабляюць рысы часу і здольны выклікаць у чытача імкненне да роздуму, нават суперажыванне.
Сацыёлагі адзначаюць сціпласць як рысу, якой вызначаецца сённяшняя мараль працы. Не адкрыты пафас, а ўнутраны, глыбока ў душы затоены зарад няспыннай імклівасці наперад характарызуе сённяшняга чалавека працы. Вось чаму і пісьменніку стала цяжэй раскрываць пафас гэтакай штодзённасці.

* * *
Зусім слушна пісаў нядаўна Юрый Сураўцаў: «Нам патрэбна комплекснае развіццё літаратуры, якое апіралася б на ўсесаюзны творчы вопыт. Менавіта для таго, каб таленты кожнай нацыі працавалі ініцыятыўна, творча, з поўнай эфектыўнасцю самапраяўлення, нам трэба ўвесь час нястомна раўняцца на агульнасаюзныя дасягненні, узнімаць узровень патрабавальнасці да сябе, да якасці сваёй працы – гэта задача і агульная, і ўласцівая кожнай нацыянальнай літаратуры».
Усведамляючы вось гэтыя патрабаванні, нам, празаікам Беларусі, трэба таксама помніць пра задачу, на якую звярнуў увагу яшчэ Кузьма Чорны: «…Гаварыць усяму свету аб вялікасці і высакароднасці беларускага народа, аб яго справядлівай чулай душы і аб яго высокай вартасці ў чалавецтве».

СТАЛЕННЕ

Тэма маладых празаікаў

Хоць маладосць літаратуры і неабавязкова вымяраецца маладосцю яе стваральнікаў, але кожны раз прыход новага пакалення аўтараў знамянуе сабой і новае. праўда, галоўным чынам эмацыянальнае ўспраманне рэчаіснасці, новую ступень унутранага узрушэння, сацыяльнай завостранасці, нават дзёрзкасці.
Усё гэта абумоўліваецца пэўнымі сацыяльнымі і духоўнымі зрухамі ў жыцці грамадства.
Узрост аўтараў беларускай «маладой» прозы пасталеў. Сталее разам з тым і яе грамадзянскі пафас, як найвышэйшы стан маральнага духу чалавека, як зарука набліжэння літаратуры да вышэйшых гуманістычных ідэалаў. Урэшце, вырашае ўсё не ўзрост, а талент, здольны ярка і вобразна ўвасобіць зусім пэўна акрэсленую грамадзянскую ідэю. Шэрае і бесталаннае не ў сілах выявіць грамадзянскасць аўтара, бо самае дакладнае ўзнаўленне рэчаіснасці неадэкватна выразнасці аўтарскай канцэпцыі ў падыходзе да адлюстравання галоўнай ідэі твора.
Трэба мець вялікі зарад цярплівасці, каб чакаць узвышэння сапраўды таленавітага і паслабляць гэтаму ўзвышэнню неабавязкова адной спагадай, але і высокай патрабавальнасцю. Апошняга не заўсёды стае ў старэйшых пакаленнях пісьменнікаў, як і крытыкаў. Тады побач з высокаталенавітым кволіцца пасрэднае, якое неўзабаве не без драматычных ускладненняў вымушана адсеяцца з магістральнай дарогі літаратурнага працэсу альбо, ва ўсякім разе, не замінаць яму ў рэалізацыі галоўнай задачы часу.
У беларускай літаратуры так і было на ўсім працягу яе развіцця. 20-я гады і другая палова 60-х гадоў прынеслі прыкметнае абнаўленне беларускай прозы. Новым штуршком азвалася гэтае абнаўленне і ў сярэдзіне 70-х гадоў. Неяк адразу ўвагу чытачоў прывабілі такія празаікі, як Алесь Жук, Віктар Казько, Вольга Іпатава, Генрых Далідовіч, Леанід Дайнека, Алесь Масарэнка, Леанід Левановіч, што выступілі ў самых розных жанрах або ўзнімаючы зляжалыя пласты малакратанай літаратурнай рэвалюцыйнай гісторыі народа, яго нядаўняга гераічнага мінулага, або люструючы самую гарачую надзённасць сучаснага жыцця.
Следам прынеслі подых арыгінальнага разумення кожным маральна-этычных праблем жыцця такія пісьменнікі, як Леанід Калодзежны, Мікола Воранаў, Адольф Варановіч, Міхась Кацюшэнка, Алесь Кажадуб… Гераізм людзей, іх воля да пераадолення любых цяжкасцей і нягод, сцвярджэнне духоўнай сілы і хараства нашага сучасніка, яго высокая маральнасць, любоў да Радзімы, вернасць і жыццёвая стойкасць, любоў да чалавека блізкага і далёкага – усё гэта тыя жыццёвыя з’явы, разуменне і філасофскае асэнсаванне якіх усталёўвае маладых аўтараў на трывалых грамадзянскіх пазіцыях.
Не так даўно прыйшоў у літаратуру Віктар Казько, а паспеў зрабіць ужо нямала, адкрываючы чытачу ў кожнай наступнай аповесці ўсё новыя сферы нашай рэчаіснасці. Героі пісьменніка ў няспынных роздумах пра жыццё, якое было і якое стала, і таму так выразна відаць іх унутранае жыццё, так фізічна бачны далікатны і чысты свет маленства і юнацтва, поўны дарослых пасляваенных трывог і турбот.
Алесь Жук першы зборнік апавяданняў «Асеннія халады» меў у 1972 годзе, а з таго часу выйшлі яго кнігі «Паляванне на старых азёрах», «Зоркі над палігонам», «Не забывай мяне». У апавяданнях аўтар імкнецца як мага эфектыўней скарыстоўваць прасторы малога жанру, выяўляючы творчую і грамадзянскую чуласць да рэальнага чалавека, які пад пяром А. Жука гаворыць праўдзіва, шчыра і дакладна, несучы моўную стыхію роднай яму Случчыны. У полі зроку пісьменніка не толькі сённяшняя вёска з яе драматычнымі праблемамі набліжэння да горада ўсім побытам, а (напрыклад, у аповесці «Зоркі над палігонам») і сённяшняя Савецкая Армія з побытам не аблегчаным наўмысна і не драматызаваным знарок, а паказаным такім, якім павінен быць, на ўзроўні салдата высокай духоўнай культуры і камандзіра, даступнага для кожнага падначаленага, па-бацькоўску роднага. А. Жук настойліва развівае ў сваім таленце цікавасць да псіхалагічнага аналізу, уменне ствараць пластычныя, ледзь не фізічна адчувальныя карціны прыроды, жаданне заўсёды быць у маральна-этычным сілавым полі, што асабліва выразна выяўляецца ў паказе працаўніка вёскі на яе сённяшнім этапе новага эканамічна-сацыяльнага пералому.
Леанід Дайнека прыйшоў у прозу пасля працяглай практыкі вершатворчасці, заявіўшы аб сабе невялікім зборнікам апавяданняў «Бацькава крыніца». Але ж неяк адразу адчуў моцную захопленасць рэвалюцыйным шляхам роднага народа, яго духоўным узвышэннем над былой адсталасцю. Кастрычніцкая рэвалюцыя на Беларусі, барацьба за яе заваёвы, адстойванне іх у непрымірымай барацьбе з інтэрвентамі складаюць ідэйна-тэматычны змест яго раманаў «Людзі і маланкі» і «Запомнім сябе маладымі».
Пісьменніку трэба было далучыць даўно мінулыя падзеі са свайго чалавечага вопыту і рэалізаваць усё гэта адпаведна логіцы развіцця характару, не паступаючыся пры гэтым агульна-гістарычнай логікай, каб узняцца да стварэння яркіх народных характараў, што неслі б на сабе не толькі адбітак часу, які іх спарадзіў, але і ўсю глыбіню гісторыка-філасофскага асэнсавання эпохі.
Першая ўжо кніга апавяданняў Генрыха Далідовіча «Дажджы над вёскай» адкрывала новыя зрэзы сельскага жыцця, агаляла надзённыя турботы чалавека, які і ў глыбінцы імкнецца ўсталяваць сучасныя рытмы працоўнага і сямейнага побыту. Галоўнай дзейнай асобай апавяданняў і такіх аповесцей пісьменніка, як «Усё яшчэ наперадзе», «Міланькі», выступае чалавек, які сам не стварае матэрыяльных багаццяў, але робіць на працаўніка зямлі вельмі спрыяльны ўплыў. I, можа, калі б яшчэ аўтар адважыўся на большую завостранасць канфліктаў, яго творы напоўніліся б пэўнай пісьменніцкай канцэптуальнасцю, у іх паменшала б сузіральнасці.
Кожны з маладых празаікаў з меншай ці большай ступенню майстэрства імкнецца адкрыць сваю старонку ў проціборстве спрадвечных антыподаў – дабра і зла, праўды і хлусні, хараства душы і маральнага пачварства. Адным гэта ўдаецца з меншымі выдаткамі творчасці, другім – у напружаным пераадоленні супраціўлення матэрыялу, які дае жыццё ў яго прошласці і сённяшнім змесце. Калі гаварыць абагулена, то маладой беларускай прозе не заўсёды стае пакуль глыбокага пранікнення ва ўнутраную сутнасць характару сучасніка, больш пранікнёнага бачання такіх каштоўнасных якасцей савецкага чалавека, як хараство душы, самаахвярнасць, суперажыванне.
Талент не можа толькі захапляцца прыгожым і не заўважаць (або, горш, абмінаць) трывог, боляў і часам непрыстойных учынкаў. Пісьменнік абавязаны не толькі любіць, а і ненавідзець. Ненавідзячы ж, змагацца. Змагацца самому і запальваць прагай змагання людзей, каб яны таксама ненавідзелі і яшчэ мацней любілі. Пісьменнік – і малады, і вопытны – павінен смела, як грамадзянін, урывацца ў жыццё, нават угрызацца ў яго, калі сустракае супраціўленне, спрабаваць усё яго прапусціць праз сваю мудрасць, сваё светаадчуванне.
I на бліжэйшы час для маладых празаікаў застаецца надзённая задача – як мага глыбей пазнаваць жыццё, што пераўтвараецца ў пачуцці, думкі і ўчынкі людзей, якія становяцца героямі іх твораў. Няўдала выпісаны вобраз яшчэ не закрэслівае твор, але чытач ніколі і нікому не даруе фальшу ў голасе і поглядзе яго аўтара на рэчаіснасць. Кожны пісьменнік, а малады – найперш, не можа забывацца на тое, што галоўнае ў творчасці – незадаволенасць зробленым. Гэта – творчы стан кожнага сумленнага ў адносінах да грамадства і да сябе чалавека, а тым больш пісьменніка.

КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 1

РАМАН – ГЭТА НАРОД

Тэма літаратуры

Вопыт мастацтва, вопыт літаратуры ніколі не ўкладваўся ў вымераным змесціве якіх бы там ні было тэарэтычных фармуліровак, але і без іх не абыходзіцца ні адна літаратура ні ў адзін перыяд свайго развіцця. З’ява заўсёды багацейшая за закон, таму кожнае літаратуразнаўчае азначэнне тады пераконвае, калі апіраецца на тыповае, дастаткова пашыранае, на тое, што паўтараецца на працягу значных гістарычных перыядаў у мастацкім вопыце многіх пісьменнікаў.
Так, мабыць, мы павінны падыходзіць і да вызначэння жанру рамана. У перыяд, калі на гэты жанр эстэтыкі буржуазнага Захаду рынуліся ў наступ, каб скасаваць яго (а на Захадзе розніцы паміж раманам і аповесцю як такой няма), выдатны пісьменнік нашага часу Леанід Лявонаў даў даволі дакладную для сённяшняга дня ацэнку рамана ў гістарычным разрэзе: «Раман – цудоўная зброя, якая спраўна папрацавала ў гісторыі культуры. Адзінае ўдасканаленне, якое ён перажывае на працягу бліжэйшага паўстагоддзя, гэта павышэнне яго мысліцельнай і вобразнай ёмістасці адпаведна бягучым набыткам нашага розуму і духу».
У літаратуры, як і наогул у мастацтве, усё ў няспынным руху, і жанры таксама: адны прытарможваюць на некаторы час сваё развіццё, як бы хаваюцца ў цень, каб саступіць месца іншым быць у авангардзе. Некаторыя жанры выбіраюць для сябе пэўныя гістарычныя рамкі, іншыя пашыраюцца ледзь не на ўсю гісторыю чалавецтва, універсальныя, як раман.
Формы жыцця не вечныя, значыць, не вечныя і формы мастацкага ўзнаўлення яго. Сучасны раман усталяваўся ў еўрапейскай культуры гадоў дзвесце таму назад, на яго абліччы ўжо шмат зморшчын, і ўсё ж ён малады. З усіх вялікіх жанраў паэтычнай мовы адзін раман маладзейшы за пісьмо і кнігі, ён прыйшоў на змену антычнаму і сярэдневяковаму эпасу. Гісторыя дае нам выдатныя ўзоры класічнага рамана, які засведчыў неабмежаваныя магчымасці мастацкага ўзнаўлення ёмістага матэрыялу жыцця, грунтоўнага разумення чалавека і грамадства, глыбокага раскрыцця духоўнага зместу асобы.
У «Боскай камедыі» Дантэ знітаваны ў адно паэтычныя, гістарычныя і філасофскія элементы. «Вайна і мір» Талстога і па форме, і па змесце можа разглядацца як сінтэз паэзіі, гісторыі і філасофіі. Энгельс пісаў пра Бальзака, што з яго раманаў нават у сэнсе эканамічных дэталей ён даведаўся больш, чым з твораў усіх гісторыкаў, статыстыкаў і эканамістаў свайго часу разам узятых. Тое ж гаварыў Маркс пра англійскіх раманістаў XIX стагоддзя – Дзікенса, Тэкерэя і іншых, чые творы адкрылі яму больш сацыяльных і палітычных ісцін, чым кнігі ўсіх сучасных ім гісторыкаў, палітыкаў, этнографаў і гэтак далей. Бальзак назваў раманіста сакратаром грамадства, якое з’яўляецца аўтарам уласнай гісторыі. Пушкін разумеў пад словам «раман» – «гістарычную эпоху, развітую ў вымысленым расказе».
За сваю доўгую, шматвяковую гісторыю раман перажыў шмат якія грамадскія фармацыі, розныя філасофскія плыні, а зусім нядаўна, на пачатку 60-х гадоў, і спрэчкі вакол пытання – канчае свой век раман ці, можа, і памёр ужо? Як ні стараліся прыхільнікі сучаснага мадэрнісцкага мастацтва закрэсліць жанр рамана пад сцягам барацьбы за навізну ў мастацтве, за яго чысціню і аўтаномнасць, хаўтуру спраўляць не давялося, бо раман не збіраўся і не збіраецца паміраць. Шолахаў у той час трапна сказаў, што заклік да пісьменнікаў – не пісаць раманы – раўназначны закліку да селяніна – не араць зямлю.
Некаторыя даследчыкі, ідучы за ідэяй няспыннасці літаратурнага працэсу, вытокі рамана пераносяць да эліністычнага эпасу і рыцарскага ды гарэзлівага («плутовского») рамана. Больш пераканаўча на гэты конт выказваюцца тыя, хто ўзнікненне жанру рамана звязвае з алітаратурваннем фальклору – гутаркі («рассказа»), дзе аснову сюжэта складаюць падзеі прыватнага жыцця простага чалавека. Народны герой з вуснага апавядання, па іх меркаванні, увайшоў, такім чынам, у свет вялікай літаратуры, а сама апавядальная форма пра яго прыгоды сталася літаратурным фактам. Гэтак было ў Германіі, калі з’явілася ў друку народная кніга «Цікаўнае чытанне пра Ціля Уленшпігеля». Крыху пазней у Англіі выдаюцца «Дзеянні Робін Гуда». Яшчэ пазней у Расіі становіцца вядомай «Повесть о Горе-Злосчастии».
Народная кніга, мабыць, была прататыпам рамана. Жанрам мастацкай літаратуры ён становіцца ўжо на грунце літаратурнай творчасці, на падставе свядомага асваення пісьменнікамі выяўленчых магчымасцей слова як першаэлемента літаратуры. Сінтэз дзвюх асноў – фальклорнай і літаратурнай – спарадзіў такія шэдэўры новага жанру, як «Дон Кіхот», «Рабінзон Круза». «Гісторыя Тома Джонса», «Манон Ляско», «Яўгеній Анегін», вядомы ў гісторыі сусветнай літаратуры як «энцыклапедыя рускага жыцця».
«На гэтым стыку фальклору і літаратуры, – адзначае вядомы савецкі даследчык рамана В. Кожынаў, – і нараджаецца сапраўды новы жанр – бо толькі ўласна літаратурны раман можа лічыцца паўнацэнным раманам».
Не беручыся разважыць тых, хто лічыць, што новая беларуская літаратура вырастала на глебе фальклору, і тых, хто аддае перавагу ўплывам, якія забяспечылі нашай літаратуры «паскораны працэс развіцця», усё ж варта звярнуць увагу даследчыкаў на нявывучанасць праблемы значэння фальклору і яго сувязей з мастацкай літаратурнай творчасцю ў розныя гістарычныя перыяды. Так ці інакш вытокі беларускага рамана не прасочаны з той глыбінёй, як гэта зроблена нашым літаратуразнаўствам у дачыненні да іншых жанраў, хоць бы паэмы.
Паэму Я. Коласа «Новая зямля» даследчыкі лічаць першапачаткам беларускага рамана, і ў гэтым вялікая доля праўды, як і ў тым, што «на гэту вышыню, – па думцы Алеся Адамовіча, – Колас падняўся, абапіраючыся на паэтычную культуру іншых народаў… Але перш за ўсё, – акцэнтуе нашу ўвагу той жа А. Адамовіч, – нацыянальны шэдэўр вырастаў на народнай глебе, на глебе народнага жыцця, народных уяўленняў аб рэчаіснасці».
Так або інакш, але побач з даследаваннем эвалюцыі рамана ў беларускай літаратуры, пра што напісана ўжо даволі шмат, хацелася б бачыць больш шырокія і грунтоўныя пошукі ў тэорыі гэтага жанру (напрыклад, своеасаблівасць структуры і вобразнасці беларускага рамана, стылёвыя тэндэнцыі і фарміраванне міжнацыянальных жанрава-стылёвых плыняў). Дынаміка літаратурнага працэсу сёння такая, што ўзбагачэнне рэалізму ў асобнай літаратуры ідзе мноствам пуцявін, многія з якіх узаемаабумоўлены пошукамі ў кірунку фарміравання нацыянальна-стылёвай шматстайнасці.
I ўсё гэта хацелася б бачыць даследаваным і абагульненым тут, у нас у рэспубліцы, і на такім узроўні, каб стаць поўным здабыткам агульнасаюзнага літаратуразнаўства і крытыкі.
Гісторыя нашага рамана сведчыць пра выключную сацыяльную рухомасць гэтага жанру, якому, аднак, уласцівы пэўныя межы. А межы гэтыя вызначаюцца той дзеллю (дозай) сацыяльнасці і псіхалагічнасці, без якіх аніводзін раман існаваць не можа. Гэта – той унутраны жанравы паказчык, з адсутнасцю якога раман перастае быць ім.
Захапленне раманам у 20-30-я гады было не тое што прыкметным, але інтэнсіўным. I тлумачыцца гэта прыходам новай сацыяльнай эры. Пра беларускіх пісьменнікаў таго часу можна сказаць словамі М. Горкага: «усе пішуць раманы». Не маючы аніякіх традыцый у гэтым жанры, не выпрацаваўшы наогул належнага ўзроўню творчай, апавядальнай культуры, мы браліся ствараць «сацыяльна-гістарычныя панарамы рэвалюцыйнай барацьбы народа» (А. Адамовіч).
Беларускі раман, пісаны прозай, з самага пачатку разгаліноўваўся ў стылёвым плане як бы на дзве галіны, ішоў як бы ў два ствалы, быў «двужыльны», ці што. У ім аднолькава давалі сябе адчуць эпічныя і лірычныя плыні. Трэцяя пуцявіна – драматычны элемент толькі-толькі яшчэ значылася. Сацыяльна-бытавое ў паказе жыцця пераважала над аналітычнасцю, патрэбна была драматызацыя жанру.
Першую скібіну на цаліне беларускага празаічнага рамана ўзняў Цішка Гартны. У Якуба Коласа гэтыя разоры ў выглядзе дзвюх палескіх аповесцей, напісаных у 20-я гады, выглядалі ўжо адметнымі па ўзроўні псіхалагічнай культуры.
Колас як бы пачуў голас выдатнага сына ўкраінскага народа Івана Франка, які яшчэ ў канцы мінулага стагоддзя заклікаў сваіх сабратоў па пяры авалодаць цяжкім майстэрствам пісьменніка-раманіста, чый «дыяпазон адчуванняў павінен быць велізарным, гэтак жа як і маштабы яго бачання», каб «шляхам назірання, вывучэння, эксперымента, нарэшце, мастацкай інтуіцыі… прасякнуць у глыбіню з’яў, прасачыць іх генезіс, іх павольнае, паступовае развіццё, іх відазмену пад уплывам унутраных прычын».
Калі ўчытваешся сёння ў творы М. Гарэцкага, то заўважаеш, што пошукі гэтага пісьменніка таксама былі вельмі адметныя энергічнасцю адкрыцця ўсё новых форм выяўлення новага зместу. Гарэцкі, як і Колас, вельмі добра разумеў і адчуваў, што на сваіх плячах беларусы маглі несці не толькі гора ды бяду, але і вялікі культурны скарб.
Менавіта ў гэты час фарміруецца сацыяльна-філасофскі раман Кузьмы Чорнага – з’ява адметная для ўсёй савецкай літаратуры, этапная – для беларускай («Трэцяе пакаленне», «Бацькаўшчына», аповесць «Люба Лук’янская»).
Шчырымі намаганнямі многіх пісьменнікаў быў закладзены падмурак беларускага рамана, на якім адразу ж пачалі снавацца першыя вянцы яго. Раманнае мысленне тады яшчэ не было сфарміравана ў тых беларускіх пісьменнікаў, якія следам за асноватворцамі жанру адважваліся брацца за яго. Усеахопнай і, вядома ж, па-мастацку рэалізаванай пастаноўкі галоўных па тым часе ідэалагічных і маральных, сацыяльных і філасофскіх пытанняў дня раману яшчэ не ставала. Ён павінен быў «падцягнуць тылы» – з пазіцый новай сучаснасці заглыбіцца ў гісторыю станаўлення і бурнага росту сацыяльнай і нацыянальнай самасвядомасці народа.
Фарміраванне беларускага рамана супала з рэвалюцыйнай эпохай у жыцці народа. Вось чаму так адчувальнай была на пачатку 30-х гадоў драматызацыя самога жанру. Вынікам драматызацыі стала з’яўленне шматпланавага з дынамічным развіццём сюжэтнага рамана, які прыходзіў на змену статычна-ілюстрацыйнай, пераважна бытаапісальнай прозе. Вянец за вянцом клаліся ў зруб беларускага рамана, па вуглах якога працавалі спрактыкаваныя майстры-цеслі – Колас і Гарэцкі, Бядуля і Чорны, а ў іх былі і таленавітыя памагатыя – Зарэцкі, Галавач, Мурашка.

* * *
Вялікая Айчынная вайна перапыніла мірную будаўнічую дзейнасць народа, спынілася і проза ў жанры беларускага рамана, хоць літаратура ў цэлым жыла і дзейнічала. Раманісты толькі выношвалі задумы, назапашвалі матэрыял для іх ажыццяўлення. Не ўсё з гэтых задум стала явай. К. Чорны, які побач з напружанай публіцыстычнай дзейнасцю прадаўжаў працу над раманамі, пакінуў іх незавершанымі – «Трыццаць год», «Вялікі дзень», «Скіп’ёўскі лес» і іншыя. Кожны з іх – праблема, сапраўдная гісторыя сацыяльна выразнага характару, адлюстраванне чалавека буйным планам.
Калі б не вайна, якая падарвала здароўе буйнейшага раманіста, вымусіла яго пакінуць гэты свет у самым росквіце творчых сіл, мы мелі б завершаныя творы, у якіх – шматгранная рэальнасць жыцця і філасофскае адзінства.
Невядома, як бы развіваўся пасляваенны раман з К. Чорным, але без яго ён выкіраваўся тады, пасля вайны, на малаплённы шлях. Ці не таму, што аўтары, якія браліся за раман, аповесць, не здолелі перамагчы супраціўленне гістарычнага матэрыялу і асабіста перажытага вопыту? Браліся агульныя ідэі, сацыяльныя тэмы ці філасофскія думкі. Маштабы рамана-эпапеі не станавіліся маштабамі зразумення чалавекам і стварэння тыповага, індывідуалізаванага вобраза эпохі. Маштаб унутраны як бы пасоўваўся маштабам выніковым, панарамай падзей, і асоба апынулася на заднім плане.
Калі верыць крытыкам, што ў «кожную эпоху ёсць сваё кола прадметаў пазнання, сваё кола пазнавальных інтарэсаў», то, можа, і ў 50-я гады ўсё было заканамерна: вайна агаліла сувязі чалавецтва, паказала агульнасць лёсаў, і цэнтрам адлюстравання станавіўся гістарычны лёс пэўных сацыяльных груп, цэлых народаў, іх усюдыісная роля, рэгіянальны маштаб падзей. Ненастойваючы на катэгарычнасці гэтага вываду, варта, аднак, зрабіць яшчэ раз акцэнт на тым, што крытыка наша пакуль больш займаецца апісаннем працэсу стварэння рамана, а не пошукам і вытлумачэннем заканамернасцей яго жанрава-стылёвай эвалюцыі.
Пры ўсіх выдатках раманнай творчасці 50-х гадоў, калі верх брала вонкавая шырыня ахопу падзей, панарамнае адлюстраванне людзей у часе, і ў гэты перыяд беларускі раман прадаўжаў пошук асабістай датыкальнасці, якая сёння стала формай рэалізацыі адносін між людзьмі, складае важнейшую перадумову сучаснага раманнага мыслення, вытокі якога пашыраюцца на многія дзесяцігоддзі. Беручы пад увагу нечаканасць нападу гітлераўцаў на нашу краіну, выключную складанасць абставін, у якіх не так лёгка разабрацца і цяпер, а тады тым больш, Кузьма Чорны ў рамане «Вялікі дзень» вельмі трапна вызначыў асаблівасць дзеянняў савецкіх людзей: «Гэта быў цяжкі пераход да ўласнай практыкі».
Першы сур’ёзны вопыт раманнага асэнсавання Вялікай Айчыннай вайны, пачаты ў самы яе разгар Кузьмой Чорным і, на жаль, спынены няўмольнай і заўчаснай смерцю, з’явіўся не толькі моцным імпульсам, але і пэўным ідэйна-эстэтычным арыенцірам на доўгія гады для тых пісьменнікаў, хто браўся за гэты жанр ці бярэцца цяпер.
У першы пасляваенны перыяд пераважае ў беларускай літаратуры раман пра вайну партызанскую, усенародную найперш. На практыцы 50-х і пачатку 60-х гадоў мы мелі «Векапомныя дні» М. Лынькова, «Глыбокую плынь» I. Шамякіна, «Мінскі напрамак» I. Мележа, «Згуртаванасць» М. Ткачова, «Расстаёмся ненадоўга» А. Кулакоўскага і шэраг іншых кніг, што па сваёй мастацкай значнасці не толькі не саступаюць шмат якім сучасным творам, але і пэўным чынам у нечым пераўзыходзяць іх, найперш, можа, імкненнем аўтараў да шырокага эпічнага асэнсавання нечувана вялікіх у гісторыі чалавецтва падзей. Мабыць, «Глыбокая плынь» была першай сур’ёзнай спробай не толькі самога аўтара, але і ўсёй беларускай літаратуры паказаць заўважаны К. Чорным «пераход да ўласнай практыкі».
Газета «Правда» ў той час пісала: «Аўтар паказаў нам жыццё тыповай беларускай калгаснай сялянскай сям’і, жыццё беларускай вёскі, справы і подзвігі партызанаў аднаго атрада. I ў тым, пра што расказаў аўтар, як сонца ў кроплі вады, адбілася сапраўднае жыццё савецкага народа, яго пачуцці, яго імкненні, яго барацьба».
Няма магчымасці тут спыніцца на шмат якіх творах, нават успомніць усе з іх, што пазначаны жанрам – раман. Ды і ці трэба гэта рабіць, маючы на ўвазе, што кожны новы раман як бы адмаўляе ўчарашні з засведчанымі ў ім прыкметамі жанру. У рамане, як сведчыць гісторыя, мянялася выключна ўсё. Мы маглі б гаварыць аб прынцыпах, аб сэнсе змен, калі б была даследавана тэорыя дынамікі жанру, прасочана логіка развіцця далейшых жанравых форм прозы. Пакуль гэта не робіцца ці робіцца малаінтэнсіўна, хоць літаратурная практыка назапасіла багата «сыравіны» для літаратуразнаўства.
Уражанні, пакінутыя баявымі абставінамі, былі свежыя. Не ставала аднаго – маштабаў разумення чалавека і стварэння тыповага, індывідуальнага вобраза. Гэтая задача трывожыла некаторых раманістаў, але адкладвалася на пасля. Жыццё прыспешвала заняцца чалавекам у мірны пасляваенны час. Трэба было паказаць, як народ-воін, народ-пераможца браўся за плуг, за кельму, за зубіла. Людзі, скінуўшы невымерны цяжар вайны, мелі ясную перспектыву.
Радасці ў раманах аб тагачаснай, пасляваеннай сучаснасці ставала, радасці аднаўленчай ды і стваральнай працы, а вось цяжкасці пераўтварэння абпаленай вайной зямлі ў жыццядайную глебу не надта папулярызаваліся ў друку. Таму і раманы пісаліся аблегчаныя, у іх ігнаравалася рэальная карціна грамадскага развіцця, канкрэтныя ўмовы сямейнага побыту, моцна давала знаць запраграмаванасць характараў.
Цяжкім грузам усё яшчэ віселі над беларускім раманам ілюстрацыйнасць, голы дыдактызм, рэцыдывы бесканфліктнасці. Гэта быў пераломны час шляху развіцця беларускага рамана, калі ў ім трэба было ажывіць чалавека як асобу, здольную несці не толькі свае абавязкі перад гісторыяй, але і выяўляць, адстойваць свае правы у гэтай гісторыі, а найперш права выбару і прыняцця ўласнага рашэння. Шмат памагла раману аповесць.
Прыкметна кіруецца да сапраўднага псіхалагізму, глыбокай аналітычнасці характараў I. Шамякін у аповесці «Агонь і свет». Заслужанае прызнанне атрымлівае аповесць В. Быкава «Жураўліны крык», напісаная ў трагічна-элегічным ключы. Далейшае збліжэнне з рэчаіснасцю, рост павагі да канкрэтна-гістарычнай асновы твора забяспечваюць беларускай аповесці шырокі рэзананс, падрыхтоўваючы тым самым новы ўздым рамана на пачатку 60-х гадоў, калі адзін за адным публікуюцца «Людзі на балоце» I. Мележа, «Птушкі і гнёзды» Я. Брыля, «Сэрца на далоні» Г. Шамякіна, «Нельга забыць» У. Караткевіча, «Сасна пры дарозе» I. Навуменкі, «На парозе будучыні» М. Лобана, «Засценак Малінаўка» А. Чарнышэвіча і іншыя. Нібы сабраўшы ўвесь назапашаны патэнцыял творчай энергіі, беларускія раманісты забяспечвалі свайму жанру пануючае становішча ў літаратуры.
Беларускі раман разам з іншымі нацыянальнымі раманамі рабіў выклік пашыраным у той час меркаванням заходніх літаратараў пра крызіс гэтага жанру. Прароцтвы не збыліся – раман распраўляў крылы для новага ўзлёту, аналізуючы чалавечыя лёсы на ўсё шырэйшым грамадскім і гістарычным фоне. Уласныя раманныя традыцыі ў беларускім рамане, традыцыі Гартнага, Коласа, Гарэцкага, Чорнага набывалі новае жыццё, прымаючы ў свае абсягі і эксперыментальны пошук («Птушкі і гнёзды»), і выяўленне нацыянальнай акрэсленасці героя на шырокім фоне сацыяльна-філасофскіх праблем («Нельга забыць»), і адлюстраванне дыялектычнага суіснавання пакаленняў («Сэрца на далоні», «Мёртвым не баліць»).
Ішоў час, і рэчышча беларускага рамана пачынала жывіцца ўсё новымі самабытнымі з’явамі-крыніцамі, што раней былі пазабіваны пяском ілюстрацыйнасці, зараслі цінай апісальнасці. Толькі цяпер, калі прачытана «Першая кніга» I. Мележа, яго франтавыя дзённікі, можна ацаніць меру асабістага вопыту пісьменніка, што ўступаў у супярэчлівасць з «устаноўкай» пэўнага часу – каму трэба варушыць горкае пасля перамогі! Цяпер можна больш пэўна ацаніць і захады залішне ўвішных крытыкаў, што дакаралі аўтара «Мінскага напрамку» за «празмерны трагізм», схілялі яго на панарамнасць, а тым самым аддалялі ад высокай меры рэалізму, якая так выразна выявілася ў «Людзях на балоце» і наступных раманах «Палескай хронікі».
У чым наватарства Мележа – аўтара палескіх раманаў? Перш-наперш у тым, што, адступаючы з жыццёвым матэрыялам у мінулае, ён набліжаў гэты матэрыял да самога сябе, апладняў яго ўласным жыццёвым вопытам, гістарычным вопытам народа. Працай над палескім цыклам I. Мележ пацвярджае слушнасць вываду вядомых даследчыкаў аб тым, што «каб стварыць раман, трэба навучыцца бачыць новыя, глыбейшыя сувязі і хады жыцця ў вялікім маштабе… Авалоданне эпохай у тым ці іншым аспекце – сямейна-бытавым, сацыяльным, псіхалагічным – чыніцца ў непарыўнай сувязі са спосабамі адлюстравання яе, гэта значыць з асноўнымі магчымасцямі жанравай будовы». Цяпер без перабольшання можна сказаць, што, ствараючы «Палескую хроніку», I. Мележ узбагачаў тым самым і тэорыю жанру.
Трыццаць пяць гадоў літаратурнай працы I. Мележа прынеслі яму славу буйнейшага раманіста. Настойліва і ўпарта, пераадольваючы вялікае супраціўленне матэрыялу, ішоў ён да свае вяршыні – раманаў «Людзі на балоце», «Подых навальніцы», «Завеі, снежань», што сталі выдатнай мастацкай з’явай, выявілі сталасць беларускага нацыянальнага раманнага жанру. Чытаючы і перачытваючы літаратурную спадчыну I. Мележа, прыходзіш да высновы, што мінуць дзесяцігоддзі, а ён будзе школай і для наступных пакаленняў пісьменнікаў.
Творчы вопыт I. Мележа, які толькі яшчэ пачынае даследавацца, дае шырокую прастору для роздуму над лёсам беларускага рамана. А рэальны змест яго твораў, як і сацыяльна-гістарычныя вытокі творчасці пісьменніка, даюць багатую перспектыву для паслядоўнага раскрыцця духоўнага, мастацкага развіцця нашага народа. Бо Іван Мележ – гэта цэлы этап у развіцці мастацтва слова.

* * *
Заклік Горкага, каб ніводная рэвалюцыйная падзея і людзі гэтых падзей не былі забыты, даўно пачуты беларускай літаратурай. Неаднойчы пісьменнікі выяўлялі настойлівы зварот да вопыту мінулых дзесяцігоддзяў, каб з вышыні кожнага этапу гістарычнай сталасці найбольш аб’ектыўна ацаніць пройдзены шлях. Тут можна было зрабіць і пералік напісанага, каб знайсці найбольш поўны адказ на пытанне – якія мы і чаму мы такія, што здабылі не адну перамогу, уратавалі чалавецтва ад фашысцкага паняволення.
Але мы не можам не сказаць і вось аб чым – не ўсё, што зроблена ў гэтым плане, пазначана глыбокім пранікненнем у падзвіжніцкі характар тых першых, хто ў складанейшых умовах палітычных перыпетый адстойваў права Беларусі на самастойнае існаванне. Аднак жа ўсё разам, напісанае беларускімі пісьменнікамі, падрыхтавала ўрадлівую глебу для новых творчых рашэнняў.
Раман – гэта мастацкі аналіз грамадства, вядома, канкрэтызаванага ў асобах.
Яшчэ Гогаль некалі прадбачыў, што раману суджана выйсці з рамак сямейнасці. Ды пра тое ж дбаў і Салтыкоў-Шчадрын, калі пісаў: «Раман сучаснага чалавека вырашаецца на вуліцы, у публічным месцы – усюды, толькі не дома». Тым больш, пішучы пра падзёі, звязаныя з лёсам цэлых народаў, у тым ліку і беларускага, варта смялей вырывацца з сямейных рамак. Хоць гэта зусім не азначае пераходу на даўно пройдзеныя сцежкі раманнай творчасці, калі роля народа зводзілася да нейкага пасіўнага фону, бо народ ва ўмовах змагання за сацыялістычную рэвалюцыю змяшчаў у сабе ўсю складанасць людскіх узаемаадносін і класавых сувязей. Не паказаць гэтай складанасці, значыць збочыць з магістралі, шукаючы сабе выйсце на бакавых сцяжынах.
Праўдзівае мастацка-вобразнае асэнсаванне мастаком гісторыі ў яе істотных момантах, так характэрнае для сацыялістычнага рэалізму, мяркуе вымярэнне характараў гісторыяй, аналіз характараў у сувязі з гісторыяй, з яе вырашальнымі тэндэнцыямі, з перспектывай грамадскага развіцця. Апошнім часам зноў вынікла патрэба ў раманістаў глянуць з пазіцый сённяшняга дня на той, амаль дваццацігадовы перыяд у жыцці беларускага народа, калі ён быў распалавінены надвое і вёў змаганне за ўз’яднанне ў адзінай дзяржаве, змаганне супроць сацыяльнага і нацыянальнага ўціску буржуазнай Польшчы.
Без уліку гэтых уплывовых і вырашальных фактараў нельга абысціся кожнаму з пісьменнікаў, хто ставіць сабе задачай – па-новаму адлюстраваць перыяд вызваленчай барацьбы ў Заходняй Беларусі.
Па-новаму, бо ўжо былі і даволі паспяховыя спробы паказу гэтага адрэзку гісторыі ў нашай літаратуры, у жанры рамана. Пяць гадоў (1948-1952) аддаў наш незабыўны Піліп Пестрак, пісьменнік з самабытным талентам, з багатым вопытам рэвалюцыйнага падполля, працы над раманам «Сустрэнемся на барыкадах». Галоўнай вартасцю твора трэба лічыць паказ народа як сукупнасці яркіх індывідуумаў, пераважна людзей ад зямлі, што ўзняліся на змаганне. Складанасць і драматызм барацьбы даведзены да той кульмінацыі, калі ў персанажах, а найперш у галоўным герою Андрэю Касцевічу, выяўляецца мастацкая ідэя рамана, якая ў тым, што «святло з усходу» было адзіна магчымым гістарычным шляхам і лёсам для самых глыбінных мас працоўных Заходняй Беларусі. Пісьменнік не проста засведчыў паварот народных мас да барацьбы за ўз’яднанне, ён паспрабаваў даць адказ, чаму гэта немінуча сталася. Андрэй Касцевіч – раманны вобраз, і хоць часам напышлівая патэтыка замінае ўяўляць яго цэльнасць, усё ж нясе галоўны ідэйна-эстэтычны зарад твора як канкрэтнае ўвасабленне асноватворнай ідэі: «Мы выйшлі з нізоў, падняліся да інтэлектуальных вышынь, мы – тварцы гісторыі».
Ці развілі гэтую ідэю звернутыя да таго ж гістарычнага перыяду нядаўнія раманы «Чужая бацькаўшчына» В. Адамчыка, «Падвышанае неба» В. Каваленкі, напісаныя праз трыццаць гадоў пасля «Сустрэнемся на барыкадах», напісаныя ў наш час, калі ў дыялектыцы ідэйных пошукаў асабліва важнае месца займаюць творы, што даследуюць новыя маральныя якасці ў свядомасці людзей? Гісторыка-рэвалюцыйная проза, што пішацца сёння, павінна даваць пераканаўчыя адказы на хвалюючыя пытанні веку, сённяшнія пытанні – у гэтым сутнасць гістарызму сучаснай літаратуры: бярэ яна найноўшыя абсягі рэчаіснасці ці ўжо зляжалыя гістарычныя пласты.
Калі можна так сказаць, Заходняя Беларусь – адметная старонка ў гісторыі беларускага народа, у яго рэвалюцыйна-вызваленчай барацьбе. У 30-я гады яна перажывала трагедыйную ноч. Карычневая чума ахутвала Еўропу. Шавіністычны, мілітарысцкі чад панаваў у духоўнай атмасферы буржуазнай Польшчы і чорнай хмарай віўся над палеткамі беларусаў на «ўсходніх крэсах». Лепшыя сыны заходнебеларускай вёскі, што сталі на шлях рэвалюцыйнага змагання, пакутавалі ў турмах.
Тым часам вось што піша пра раман В. Адамчыка «Чужая бацькаўшчына» В. Каваленка: «Раман В. Адамчыка напісаны ў рэчышчы самых яркіх традыцый сусветнай літаратуры ў паказе сялянскага жыцця, на ўзроўні лепшых дасягненняў сучаснай беларускай прозы».
Сапраўды, В. Адамчыку ў рамане «Чужая бацькаўшчына» ўдалося па-мастацку перадаць здушаную атмасферу ўласніцтва, трагедыю адчужэння асобы ў капіталістычным свеце. Але як бы прыхільна ні ставіўся да рамана В. Адамчыка, усё-ткі зноў і зноў задаеш сабе пытанне – чаму «моцная крыўда» на сацыяльныя абставіны, «востры боль» за лёс народа толькі расплываецца «па ўсім целе лёгкай слабасцю», а не бунтуе ў жылах крывёю змагання? Думаецца, што, прадаўжаючы распачатае ў «Чужой бацькаўшчыне» асэнсаванне заходнебеларускай рэчаіснасці пад канец 30-х гадоў, калі наспяваў вырашальны акорд рэвалюцыйнага змагання, што прагучаў у верасні 39-га, пісьменнік здолее ўбачыць сваіх герояў, іх далейшы лёс праз прызму канкрэтна-індывідуальнага ўспрымання, але асветленага аб’яднаннем рэвалюцыйных сіл у шырокі народны фронт няскоранай Заходняй Беларусі.
А вось раман Віктара Каваленкі «Падвышанае неба». У назве трапная метафара, якая перадае галоўную ідэю твора, здзяйсняе мары працоўных Заходняй Беларусі аб светлых даляглядах жыцця. Аўтар не прыглушае супярэчлівых адносін людзей адной сацыяльнай катэгорыі да вызваленчага паходу Чырвонай Арміі 1939 года. Яны аголены і нават абвостраны там і тады, дзе і калі гэта вымагаецца ўнутраным развіццём падзей і характараў, каб выявіць найпаўней усю складанасць працэсу ўсталявання новага ў рэчаіснасці, якая для многіх гэтак змянялася.
Героі твора Марцін і Пронька – характары-антыподы, што выяўляюць палярнасць сваіх поглядаў спакваля, узгоднена з сацыяльнымі матывамі паводзін, з псіхалагічным станам. Падвышэнне Марціна ў чалавечым і службовым планах паказаны як суадпаведныя з’явы – палітычная кар’ера ёсць вынік асабістых якасцей і магчымасцей сумленнага чалавека, былога члена КПЗБ, якому «даводзіцца быць адначасова і суддзёй і агітатарам», праўда, першым часцей. Падвышэнне ж па службе Пронькі – рызыкоўнага, нахабнага, апраметлівага, помслівага, здрадлівага – суправаджаецца ўсё большым падзеннем у чалавеку чалавечых якасцей. Ужыты прыём «праследавання», як бы заўсёднага наступання Пронькі на пяты Марціну, робіць канфлікт няспынным і вызначальным у ідэйна-стылёвай арганізацыі твора як рамана, дзе глыбіня погляду аўтара на вытокі канфліктных паводзін чалавека залежыць ад ступені вастрыні адчування ролі асобы ў грамадскім жыцці.
Зусім не прыменшваючы ролі і значэння эстэтычнага і этычнага аспектаў у асэнсаванні рэчаіснасці, варта ўсё ж падкрэсліць, што вырашальным элементам у супольнай ацэнцы той ці іншай з’явы з’яўляецца яе грамадска-палітычны бок, бо без уліку яго немагчыма глыбока і праўдзіва адлюстраваць самыя істотныя змены ва ўмовах жыцця грамадства. А раман вымушаны гэта рабіць, каб не перанасычацца вымыслам, фантазіяй, а імкнуцца да ўраўнаважвання яе пазнаннем, дакументам. Асабліва калі гэта гісторыка-рэвалюцыйны раман.
У 1936 годзе Максім Танк запісаў у сваіх «Лістках календара» наступнае: «А пакуль што некранутай цаліной у нас ляжыць гістарычная тэма, чакаючы свайго Вальтэра Скота, Генрыха Сянкевіча…» З таго часу шмат зроблена беларускай літаратурай па асваенні гэтай цаліны – лепшых старонак гісторыі свайго народа. Дададзім да ўжо названага – дзве кнігі рамана Уладзіміра Караткевіча «Каласы пад сярпом тваім», на жаль, не завершанага, хоць дакляраванага пісьменнікам давесці апавяданне да паражэння паўстання 1863 года, паказаць крах усіх спадзяванняў, усіх ілюзій і разам з тым – мужнасць паўстанцаў, якая засталася для здзяйснення новых акцый супроць царскага самаўладдзя. Бачыць завершаным такі твор, мабыць, не толькі асабістае, а і ўсеагульнае наша жаданне.
Нам і сёння нельга забывацца на раман Аркадзя Чарнышэвіча «Засценак Малінаўка», у якім абуджэнне класавай і нацыянальнай свядомасці працоўных мас перад рэвалюцыяй 1905 года знайшло яскравае мастацкае ўвасабленне ў шматграннай канкрэтнасці з’яў і характараў.
Шырокія абсягі рэвалюцыйных падзей на Беларусі паказаны ў раманах Міколы Лобана «На парозе будучыні», «Гарадок Устронь», ім жа, Лобанам, створаны вобраз тыповага прадстаўніка цэлага пакалення беларусаў, што нарэшце падняліся на рыштаванні, каб згоднай сям’ёй будаваць жыццё; гэтую тэму, але ваенным часам, працягвае і раман «Шэметы».
Ведае жыццё, пра якое піша, ведае па-свойму, па-свойму яго разумее і адважваецца пісаць пра тое, пра што пісалі ўжо іншыя, Аляксей Кулакоўскі. Праўда, хто з беларускіх празаікаў не пісаў пра калектывізацыю? Ледзь не ўсе, асабліва аднагодкі Кулакоўскага. А вось жа ўзяўся і ён. I здолеў стварыць раман «Сцежкі зведаныя і нязведаныя», у якім удала спалучаюцца лірычны пачатак і дынамічны рух характараў, што і дазваляе перадаць драматызм падзей адлюстраванага часу, калі побач з разумным, мэтаскіраваным Клімам Бегуном паўстае вясковы дэмагог, кар’ерыст Нікан Лепятун і тут жа сціплы працаўнік Багдан Хацяноўскі, асоба лірычная, улюбёная ў жыццё, якое, аднак, не сцелецца перад ім роўнай дарогай…
У кожным з нас жыве спроба будаваць нябачны мост, які б злучаў два берагі жыцця – таго, што прайшло, адшумела, адгрымела, і не толькі свайго, асабістага, але і таго, што месціцца ў рацэ пад іменем Час, і таго, што на другім беразе таго жыцця, якое сёння. Між гэтымі берагамі, бывае, цэлая эпоха, як у нашага старэйшыны Петруся Броўкі. Гэтую, пражытую пісьменнікам разам з народам цэлую эпоху і ўспрымаеш, чытаючы яго кнігу прозы «Разам з камісарам», дзе аднайменны цыкл апавяданняў ды яшчэ аповесць «Донька- Даніэль». Суровае, рэвалюцыйнай пары і грамадзянскай вайны, дзяцінства, сугучнае біяграфіі аўтара, пададзена ў тым натуральным змаганні з ім, калі падлетку хочацца як мага раней стаць дарослым, а дзіцячая наіўнасць, даверлівасць, сарамлівасць, баязлівасць увесь час цугляюць гэтае імкненне. Па-свойму каларытны вобраз галоўнага героя аповесці «Донька-Даніэль», у душы якога столькі дабра, што яго стае на ўсіх, з кім сустракае героя лёс. Вобраз непісьменнага Донькі, які спрабуе ў зробленую ім падзорную трубу разгледзець «блакітныя богавы харомы» – глыбока сімвалічны, як выяўленне парыву простага народа, прыгнечанага ў мінулым галечай, нястачай, цемрай, да ведаў, да творчасці, да спазнання самога сябе.
Крытыка не забывае паўтараць, што раманіст павінен мысліць характарамі. Гэта – так, але аднаго гэтага для стварэння рамана замала, бо трэба, па-першае, дбаць пра эпічны характар, які з’яўляецца акумулятарам, умяшчальнікам вялізных пластоў чалавечага вопыту. Эпічны ж характар нараджаецца пад пяром пісьменніка тады, калі ён бярэцца за эпічныя праблемы, носьбітамі якіх могуць быць людзі маштабнага мыслення і маштабнага дзеяння. Літаратура ўвесь час нудзіцца па эпасе і, бывае, разраджае гэтую тугу ў такіх творах, як аповесць Янкі Сіпакова «Усе мы з хат», дзе вынесеная ў загаловак эпічнага размаху праблема патрабавала гэткага ж маштабу характараў.
Хоць калі гаварыць увогуле аб прозе гэтага паэта, дык яна адметная сваёй мяккасцю, задушэўнасцю. Яго кніга «Крыло цішыні» ўвабрала гэтак шмат з вясковага жыцця, што асноватворная ідэя яе чытаецца вельмі ж выразна, не страчваючы свайго вобразнага увасаблення. Гэта ідэя – пра неўміручасць народа, які жыве, суладным гуртам ладзіць сваю будучыню, нягледзячы на тое, што фашызм забіў многа людзей, скалечыў лёс цэлых сем’яў.
Каб адказаць на пытанне, што ж такое чалавек у яго сённяшнім змесце, духоўнай сутнасці, трэба абавязкова ступіць у шырокую прастору гісторыі. I калі апошнім часам у беларускім тэатры мы адзін за адным сустрэлі спектаклі гістарычнага плана – па п’есе А. Петрашкевіча «Напісанае застаецца» і па п’есе У. Караткевіча «Кастусь Каліноўскі», дык менавіта гэта і ёсць імкненне пошуку «вартаснага цэнтра» сённяшняга тэатральнага мастацтва, звернутага да матэрыялу сучаснасці, але з пашанай да гісторыі, якая існуе ў глыбінных пластах псіхікі чалавека. У ідэлагічных паядынках, якія вядуць перадавыя прадстаўнікі беларускага народа (Францыск Скарына, Кастусь Каліноўскі) з рэакцыйнымі сіламі, увасобленымі ў не менш каларытныя вобразы (Марцін Лютэр і граф Мураўёў), відаць, як і сёння, праз многія стагоддзі прадаўжаецца ўсё тая ж спрэчка пра вартасці чалавека, ідзе паядынак дзвюх ідэалогій. Раскрыць гэты паядынак у яскравых мастацкіх вобразах, як гэта ў рускай літаратуры робіць, напрыклад, Юрый Бондараў у рамане «Бераг», адна з важнейшых задач сучаснай беларускай прозы, што ўсё смялей выходзіць да сусветнага чытача. Для раманіста, гэтак жа як і для драматурга, важна выйсці з абсягу лакальнага даследавання асобы ў свет, дзе гэтая асоба часам на мяжы ахвяравання сваім жыццём мела клопат пра лёс народа, чалавецтва.
Як ужо не раз адзначалася, гэта паспяхова робіць беларуская эпічная літаратура ў яе лепшых здабытках, звяртаючыся да нядаўняй гісторыі народа – Вялікай Айчыннай вайны. Пра гэта не лішне сказаць яшчэ раз.

* * *
Алесь Адамовіч праз доўгі, дзесяцігадовы прамежак часу пасля сваёй раманнай дылогіі «Партызаны» зноў вярнуўся ў той самы жыццёвы абсяг, напісаўшы на гэты раз «Хатынскую аповесць», якую па кандэнсацыі думкі можна паставіць упоравень з раманам. Трывожная аповесць, але глыбока праўдзівая. Таму, што за плячыма свой партызанскі вопыт, але яшчэ і таму, што і вопыт усіхні, многіх, засведчаны дакументальна. Бо была побач з «Хатынскай аповесцю» створаная разам з Янкам Брылём і Уладзімірам Калеснікам кніга «Я з вогненнай вёскі…». Дакументальная кніга – жывое сведчанне тых, хто цудам ацалеў ад агню ў спаленых фашыстамі вёсках. Страшнае сведчанне, бо дакументальнае. I тут, у «Хатынскай аповесці», дакумент побач з мастацкай апавядальнай плынню. Аўтар шукаў сінтэзу часу прошлага з часам цяперашнім і знайшоў, сцвердзіўшы яго як прынцыповую творчую пазіцыю. Галоўны герой аповесці Флёра Гайшун апавядае аб мінулым з нашага сёння. Думкі сённяшнія, хвалі ўспамінаў – гэта не рознае нешта, а адно, што спяклося ў душы сучасніка, стала крывяністым кавалкам рэчаіснасці, той, што была і што не павінна больш быць. Няхай сабе дакумент, адкрытая публіцыстыка не зусім стыкуюцца з апавяданнем Флёры. Але гэта чыста вонкавае ўражанне, яны – дакумент і апавяданне, факт і вобраз – спякаюцца ў адно цэлае там, у душы чытача.
Мы часта карыстаемся тэрмінамі «літаратура аб вайне», «раман на ваенную тэму». А варта было б удакладніць – тэма найвышэйшага абавязку перад Радзімай, тэма подзвігу чалавека, бо толькі ў гэтым ключы раскрываецца невычэрпнае багацце духоўных сіл воіна-франтавіка або воіна-партызана ці, нарэшце, падпольшчыка-патрыёта. Як бы мы ні кваліфікавалі ўдзел людзей у вайне супроць фашызму, а ён кіраваўся да абуджэння ў звычайным чалавеку найвышэйшага абавязку перад роднай зямлёй.
Гэтак нараджаўся некалі ў Талстога вобраз народнага гераізму і сапраўднага патрыятызму, гэта, як памнажэнне вялікіх традыцый, гэты вобраз паўстае зноў і зноў у творах літаратуры, а беларускай – можа, і найярчэй.
Вопыт ваенных дзён, вопыт узыходжання да перамогі, якім усё больш жыве беларускі раман, не страчвае сваёй жыццёвасці, а нібы назапашвае яе ўсё больш, выходзячы ў новыя глыбіні спасціжэння чалавечага духу, намагаючыся дайсці, дакапацца да першапрычын той ці іншай падзеі, якія доўгі час заставаліся таямніцай, раскрыць логіку ўчынкаў і пачуццяў герояў.
Мы цэнім непаказны гераізм, які не адразу відзён, затое вынікі яго непараўнальна вышэйшыя за многія з надта актыўна папулярызаваных у свой час нашай літаратурай актаў бяздумнай рызыкі і неразумнага самаахвяравання. Зрэшты, і зараз яшчэ здараюцца творы з паметай «раман», дзе аўтар піша не «сваю» вайну, а нейкую абагуленую, усярэдненую, у якой абавязкова знаходзіцца месца і для адкрыта хадульнага, прыгожага гераізму.
Падчас сустракаеш нейкае звужанае разуменне рэалізму, як бы гэта ўсё роўна, што фатаграфаванне з натуры, запіс жыцця на відэамагнітную стужку. А дзе ж прынцыпы адбору матэрыялу, дзе пакутлівы пошук характару і надзяленне кожнага героя сваёй мовай, адпаведнай задуманаму характару? Дзе, урэшце, уласныя ідэі аўтара, а не пасрэдная журналістыка?
Мастак робіць здабыткам іншых створаны ім вобраз рэальнай рэчаіснасці. Але ж рэальнае нельга падмяняць матэрыяльным, яно шырэй, бо ўключае нематэрыяльнае, здольнасць чалавека думаць і адчуваць. Вядомы сучасны французскі раманіст Арман Лану так вызначае, што такое рэалізм: «Гэта ўвесь чалавек, ён глядзіць на свет, у якім жыве чалавек, і на яго самога, звонку і знутры, уключае ў сябе і яго здзяйсненні, і яго летуценні, яго волю і адчуванні. Паўната рэалізму мераецца той самай меркай, што і паўната чалавека. Ён – гуманізм. Ён – сам чалавек».
В. Быкаў змагаецца за праўду жыцця на грэбені хвалі аўтарскай шчырасці і творчай свабоды, і таму ў сваіх аповесцях не абмінае трагедыйнага. Мусіць, сучасны раман і немагчымы без трагічнага элемента, бо толькі ў трагедыі мастацкая праўда дасягае максімальнай ступені сваёй канцэнтрацыі. Уся творчасць В. Быкава так ці інакш асветлена святлом трагічнай ісціны – выяўлення цаны подзвігу чалавека на вайне, цаны ўласнай фізічнай гібелі асобы. Пісьменніка ў свой час вінілі за тое, што ён прызнае толькі «акопную праўду», што ён нібы ўпарціцца панарамнасці. Але ж хіба панарамнасць душы воіна, яго надзей, трывог, так спраўна паказаная В. Быкавым, горш за вонкавае разгортванне карцін і эпізодаў ваенных баталій?!
Хоць у кожнай аповесці В. Быкава засведчаны толькі момант быцця чалавечага духу, засведчаны на мяжы пакут – гэта адметная рыса творчага характару пісьменніка, – але ж усё створанае разам хіба не дае поўнай карціны быцця чалавека на вайне? Крытыка быкаўскіх твораў больш траціць часу на высвятленне не галоўнага пытання пісьменніцкага мыслення – паўтараецца ён у сюжэтных вырашэннях ці не? Крытыку чамусьці не турбуе тое, чаму Сотнікаў і на парозе смерці прыгожы, прыгожы жывым хараством, а Рыбак хоць і застаецца жывы, але ўяўляе сабою толькі цень чалавека. Ці не ў гэтым высокі прафесіяналізм мастака?
Вядомы рускі пісьменнік Канстанцін Сіманаў неяк зазначыў: «Самае галоўнае для пісьменніка – свядомае рашэнне судзіць па справядлівасці і сам прошлы час, і людзей мінулага, бачыць тое, што складала іх сілу і ў чым былі іх слабасці, іх абмежаванасць… Калі глыбока пранікнуць у сутнасць таго, што было, глыбока раскрыць характары – у кожным разе па меры адпушчаных табе здольнасцей імкнучыся зрабіць гэта як мага глыбей, – адлюстраваная рэчаіснасць будзе мець не толькі гістарычную цікавасць, але і несці пэўныя станоўчыя і адмоўныя ўрокі для сучаснасці».
У святле сучасных гістарычных умоў вельмі важна творча сфармуляваць канцэпцыю гераізму, узбагаціць разуменне гераізму як якасці неадназначных чалавечых характараў. Гераічнае як самастойная эстэтычная катэгорыя ў нас не даследуецца ні філосафамі, ні літаратуразнаўцамі. Ёсць толькі некаторыя спробы, і то пастановачнага характару. Між тым шмат напісана пра чалавека на вайне.
Калі гаварыць пра беларускі раман ды і аповесць у яе лепшых здабытках, дык у іх гераічнае непасрэдна звязана з асаблівасцямі народнай псіхалогіі. I ці не таму В. Быкаў пакідае «франтавое жыццё» і займаецца «партызанскімі аповесцямі», што элемент трагічнага ў сітуацыях, калі вораг вакол, побач, паўстае найбольш выразна і з усёй сваёй страшэннай сілай. «Мяне цікавіць у першую чаргу не сама вайна, нават не яе побыт і не тэхналогія бою, хоць гэта ўсё для мастацтва таксама важна і цікава, але галоўным чынам духоўны свет чалавека, магчымасці яго духу», – гаворыць В. Быкаў. Але ж тое самае можа сказаць і А. Адамовіч ды і гаворыць у «Хатынскай аповесці» вобразам Флёра Гайшуна, у якім да канца жыве дух супраціўлення і няскоранасці, каб урэшце перамагчы… А таксама I. Пташнікаў у «Найдорфе», дзе ў вобразе Жаваранкі скандэнсаваны маральны і сацыяльны вопыт народа. Напружанасць духоўнага жыцця Жаваранкі на вайне ствараецца ўспамінамі пра мірную працу на зямлі. Праз асабістае ўспрыманне героем драматычна напружанай карціны ваеннага разбурэння (зрушылася з месца сама вёска, «з-за хлява, дзе ўсягды была відаць чорная страха ад хаты, зелянеў чысты выганчык») пісьменнік шырока і глыбока паказвае народнае жыццё, яго сацыяльныя і маральна-этычныя асновы. Вайна, проціпастаўленая мірнаму жыццю, так і не прымаецца Жаваранкам, бо чужая яго душы, якая застаецца ў працы. Ён і на вайне, скораны яе суровай неабходнасцю, працуе, заўзята вынішчаючы ворага.
Свой погляд на вайну, сваё светаадчуванне, роздум над лёсам людзей, стрыманая, трывожная, шчырая павага да іх – вымушаных ратнікаў і спрадвечных аратых – даюць падставы лічыць «Найдорф» раманным творам. А зрэшты, мусіць, меў падставы вялікі Бялінскі не праводзіць рэзка акрэсленай мяжы, калі вызначаў агульныя жанравыя задачы: «Якія кнігі больш за ўсё чытаюцца і купляюцца? Раманы і аповесці. Якія кнігі пішуць усе нашы літаратары, прызнаныя і непрызнаныя, пачынаючы ад самай высокай літаратурнай арыстакратыі і да неўтаймоўных рыцараў Талкуна ды Смаленскага рынку? Раманы і аповесці. Дзіўная справа! У якіх кнігах падаецца і жыццё чалавечае, і правілы маральнасці, і філасафічныя сістэмы, і, словам, усе навукі? У раманах і аповесцях». Праўда, Бялінскі і ўдакладняў аўтаномнасць жанраў. «Аповесць – раман, які распаўся на часткі, на тысячы частак; раздзел, выняты з рамана… Ёсць падзеі, ёсць выпадкі, якіх, як кажуць, не хапіла б на драму, не стала б на раман, але якія глыбокія, якія ў адным імгненні сканцэнтроўваюць столькі жыцця, колькі не пражыць і ў стагоддзі, – аповесць ловіць іх і змяшчае ў свае цесныя рамкі».
I зноў жа пра раман. «Задача рамана як мастацкага твора, – пісаў Бялінскі, – зняць усё выпадковае са штодзённага жыцця і з гістарычных падзей, пранікнуць да іх патаемнага сэрца – да жыватворчай ідэі, зрабіць пасудзінай розуму і духу вонкавае і разрозненае. Ад глыбіні асноўнай ідэі і ад сілы, з якой яна арганізуецца ў асобных адметнасцях, залежыць большая ці меншая мастацкасць рамана. Выкананнем сваёй задачы раман становіцца побач з усімі іншымі творамі вольнай фантазіі і ў гэткім сэнсе павінен строга адлучацца ад эфемерных твораў белетрыстыкі, якія задавальняюць надзённыя патрэбы публікі».
Няхай гэта пісалася амаль паўтара стагоддзя назад, але ж гучыць актуальна і ў нашы дні. Бо цяпер, мусіць, не менш чым у XIX стагоддзі патрэбен нашай прозе, а раману ў першую чаргу, шырокі маштабны погляд на свет. Як ніколі раней сучасны раман увасабляе «адзінства чалавека і свету» (В. Кожынаў). У рамане павінна быць станаўленне думкі, працэс гэтага станаўлення як «дыялектыка ведання і няведання» (В. Турбін). У эпічных жанрах, як у павелічальным шкле, збіраюцца фундаментальныя асновы чалавечага жыцця, істотнейшыя праблемы ідэйна-мастацкага пазнання грамадства. Не кожны літаратурны твор абавязаны даваць усеахопныя адказы на маштабныя пытанні часу, не кожны павінен ставіць праблемы эпічнага размаху, аднак жа іх нельга выключаць з літаратуры, і пра гэта абавязаны дбаць кожны пісьменнік, да якога б жанру ён ні звяртаўся.
Жыццё і смерць – вечная тэма нашай літаратуры, як і самой рэчаіснасці. Апошняя грань быцця чалавека можа застацца непрыкметнай, сама сабой зразумелай, звыклай. Але ж яна можа стаць і апошнім выйсцем чалавека на лязо свядомасці, момантам пранікнёнага спазнання чагосьці, што, урэшце, найбольш дакладна высвятляе кожны для сябе сам. Як лейтэнант Іваноўскі ў аповесці В. Быкава «Дажыць да світання». Пакутліва доўгі шлях цяжка параненага воіна да смерці, але ён запоўнены імкненнем, рухам, строга ўсвядомленай мэтай.
Горш, калі аўтар не распараджаецца па-гаспадарску жыццёвым матэрыялам, не дбае пра яго выразную стройную арганізацыю вакол галоўнай ідэі. А гэта адчуваецца, напрыклад, у «Моры Герадота» Паўла Місько.
Партызанская барацьба – вельмі складаная рэч, асабліва ў сваім псіхалагічным змесце. Яна драматычна напружаная па сваёй сутнасці, і педалізаванне трагічных момантаў здольна толькі адвесці ад сцвярджэння гераічнай асновы. У рамане «Мора Герадота» рвуцца снарады, свішчуць кулі, людзі пакутуюць ад ран, паміраюць. Тут мора крыві. «Жывыя слёзы – не паэзія», – пісаў некалі французскі паэт Валеры. I гэта, мабыць, праўда. I ўсё ж гэта твор не пра смерць, а пра перамогу жыцця, пра подзвіг заставацца чалавекам сярод смерці.
Памяць народная ляжыць вялізным цяжарам на кожным з пісьменнікаў, хто вяртаецца ў прошласць, звязаную з ваеннай парой. I ад гэтага нікуды не дзенешся. Іншая справа, як гэты цяжар пералажыць на мову мастацтва, каб ён не прыгнятаў, а клікаў на вялікія здзяйсненні нашага часу ў імя міру на шматпакутнай планеце Зямля.
Ужо ў ранейшых сваіх аповесцях «Высакосны год» і «Аповесць пра беспрытульнае каханне» Віктар Казько вельмі асцярожна вывярае час прошлы, ваенны, сённяшнім мірным часам, вывярае так, каб не спудзіць цяжкую праўду вайны. У новай аповесці «Суд у Слабадзе» аўтар бярэ курс на поўнае касаванне таго мінулага, якое нявечыць чалавечыя душы, адпраўляе чалавека ў небыццё. Але на судзе пакуты, жахі так моцна кандэнсуюцца. што міжволі просіцца пытанне – хіба можа ўмясціць чалавечае сэрца гэтулькі страшнага, пачварнага, жудаснага? А калі гэта сэрца яшчэ і юначае?
Вось тут і ўзнікае пытацне да пісьменніка: ці не залішне вялізны «паток свядомасці» абрушыў ён на кволыя плечы юнака Колі Лецечкі? Не трэба, мабыць, забывацца на тое, што сведчанне пацярпеўшага памагае выкрыць катаў, але ж толькі сведчанне змагара памагае ўсвядоміць вопыт барацьбы супроць катаў. Мастак павінен узнімацца над рэальным светам, а не над небыццём.
Шлях гісторыі народа цяжкі і шматпакутны, на ім заўсёды здараюцца трагічныя страты. Асабліва шмат іх бывае пад час вялікіх сацыяльных узрушэнняў. I як важна выявіць аптымістычны характар трагічнага ва ўмовах неадольнага рэвалюцыйнага развіцця жыцця народа, які здабыў свабоду распараджацца сваім лёсам. Даследаванне мінулага ў яго адзінстве з сучаснасцю становіцца ўсё больш адчувальным у нашай літаратуры. Зварот да памяці пра вайну – гэта перш-наперш зварот да сумлення чалавека, які выстаяў у нечувана суровым змаганні з ворагам і не зганьбіў высокага імені савецкага воіна.
У жанры рамана дэбютаваў Васіль Хомчанка. Герой яго твора «Вяртанне ў агонь» капітан першага рангу Матвейцаў хоць і выжыў адзіны з васемнаццаці, што складалі марскі дэсант савецкіх матросаў, але і сёння ўсё яшчэ ў трывозе. Яго мучыць сумленне перад памяццю тых, хто загінуў. Гэта найвастрэйшая праблема сучаснасці – быць адказным за маральны ідэал сучасніка, які павінен быць раўнацэнным з ідэалам таго, хто ў цяжкім змаганні з фашызмам адстаяў сённяшні дзень нашага быцця. Праблема адказнасці сучаснікаў перад памяццю ваяваўшых – сённяшняя праблема, надзённая, але і вечная.
Каб паказаць галоўнага героя буйным планам, маштабнай асобай, гатовай на глыбейшы роздум пра карэнныя вартасці жыцця, – а ў капітана Матвейцава вялізны жыццёвы вопыт, – пісьменніку варта было ярчэй выявіць выхаваўчую ролю яго, бо мы сёння не проста ўспамінаем вайну, а робім ці павінны былі б рабіць так, каб кожная часцінка памяці клікала да ідэйнай бескампраміснасці ў вырашэнні карэнных філасофскіх пытанняў веку, а найперш у спрэчцы пра чалавека і яго прызначэнне.
Дэбютаваў у жанры рамана таксама Барыс Сачанка. Ён даўно намераваўся на гэты жанр – і апавяданнямі, і шмат якімі аповесцямі эксплуатаваў вопыт перажытага вайной маленства, і небеспаспяхова. Даволі прыгадаць яго аповесці «Пакуль не развіднела», «Апошнія і першыя». I вось – раман «Вялікі Лес». Пачынаецца ўсё з даваеннай пары. Аднавокі лысы цыган Песка напрарочыў вайну. I гэтага, выходзіць, дастаткова, каб закруцілася ўсё, прыйшло ў рух. Мы знаёмімся з сям’ёй Мікалая Дарошкі – учэпістага ў зямлю гаспадара, які «дбае перш за ўсё пра сябе», пра сваіх сыноў, сястру, што жыла пры ім. Не даспадобы старому Дарошку, што сярэдні сын Іван адрокся ад зямлі, «паверыў бальшавікам, у партыю ўпісаўся, начальнікам сельсавецкім стаў».
Добра выпісаны партрэты, з даволі яскравымі дэталямі пададзены побыт перадваенны з той пары, калі класавая дыферэнцыяцыя на вёсцы вызначала ўсё яе жыццё. Шкада вось, што ў рамане разам з тым шмат «знаёмага» матэрыялу. У беларускай літаратуры, нават у раманістыцы, сёе-тое з гэтага было ўжо, яно – не новае.
Не лішне будзе нагадаць словы М. Дабралюбава: «Трэба, каб раман меў ў аснове сваёй якую-небудзь ідэю, з якой бы развілося яго дзеянне і да здзяйснення якой яно ўсё павінна быць скіравана… З паэтычным уяўленнем аўтар яго павінен спалучаць філасофскае мысленне і псіхалагічную назіральнасць. Не кажучы ўжо аб вартасцях адлюстравання, якое павінна быць не толькі правільнае, лёгкае, але і прыгожае («изящное»).
Дарэчы, пра гэта неабходна помніць усім нам, раманістам. Бо калі верыць Арыстоцелю, літаратура павінна даваць тое, што магло быць, у адрозненне ад гісторыі, якая заўсёды дае тое, што было. Ёсць паверхневы пласт рэчаіснасці, мусіць, як у нашай планеты мантыя, праз які пісьменнік абавязаны прайсці ці нават прабіцца, гледзячы, якое супраціўленне матэрыялаў даводзіцца пераадолець, каб адкрыць глыбінны змест рэальнасці і найперш, мабыць, чалавека як галоўнага аб’екта гэтай рэальнасці. Звычайна дакумент, засведчаны на паперы ці якімі іншымі сучаснымі тэхнічнымі срюдкамі (здымак, магнітны запіс), памагае аўтару ў вялікай працы пераадолення гэтага супраціўлення. Памагае, калі мастак здолее падключыць натхненне, каб дамысліць факт рэчаіснасці. Ці варта пры сённяшняй шырокай дасведчанасці чытача пра сучаснае, мінулае і нават будучае жыццё абмяжоўвацца толькі пратакольным узнаўленнем, скажам, таго, што было на нейкім перашыйку, ды яшчэ называючы гэтае ўзнаўленне ёмістым словам – раман.
Успамін, насычаны лірычнай узрушанасцю аўтара, усё-такі застаецца дакументам даволі асабістым.
Бывае, што ён сам па сабе ўражвае больш, чым пераасэнсаваны, калі гэта пераасэнсаванне ідзе ў плоскасці ўсё той жа напятай дарэшты мантыі, бо толькі раскалыхаўшы яе, магма глыбіннага зместу выльецца, вырвецца напаверх. Задача мастака, мусіць, у тым, каб раскалыхаць факт ці скопішча фактаў да той ступені эмацыянальнасці, калі засведчаная на паперы рэальнасць пачне гаварыць уголас, а бывае, і крычаць, нават немым крыкам. Менавіта так зроблена гэта ў кнізе «Я з вогненнай вёскі…», хоць вонкава прысутнасці аўтараў тут і не прыкмячаеш. Факты адабраны імі так, што кожны з іх як бы сам узрывае паверхню той рэчаіснасці, імя якой вайна, вайна супроць варварства, гітлераўскіх цемрашалаў. Тут ледзь не кожны факт – гатовы вобраз. Да яго нічога не трэба дадаваць, як нічога ад яго і забіраць. Кніга гэтая існуе, як сказаў Грыгорый Бакланаў, «не замест рамана, не замяняе раман, але гэта праўда такой сілы, што многае немінуча ўзвышаецца ад судакранання з ёй».
Не размяркоўваючы жанры па іх значнасці і складанасці авалодання імі, бачачы ў мнагастайнасці форм натуральнае выяўленне багацця культуры нашага часу, нельга не заўважыць, што імкненне празаікаў да эпічнасці становіць сабой некаторую заканамернасць літаратурнага працэсу, закладзеную ў тым, што мастак усё больш пэўна бачыць рэчаіснасць у яе развіцці, а чалавека – у няўхільнай патрэбе змяняцца, не парываючы дыялектычных сувязей з асяроддзем. з народным жыццём. Гэта вымагаецца самой рэчаісчасцю якая імкліва мяняецца. I, мабыць, наша крытыка, як і наогул навука пра літаратуру, шмат дасягнула б, калі б карані праблем мастацкай творчасці пільней шукала ў жыцці, у светапоглядзе, у станаўленні чалавечай асобы, бо гэта сёння выпрабавальны палігон творчай актыўнасці празаікаў.
Мабыць, вывучаючы жанравае багацце сённяшняй прозы, ставячы заканамернае пытанне – што такое раман? – мы павінны побач ставіць і другое, не менш заканамернае пытанне: што такое чалавек? Вядома вызначэнне: чалавек – сукупнасць грамадскіх адносін. Значыць, ставячы ў цэнтр рамана чалавека, мы разам з тым павінны даследаваць і грамадскія адносіны пэўнага этапу гісторыі. Калі гэта сучасны этап – адносіны грамадства ў пару глыбокага пранікнення навукова-тэхнічнага прагрэсу ва ўсе сферы жыцця чалавека.
Сучасны раман павінен, мабыць, вярнуцца да адлюстравання ўсеахопнасці быцця чалавека. Але гэта зусім не азначае, напрыклад, што беларускі раман павінен браць за ўзор «Векапомныя дні», што называліся раманам-эпапеяй. Хоць калі разважыць, дык гэты твор больш правільна было б называць раманам-фрэскай. Тут чалавек паказаны на фоне канкрэтнай гісторыі, бо акцэнт зроблены не на асобах, а на гісторыі.
Тое ж, што раман звяртаецца зноў да драмы асобы ў яе дачыненнях з гісторыяй – адзін з плённых шляхоў яго развіцця. Грунтуючыся на ўзмацненні ўвагі да асобы, роля якой у здзяйсненні навукова-тэхнічнай рэвалюцыі невымерна высокая, усё большай заканамернасцю выглядае адлюстраванне сучаснага чалавека, праз драматычнае жыццё якога выяўляецца гісторыя.

* * *
Адна з магістральных тэм не толькі літаратуры, але і ўнутраных тэм самой нашай рэчаіснасці – рух вёскі з убоства да заможнасці, ад поўнага падазронасцей і страху перад заўтрашнім днём індывідуалізму да новай псіхалогіі, што трымаецца на ўпэўненасці асобы ў сваёй будучыні. Літаратура пра вёску ўсё больш адчувальна развіваецца ад сацыяльна-эканамічнага аналізу жыцця да спасціжэння сацыяльна-псіхалагічных, духоўна-маральных глыбінь яго. У гэтым плане найбольш яскравай з’явай апошніх гадоў трэба лічыць раман Івана Шамякіна «Вазьму твой боль». Ён знаходзіцца ў рэчышчы сучаснай прозы з яе пільнай увагай даследавання глыбінных пакладаў народнай маральнасці, заканамернасцей унутранага жыцця душы народа і менавіта гэтай меркай вывярае чалавечую годнасць сваіх герояў.
Шамякіну наогул уласціва павышаная ўвага да складаных маральных праблем і калізій сучаснага яму жыцця, сцвярджэнне сапраўднай чалавечнасці, імкненне як мага паўней выяўляць духоўныя вартасці чалавека, а найперш – сумленне. Гэта было і ў «Глыбокай плыні», і ў «Крыніцах», і ў «Сэрцы на далоні», і ў «Снежных зімах», і ў «Атлантах і карыятыдах». Гэта ёсць, і, можа, нават у найвышэйшым мастацкім выяўленні, і ў рамане «Вазьму твой боль».
Галоўны герой рамана – механізатар Іван Батрак, чыё маленства моцна, балюча абпалена вайной. Сем гадоў было яму, калі ён застаўся адзіным «мужчынам» на два двары – свой і бабулін. Бацька – у партызанах, маці, маючы на руках маленькую Аню, чакае новага дзіцяці. Апоўначы ўрываюцца ў хату немцы, а з імі паліцаі, сярод якіх і Батракоў сусед – Шышковіч. Сям’ю знішчылі, разам з дзіцем, якое яшчэ не нарадзілася. I толькі хлопчык, схаваўшыся ў падпечак, выратаваўся, але запомніў усё і ўсіх, хто чыніў расправу. Асабліва Шышковіча, які, выслужваючыся перад карнікамі, «не стаў свяціць ліхтаром… сунуў пад печ ствол аўтамата і… пачаў страляць доўгімі чэргамі…».
Як бы зноў твор пра вайну. Некаторыя крытыкі ўжо і паспяшаліся залічыць яго ў раздзел ваеннай тэматыкі, катэгарычна сцвярджаючы, што ў творах пра сучаснасць застаецца па-ранейшаму галоўнай ваенная лінія. Памяць вайны тут, у рамане, выступае будзіцелем зусім сучаснай лініі – усемагутнага голасу сумлення чалавека працы.
Кругагляд вясковага жыцця стаў незвычайна шырокі, і гэта I. Шамякін адчувае, рэалізуючы ў яскравых характарах, што даюць магчымасць раскрыць усю складанасць цяперашніх канфліктаў. Раман «Вазьму твой боль» паказвае прыклад, як трэба заглыбляцца ў этыку адносін між людзьмі ў іх новым эканамічным становішчы, каб празорліва бачыць дзень заўтрашняй вёскі.
Публіцыстычна завострана ўсё ў рамане. Гэтак, мабыць, і павінна быць у творах пра сучаснасць, калі яны пішуцца не сузіральнікамі, а людзьмі, што апантаны глыбінным болем за лёс сённяшняй вёскі, заклапочаны пошукам канструктыўных рашэнняў на шляху сацыяльна-эканамічнага прагрэсу, сучасных норм гаспадарання на зямлі. I. Шамякін, насуперак іншым «вяскоўшчыкам», абыходзіцца без умоўна-літаратурных «дзядоў, захавальнікаў стогадовых традыцый», ён насяляе свае творы пра вёску рэальнымі людзьмі, якія нялёгкай працай кормяць дзяржаву. Ён любіць у літаратуры адлюстраванне блізкіх па часе абсягаў жыцця, але ўбачаных не з кароткай дыстанцыі, а з далячынь ваеннай пары і нацэленых у бліжэйшую будучыню.
Не ўсё ў рамане «Вазьму твой боль» аднолькава роўна выпісана – дастаткова пластычна, стылістычна, бездакорна. Крытыкі знаходзяць ужо і будуць, мабыць, яшчэ знаходзіць пэўныя недапрацоўкі, якія можна вытлумачыць жаданнем хутчэй паспець за часам, нават, бывае, прыспешыць яго хаду. Гэта і не зусім абгрунтаваны – псіхалагічна і эстэтычна – фінал, і нязрошчанасць асабістай драмы чалавека з яго вытворчым жыццём, хоць «дапасоўваць» усе лініі паводзім героя, чый характар рэалізуецца гэтак дынамічна, безумоўна, рэч складаная. I тое, што I. Шамякін часта звяртаецца да публіцыстычнага насычэння вобраза, можа, не варта ставіць яму ў віну. Разгарненне сённяшняга імклівага жыцця вымагае ад кожнага аўтара ўсё часцей пераступаць парог, за якім – публіцыстычнае асваенне рэчаіснасці, што дазваляе з найбольшай сілай агаліць самы нерв учынку ці падзеі. Мусіць жа, слушна гаварыў некалі Г. Пляханаў пра тое, што ў грамадскім жыцці бываюць такія перыяды, калі публіцыстыка нястрымна ўрываецца ў галіну мастацкай творчасці і распараджаецца там, як у сябе дома.
Што б ні гаварылі мы ў запале палемікі з аўтарам, з яго творам, бясспрэчна адно: раман «Вазьму твой боль» – глыбока сучасны хоць бы тым, што ў ім сацыяльна завостраны праблемы пераемнасці гераізму ваеннай пары з сённяшнім працоўным гераізмам, адлюстравана асабістая адказнасць чалавека за ўсё зробленае ім, выяўлена высокая чалавечнасць і маральнасць нашага грамадства. Раман вызначае новыя арыенціры для далейшага асваення нашай літаратурай глыбіннага зместу сённяшняй вёскі, карэннага пералому сельскага ўкладу жыцця, зарыентаванага рашэннямі партыі на далейшае збліжэнне з чынам жыцця гарадскім. Зрух у кірунку насычэння вытворчасці і побыту тэхнікай, пранікнення навукі ва ўсе абсягі штодзённасці вымагае духоўнага ўзвышэння чалавека, умення эфектыўна валодаць новымі сродкамі вытворчасці.
Нараджэнне адных з’яў на вёсцы і адміранне тых, што дзейнічалі ўчора, на працягу доўгіх дзесяцігоддзяў, закранае, і вельмі моцна, самаадчуванне чалавека. Эстэтычнае асваенне гэтых з’яў у дачыненні да чалавека складае адну з галоўных задач сённяшняга дня нашай літаратуры. Выкананню гэтай задачы аддаюць усё больш творчага часу як старэйшыя нашы пісьменнікі, так і маладзейшыя.
Наша проза ніколі не грашыла няўвагай да сацыяльнага асэнсавання навакольнай рэчаіснасці, не паддавалася спакусе «нутра», «чыстай» мастацкасці. I ўсё ж мы павінны сёння засведчыць пэўную разгубленасць некаторых празаікаў перад цяжкасцямі і складанасцямі жыцця, аслабленасць пафасу злобы дня і захопленасць вечным, устаялым, традыцыйным. Ці не варта было б успомніць нам думку М. Салтыкова-Шчадрына ды ўзяць яе як ключ для разумення нашых сённяшніх задач.
«Алімпійскае раўнадушша да бягучых (або, як звычайна кажуць, часовых) клопатаў рэчаіснасці зразумела голькі тады, калі клопаты гэтыя ўладжваюцца самі сабой, ідуць сваёй чаргой, па аднойчы заведзеным парадку… Але калі рэчаіснасць уцягвае ў сябе чалавека ўзмоцнена, калі надыходзіць усведамленне, што без нашага асабістага ўдзелу ніхто нашай справы не зробіць, дый сама сабой яна ні пад якім выглядам не зладзіцца, тады неабходнасць зразумець сябе грамадзянінам, неабходнасць прымаць удзел у агульнай хадзе жыцця, а значыць, і мець пэўны погляд на яго з’явы становіцца такой неадкладнай, што ці зможа хто-небудзь ухіліцца ад яе».
А вось жа і ўхіляюцца, спадзеючыся, што нехта за нас, за літаратуру зробіць гэта. Рускай сучаснай прозе лягчэй. У яе за плячыма – авечкінская, яшынская традыцыя. У нас падобнай не створана, хоць пэўныя і даволі плённыя спробы рабілі і робяць пісьменнікі. Вось і даводзіцца самім празаікам высільвацца, весці пошук праблемы, разведку характару адразу, задумаўшы аповесць ці раман і працуючы над імі. А што, калі б адхіліцца на якую часіну ды акунуцца ў самую гушчу сённяшняга вясковага жыцця, каб убачыць яго ў цяперашняй дынаміцы, у заўтрашняй перспектыўнай скіраванасці, у галоўных яго тэндэнцыях з тыпова ключавымі фігурамі, якія гэтае жыццё здзяйсняюць, ды паразважаць над усім гэтым публіцыстычна і разам з тым па-мастакоўску.
Нам патрэбен не апісальны нарыс, у якім даследаванне праблемы падмяняецца пералікам дасягненняў, а мастацкі, пісьменніцкі, дзе і праблемы, і даследаванні, і лічбы знітаваны лёсам людзей, пададзены праз асобу чалавека, праз яго працу і жыццё. Гаспадарчых праблем без праблем чалавечых наогул не бывае. Нам патрэбны нарысы-партрэты працавітых людзей вёскі, што складаюць яе касцяк, хлебаробаў, ад якіх праменіцца святло любві да зямлі, святло маральнасці, хараства душы чалавечай. Сённяшняя вёска такі ж складаны арганізм, як і горад, і падступацца да яе становіцца ўсё цяжэй.
Калектывісцкі дух сельскага працаўніка, яго маральныя прынцыпы, яго вопыт паўстаюць сёння ўсенародным здабыткам, асэнсоўваць які трэба яшчэ больш пільна, чым у часы коласаўскага «Ашчапенца» або нават мележаўскай «Палескай хронікі». Тады не падпільнуе нікога небяспека пераймання, самапаўтору або самамэтнай форматворчасці.
Сацыяльна-бытавы раман усё яшчэ пераважае ў беларускай літаратуры над філасофскім, інтэлектуальным. Нават калі ён звернуты да матэрыялу з сучаснага жыцця. Толькі бяда ўся ў тым, што сацыяльны фон ствараецца сучасны, а побыт часта застаецца традыцыйны, бывае і патрыярхальны. Нібы сацыяльныя перамены, выкліканыя дынамічнымі зрухамі ў грамадстве, закранулі толькі вытворчую, грамадскую сферу дзейнасці чалавека і не пераступілі цераз парог яго дома.
А як зазіраюць нашы празаікі ў глыбіню тых маштабных працэсаў перабудовы вёскі, што ідуць сёння, і звязаных з ёй перамен у свядомасці і светаадчуванні вяскоўцаў? Пасля I. Шамякіна тут найбольшы плён бяруць, бадай, Я. Брыль, А. Асіпенка ды А. Кудравец. У іх творах намінальна НТР нібы і не прысутнічае або пасяляецца дзесьці на другім плане. А чытаеш і міжволі робіш вывад, што грамадская свядомасць узнікае і існуе ў чалавеку не сама па сабе, яна выпрацоўваецца, ствараецца, літаральна кажучы, робіцца, фарміруецца людзьмі, якія знаходзяцца ў пэўным грамадскім дачыненні.
У глыбінях народнага жыцця, у яго вытоках, у драматызме чалавечага лёсу шукае Я. Брыль вытокі высокай духоўнасці чалавека сённяшняй вёскі. Там, у вёсцы, чэрпае і ніяк не вычарпае мастак свае этычныя і эстэтычныя погляды, там бачыць ён супярэчнасці жыцця і выяўляе іх у побыце людзей, у іх працы, у штодзённых узаемаадносінах, там здабывае вялікі зарад сацыяльнага аптымізму. «Ніжнія Байдуны» – яшчэ адно пацвярджэнне незвычайнай шырыні творчага дыяпазону таленту мастака, здольнага сваім глыбока аптымістычным успрыманнем жыцця актывізаваць думку і пачуцці чытача, эмацыянальна ўзрушыць яго іскрамётным гумарам, натуральным жывым словам.
Бачыць аптымізм грамадства, занятага здзяйсненнем сучаснай навукова-тэхнічнай рэвалюцыі, толькі ў рацыянальным і не зважаць на яго эмацыянальны змест, значыць, збядняць само разуменне духоўнасці. За якую б галіну дзейнасці ні браўся чалавек, у канчатковым выніку вырашае ўсё той зарад сардэчнасці, душэўнасці, які ёсць ці павінен быць у ім. Гэтага нельга забываць усім, хто бярэцца люстраваць сучаснае жыццё ў мастацкім творы.
Наша крытычная думка, узброіўшыся своеасаблівым жупелам НТР, часам слізгае па паверхні жыццёвых канфліктаў, а часцей – па паверхні з’яў, якія не становяць сабой сутнасці літаратурнага працэсу і канкрэтных твораў, дэзарыентуючы тым самым як пісьменнікаў, так і чытачоў. Пісьменнікі, чуючы заклікі ісці з часам у нагу, здараецца, штучна прыдумваюць праблемы «а ля НТР» або ствараюць самы навейшы тэхнічны фон, на якім прымушаюць дзейнічаць і глаголіць прапісныя ісціны традыцыйных наватараў і кансерватараў. Пагоня за аднадзённымі канфліктамі прыводзіць да напісання неданошаных або мёртванароджаных твораў. Усё роўна пішацца гэта пра вёску ці пра горад.
Гарадское жыццё ў беларускай літаратуры – малаасвоены абсяг, калі не сказаць, што наогул – белая пляма. Часам можна чуць дакор і ў адрас крытыкі, і ў адрас тых, хто кіруе літаратурным працэсам у рэспубліцы, што творы аб рабочым, класе, пра горад не знаходзяць належнай падтрымкі. Ці так гэта? Падтрымліваць можна твор, у якім прысутнічае хоць бы элемент цяжкасцей з вырашэннем бясконца складаных пытанняў нашага быцця. Сапраўдная літаратура, пра горад яна ці пра вёску, павінна ўзнімаць свайго чытача да вышынных або вечных пытанняў – пра сэнс жыцця і яго вышэйшыя каштоўнасці, пра яго месца ў прыродзе і Сусвеце… Але ўсё гэта люстраваць трэба не адарвана ад штодзённасці, у якой выяўляюцца рысы гістарычнай і сацьіяльнай канкрэтнасці. Думаецца, што плённы пошук зроблены. А гэты пошук у спробе разабрацца ў заводскім жыцці, паглядзець на вытворчыя канфлікты з пазіцый сённяшняй маралі, а найперш, узаемаадносін асобы і калектыву, – дык гэты плённы ношук дае падставы спадзявацца, што літаратура пра горад, апынуўшыся на рубяжы, за якім багаты эмацыянальны свет сучасніка, своеасаблівы характар, вырвецца нарэшце з палону нуднага рацыяналізму.
Барацьба чалавека за тое, каб не бяднела, а багацела вакол яго прырода, адзін з найвялікшых клопатаў нашага грамадства. Вось чаму экалагічная тэма апошнім часам усё шырэй і глыбей асвойваецца савецкай літаратурай. У рускай яна мае такую вяху, як «Рускі лес» Л. Лявонава з класічным вобразам прафесара Віхрова, які, усведамляючы экалагічную сітуацыю, умее глыбока прадбачыць будучыню і ўсё жыццё сваё прысвячае змаганню за рацыянальнае гаспадаранне ў лесе. Беларуская літаратура не можа пахваліцца такой вяхой.
Не так даўно была спроба Кастуся Кірэенкі глянуць на лёс беларускіх рэк з пазіцый змагара за чысціню ў празаічным творы.
Увага літаратуры перакінулася таксама і на беларускі лес. Віктар Карамазаў апублікаваў раман «Пушча». Твор гэты выкананы як раман-элегія. Жыццё лесу, складанае і шмат у чым таямнічае, паэтызуецца шматстайна. Здаецца, дзеля гэтага аўтар патраціў усю сілу свайго таленту, не пакінуўшы яго, каб паказаць сутыкненне поглядаў, характараў тых, хто жыве на прыродзе не адно каб сузіраць яе хараство, але і ўзнаўляць яго, а галоўнае – абараняць.
Лес жыве ў рамане сваім жыццём, сваім водарам, цішынёй, спакоем. Цікава задуманыя характары людзей з народа ўсё ж не ўзняты на тую ступень грамадзянскасці, калі варта не толькі асуджаць зло, але і ўступаць з ім у змаганне заўзятае, паслядоўнае, як бы ні адводзіла ад гэтага змагання чараўнічая лясная ціша. В. Карамазаў разумее непасрэдную сувязь між сацыяльнай пасіўнасцю і мяшчанскай псіхалогіяй, паказвае даволі пераканаўча ператварэнне грамадскай бяздзейнасці асобных персанажаў у актыўнасць спажыўца. Аднак жа так пераканаўча заяўленую дыялектыку жыцця варта было паказаць больш абвострана, больш дынамічна.
Ступень таленту ў літаратуры, мабыць, варта было б мераць словам, тым, як і чым занята гэтае слова, ступенню яго напоўненасці, ступенню яго клопату. Радасна, што ў нас ёсць сапраўдныя мастакі слова, верныя прадаўжальнікі класічных традыцый беларускай літаратуры.
Янка Брыль у аповесці «Золак, убачаны здалёк» позірк свой звярнуў у далёкае цяпер ужо маленства, у юначую пару героя аповесці, свайго аднагодка. Гэта аповесць пра тое, як уваходзіць чалавек у свет і як свет пасяляецца ў чалавеку. Працэс гэткага ўзаемаўваходжання трывае доўга, праз усё жыццё, праз усю дарогу па жыцці. Духоўная эвалюцыя героя выглядае не пералікам пэўных ідэй, а глыбокай плынню страсцей і перажыванняў, тым станам, які некалі Аляксандр Блок называў «падземным ходам душы».

* * *
Беларуская літаратура выйшла на арбіту свайго абнаўлення, якое прызнаецца шырока не толькі ў нашай краіне, але і далёка за яе межамі. Прызнаецца не толькі рытарычна, але і практычна, праз усё шырэйшае веданне нашых кніг. Прызнаецца перш за ўсё таму, што пры ўсёй своеасаблівасці жыццёвага матэрыялу, нацыянальнага каларыту, што асабліва прыкметна на адлюстраванні гераізму беларускага народа ў гады вайны, пры шматстайнасці індывідуальных стыляў асноўныя праблемы эпохі і чалавека вырашаюцца сёння ў святле новых ідэалаў.
Гісторыя і дух горкаўскіх традыцый вымагаюць нас быць пільнымі да самых складаных творчых пошукаў, да новых, падчас вельмі нечаканых мастацкіх адкрыццяў. I тут роля нашай літаратуразнаўчай навукі, літаратурнай крытыкі павінна быць падвышана. Не трэба быць катэгарычнымі ў ацэнкі агульнага стану асобных відаў і жанраў, як гэта робяць некаторыя з тытулаваных вучоных-літаратуразнаўцаў. Стан сучаснай навелістыкі, маўляў, «не задавальняе», «яркіх апавяданняў мала», «раман і аповесць таксама як бы завяршаюць распрацоўку раней адкрытых жыццёвых пластоў»…
А вось славацкі крытык Душан Слабоднік, прачытаўшы выдадзеную ў Браціславе анталогію беларускіх апавяданняў, робіць зусім іншыя абагульненні, у кожным разе не такія катэгарычныя. Ён звяртае ўвагу на пераемнасць гераічнага пачатку ў свядомасці савецкіх людзей, якую разглядвае «перш-наперш у сувязі з дынамічнымі зменамі ў сацыялістычным грамадстве, з далейшым яго развіццём – у сувязі з тымі зменамі, якія карэнным чынам перайначылі лёс сыноў і дачок беларускага народа». Далей, заўважыўшы такую адметную рысу беларускіх празаікаў як кантамінацыю, нечаканы пераход аўтара ад увасаблення падзей мінулага да сучаснасці, Душан Слабоднік робіць вывад: «Творчасць беларускіх аўтараў, узятая разам і як бы аб’яднаная ў адзіны разнаколерны букет, стварае, урэшце, той мастацкі эфект, дзякуючы якому іх творы заваявалі папулярнасць у чытачоў не толькі СССР, але і за мяжой. Менавіта дзякуючы наяўнасці гэткай разнастайнасці ў творах, ім зараз аддае столькі ўвагі як свая, так і зарубежная крытыка».
Збоку ці здалёку, выходзіць, лепш відаць. Як бы там ні было, а крытыкі ў нас павінны былі б не проста выконваць ролю вартавых учарашніх не такіх ужо і нязначных, як некаторым з іх здаецца, набыткаў, але з большай зацікаўленасцю да ўсёй шматнацыянальнай літаратуры, а можа, нават шырэй.
Мы павінны ясна ўсведамляць, што сёння фарміруецца сусветная літаратура, уклад у якую беларускай прозы, беларускага рамана будзе пэўным чынам ствараць духоўны аўтарытэт рэспублікі. Усё большая скіраванасць нашых пісьменнікаў да шматмернай у гістарычным і філасофскім плане пастаноўкі эпахальных праблем.
Паэтыка беларускага рамана вывучаецца ўсё яшчэ недастаткова актыўна і без належнага заглыблення ў канкрэтныя набыткі. Пэўная частка літаратуразнаўцаў і крытыкаў бярэцца за пяро празаіка. За малым выключэннем яны не хапаюць зорак з паэтычнага неба, хоць надзяюць пры гэтым на сябе аковы мастакоўскага самалюбства, якія не дазваляюць ужо прынцыпова, адкрыта, патрабавальна ацэньваць набыткі нанова здабытых сяброў у прозе, паэзіі ці драматургіі. Ніхто не можа рэгламентаваць пісьменнікаў, якімі ім жанрамі займацца, але ніхто не даруе літаратуразнаўча-крытычнаму фронту, калі ён пачне зноў адставаць ад агульналітаратурнага працэсу, абмяжоўваць сваю задачу функцыямі чыста рэгістратарскімі.
Мы навучыліся пісаць, брацца за самыя розныя жанры – і за раманы, за цэлыя эпапеі, але ці заўсёды пісьменніцкі позірк звернуты на тое, што было і ёсць галоўнай рухаючай сілай грамадства. Ці з усіх бакоў ахоплівае наш позірк эпоху, ці ўсе глыбінныя пласты жыцця грамадства закранае, ці не залішне часта ў чалавеку бачым другараднае, забываючыся на яго гісторыяй наканаванае прызначэнне быць стваральнікам, будаўніком.
Літаратуры, раману патрэбен герой з высокімі якасцямі змагара за сацыяльны і навукова-тэхнічны прагрэс. Не так ужо важна, на якім абсягу рэчаіснасці – у полі, на ферме, у цэху ці ў навуковай лабараторыі – гэты герой будзе выяўляць байцоўскія якасці свайго характару. Важны характар, сфарміраваны новымі ўмовамі, па-грамадзянскаму актыўны, страсны барацьбіт за нормы маралі.
А яна, мараль, – самая надзённая, першачарговая, неадкладная грамадская патрэба часу, а значыць, няўхільны клопат і літаратуры, якая заклікана раскрываць грамадзянскія асновы характару перадавога чалавека свайго часу, сцвярджаць сацыяльную адказнасць яго за лёс грамадства, народа, дзяржавы, за шчасце людзей. Гераізм грамадзянскай сумленнасці, грамадзянскай мужнасці – вось што адрознівае сучасны гераічны характар. I яго, буйнамаштабнага, чакае наша літаратура, ускладаючы свае надзеі перад усім на раман. Бо толькі гэты жанр здольны раскрыць характар змагара за інтарэсы народа ў процістаянні тым сацыяльным з’явам, што існуюць па прынцыпе «мёртвы хапае жывога» і маюць выяўленне ў сацыяльным эгаізме мешчаніна, які прыстасоўваецца да сацыяльных умоў існавання, абыякавы да ўсяго на свеце, акрамя сябе.
Канкрэтнае ж выяўленне глыбіннай сутнасці гераічнага характару сёння як ніколі яшчэ залежыць ад руплівасці чалавека, яго розуму, адукаванасці, выхаванасці, кампетэнтнасці, заўсёднага імкнення ўнутрана сталець і ўдасканальвацца. Крытыка наша вылучае як асаблівую з’яву – творы на маральна-этычныя тэмы, тым самым процістаўляючы іх так званай вытворчай тэме, значыць, прызнаючы іх аўтаномнае існаванне. А ці можна маральныя пошукі пісьменніка выдаваць за нейкую асобную сферу творчай дзейнасці, вырываць з характару чалавека сацыялістычнай фармацыі самую сутнасць яго – працу, справу, якой ён заняты. Літаратура ўсё смялей ставіць у цэнтр свайго эстэтычнага і маральнага даследавання, усталёўвае як вядучы, перадавы, гераічны характар часу, людзей, якія спалучаюць высокі ўзровень палітычнай свядомасці, высокамаральныя адносіны да сваёй справы з добрай дзелавой і прафесійнай падрыхтоўкай.
Ствараць такія характары па сіле толькі пісьменніку з пэўным маштабам асобы. Калі няма вялікіх ідэй і перакананняў, калі за душой няма чагосьці сур’ёзнага і важнага, што пісьменнік гатовы сказаць людзям, тады і ўзнікаюць другаснасць, апісальнасць, пераймальнасць, адным словам літаратуршчына. Мы часам, падкрэсліваю, толькі часам, а не заўсёды, успамінаем словы – майстэрства пісьменніка. А варта было б часцей звяртацца да ўрокаў вялікага Талстога.
У прадмове да «Сялянскіх апавяданняў» Сяргея Сямёнава (быў такі рускі пісьменнік-самавук) Леў Мікалаевіч Талстой пісаў: «…Я даўно ўжо склаў сабе правіла меркаваць пра ўсякі мастацкі твор з трох бакоў: 1) з боку зместу – наколькі важна і трэба для людзей тое, што з новага боку адкрываецца мастаком, таму што ўсякі твор толькі тады твор мастацтва, калі ён адкрывае новы бок жыцця; 2) наколькі добрая, прыгожая адпаведная зместу форма твора і 3) наколькі шчырае стаўленне мастака да свайго прадмета, гэта значыць наколькі ён верыць у тое, што адлюстроўвае. Гэта апошняя вартасць мне здаецца заўсёды,  – піша Талстой, – самай важнай у мастацкім творы. Яна дае мастацкаму твору яго сілу, робіць мастацкі твор здольным выклікаць у гледача, слухача і чытача тыя пачуцці, якімі повен мастак».
Будзем шчырыя, калі скажам, што і самі мы недастаткова ўважлівыя да «збудавання» ўласнай творчай асобы, да выпрацоўкі так абавязковай для пісьменніка ўсё больш глыбокай і дакладнай грамадскай пазіцыі. Адказваючы на анкету часопіса «Вопросы литературы», Іван Мележ пісаў: «Не трэба здавацца ні горшым, ні лепшым,чым ты ёсць, трэба быць самім сабою. Усякая штучнасць будзе ў шкоду. Ніякі фальш не пройдзе без следу… Загадкі майстэрства залежаць урэшце ад аднаго, ад асобы мастака. Багацце свету, багацце майстэрства пісьменніка – у самой яго асобе. Каб высокае было мастацтва, трэба каб высокай была асоба творцы».
Калі гаварыць пра маладзейшых нашых калег, якія адважваюцца брацца за раман, дык тут крытыка магла б рабіць больш, чым робіць у галіне фарміравання іх светапогляду «на ўзроўні вышэйшай адукацыі», «свайго веку», гэта значыць марксісцка-ленінскай сістэмы перакананняў, у галіне ўзбраення іх сапраўды навуковай метадалогіяй асэнсавання і спасціжэння рэчаіснасці, узбраення культурай і глыбокім, усеахопным веданнем жыцця.
Што значыць для пісьменніка ўзбраенне культурай? Паглыбленне гісторыка-філасофскіх ведаў, вывучэнне духоўных набыткаў народа, а найперш  – яго мовы. Пра стыль і мову беларускага рамана пішацца недаравальна мала. Але і тое, што пішацца, не заўсёды тэарэтычна абгрунтавана.
Чым займаецца пісьменнік, у прыватнасці празаік, а яшчэ больш дакладна – раманіст? Ён адкрывае, кажучы словамі Максіма Рыльскага, «свет, праломлены праз мноства чалавечых прызмаў». Але ж у кожнага свой свет і свае спосабы праламлення яго праз сваіх, выбраных самім аўтарам з вялікага мноства людзей. Так, мабыць, і ствараецца бязмежная палітра мастацкіх сродкаў, здольных улоўліваць і выяўляць усю мнагамернасць аб’ектыўна-суб’ектыўнага свету. Так нараджаецца жанрава-стылёвая мнагастайнасць нацыянальнага мастацтва слова.
Дарэчы, калі б нашы літаратуразнаўцы і мовазнаўцы, адным словам, філолагі, займаліся праблемамі паэтыкі прозы ці таго ж рамана, наша сучасная літаратура выглядала б куды багацейшай, чым яна пакуль прадстаўлена ў даследаваннях. Калі даследаваць кожны твор у лінгвістычным плане (а гэта часам робіцца), дык ён будзе мець сваю лексіку, свой граматычны лад, сваю будову фразы. Але ж мова празаіка, калі браць яе ўвогуле як мастацкую сістэму, заўсёды імкнецца да аўтара, да яго канечнай творчай мэты.
Аўтар, калі ён сапраўдны мастак слова, заўсёды ашчадны ў выбары яго, у абыходжанні з ім, гэтым першаэлементам літаратуры. Ён не ачышчае слова ад чужой скіраванасці на рэч або з’яву, ён не касуе зачаткі сацыяльнага разнамоўя, не аслабляе манеры гаварэння пэўных персанажаў-апавядальнікаў, але намагаецца размясціць усе словы і формы іх на рознай аддаленасці ад апошняга сэнсавага ядра твора, ад уласнага погляду на жыццёвы аб’ект паказу. Гэтак забяспечваецца глыбіннасць зместу, аб’ёмнасць адлюстравання, узнікае пластыка твора, бо розныя пласты мовы (жанравыя, сацыяльныя, філасофска-абагульненыя, дыялектна-бытавыя) усталёўваюцца кожны на сваім, адведзеным яму аўтарам месцы, крыжуюцца, стыкуюцца адзін з адным або, наадварот, аддаляюцца адзін ад аднаго і такім чынам становяць сабой своеасаблівую мастацкую сістэму.
Вось яе, мову пісьменніка як мастацкую сістэму, і хацелася б бачыць даследаванай хоць бы ў рамках агульналітаратурнага аналізу. Толькі не падмяняць гэта раскладваннем элементаў мовы па паліцах лінгвістыкі, калі знікаюць адносіны аўтара да слова і падмяняюцца адносінамі даследчыка. Даследчык мовы, формы не мае права забывацца на адно, што мастак не проста карыстаецца словам, а імкнецца спалучаць (па-руску больш дакладна – «сопрягать») словы з тым, што за імі, гэтымі словамі, што спарадзіла іх, што імі ўзноўлена: час, народ, зямля, хлеб, гісторыя.
Раманіст, нават калі звяртаецца да сённяшняга жыццёвага матэрыялу, вымушаны шукаць новыя пункты адліку несканчонага руху гістарычнага часу. Пошук гэты рэалізуецца ў слове, здольным стыкавацца як з гісторыяй, так і з вечна рухомай цяперашняй рэчаіснасцю.
Калі гаварыць пра літаратурны працэс апошніх гадоў, дык самай характэрнай рысай варта лічыць умацаванне нават у міжнародным маштабе пазіцый рэалізму. У апошні час ідзе пэўная ўсталяванасць творчых імкненняў усебакова даследаваць рэчаіснасць з павелічэннем пры гэтым удзельнай вагі дакументальна-мемуарных жанраў. Усё шырэйшае разгортванне, напрыклад, у чэшскай, балгарскай, югаслаўскай літаратурах набывае гістарычная проза. Вядучым жанрам становіцца раман, празаічныя жанры наогул.
Пісьменнік у сваёй творчасці ніяк не можа кіравацца толькі нейкімі чыстымі эстэтычнымі або этычнымі меркаваннямі.
Прыгадаем ліст У.I. Леніна да Горкага ў сувязі з захапленнем таго богабудаўніцтвам, ідэі якога, па думцы пісьменніка, нібыта былі здольныя абудзіць у людзях добрыя пачуцці, звязаць асобу з грамадствам. Уладзімір Ільіч тады тлумачыў Горкаму, што сэнс ідэй, калі яны пайшлі ў масы, вызначаецца не добрым пажаданнем, а суадносінамі грамадскіх сіл, аб’ектыўнымі суадносінамі класаў. Патрабуючы мець на ўвазе грамадска-палітычны фактар, Ленін не ігнараваў і іншыя. Ён паслядоўна стаяў на сваім. Сукупнасць усіх бакоў з’явы, рэчаіснасці і іх (узаема) адносін – вось з чаго, на яго думку, складаецца ісціна». Сукупнасць нельга разглядаць пры гэтым як механічную суму састаўных частак – эстэтычнай, этычнай, палітычнай ацэнак, а як новую якасць, у якой, узнікшы з асобнага, канкрэтнага, агульнага, яна адразу ж уплывае на яго, падпарадкоўвае яго сабе.
Пра ўзаемаадносіны палітыкі і мастацтва хораша сказаў у свой час А.В. Луначарскі: няправільна лічыць, што да рэвалюцыі можна падыходзіць неяк там без галавы, а толькі сэрцам, яшчэ большая памылка лічыць, што «галава тут – замінае», але, вядома ж, правільна, што рэвалюцыю разумее і прымае той, хто не толькі больш ці менш спасцігае яе розумам, але хто бачыць у ёй хараство. Я б сказаў – трагічнасць, бруд і хараство.
I ці не ў тым высакародная мэта і задачы нашай літаратуры?

КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 1

ПАМЯТЬ НАРОДА ОБЯЗЫВАЕТ

Тема Великой Отечественной войны в белорусской прозе

Думается, что успех белорусской прозы в последние годы более всего обусловлен ее традиционной, прочной связью с жизнью народа, ее вниманием к человеку, стремлением писателей подключить самый разнообразный по времени материал к трепетным проблемам наших дней. При этом, конечно, каждый значительный художник несет в себе свое индивидуально отличительное видение мира, без чего не может быть и речи о творчестве.
Наиболее последовательно и с достаточной глубиной разрабатывается в нашей прозе тема бессмертного подвига народа в Великой Отечественной войне. Большой успех произведений о войне обусловлен как высоким идейно-художественным уровнем лучших из них, так и той основой, на которой они создаются, – историческим вкладом белорусского народа в победу над фашистской Германией, широко развернувшимся уже с первых дней военных действий партизанским движением на оккупированной территории Белоруссии, а также той общечеловеческой болью и настоящим героизмом, которую вынес и который проявил в войну белорусский народ. При всех очевидных успехах становится все более ощутимо, что развитие литературы о войне должно идти в русле новаторски прогрессивных поисков, присущих современному литературному процессу, потому что простое воспроизведение фактов, характерных для военного времени, сегодня мало что может дать.
Если взять лишь некоторые, самые последние произведения, созданные белорусскими прозаиками, то они подтверждают своевременность такого поиска. Значение книги «Я – из огненной деревни», которую создали Алесь Адамович, Янка Брыль и Владимир Колесник, не ограничивается лишь вкладом в развитие какого-то литературного жанра – прозы или публицистики, например. Она – значительный этап развития самосознания белорусского народа на пути осмысления им своей исторической роли, еще один шаг в постижении всем человечеством подлинной сути той величайшей трагедии, которую нес миру фашизм.
По-прежнему исправно прокладывают дорогу белорусской литературе к всесоюзному и зарубежному читателю повести Василя Быкова. Все они проникнуты пафосом исследования сущности человеческих поступков на войне. Присуще это и последней по времени написания повести – «Его батальон», где проявлениям карьеризма и душевной черствости противостоит гуманная, сформированная социалистическим обществом сущность главного героя, комбата Волошина.
Выявляя все новые грани народной борьбы, стремится осмысливать героические устремления человека Иван Шамякин в повестях «Брачная ночь» и «Торговка и поэт». В первой из них преобладает романтически-приключенческое видение войны. Вторая повесть написана эмоционально более сдержанно, с большим заглублением в психологию героев, с обостренным вниманием к быту, к выявлению самобытных черт в колоритных образах людей из народа.
Поучительным примером глубокого осмысления минувших событий с позиций современности может быть «Полесская хроника» Ивана Мележа. В трех романах, составляющих этот цикл, показана жизнь белорусского народа на крутых перевалах истории, во время становления Советской власти, когда разработанный В.И. Лениным кооперативный план переустройства сельской жизни воплощался на практике, когда испытывался жизнью гуманизм нового строя, формировались нормы и принципы социалистической демократии.
Заслугу Ивана Мележа нужно видеть в том, что он убедительно и всесторонне показал в белорусской литературе не только влияние социальных факторов на поступки и поведение индивида, но и то, как специфически индивидуальное, человеческое накладывает отпечаток на общественную деятельность личности, как юно преломляется в судьбах других людей. И это одна из причин того, что романы И. Мележа получились куда богаче использованного в них жизненного материала, почерпнутого из конкретного, исторически важного отрезка времени. Социально-классовые коллизии первых послереволюционных лет всем своим пафосом, мыслями и идейно-художественной сущностью обращены к нам, людям, строящим коммунизм.
Все дальше в историю уходит время начала созидания социализма, как и величайших испытаний советского народа в Великой Отечественной войне, когда построенное надо было отстоять, защитить, утвердить. Трудно найти в драматической истории человечества события, которые по размаху, по вовлечению в исторический процесс сотен миллионов людей, по влиянию этих событий на последующую историю человеческой цивилизации были бы равны величию нашей всемирно-исторической победы. Решался вопрос о судьбе первого в мире социалистического государства, надо было отстоять свободу и независимость нашей Родины. Наконец, от исхода войны зависели будущее всех народов, попавших под ярмо фашизма, судьба современной и грядущей цивилизации.
Кроме того, война с фашизмом явилась испытанием и закалкой стойкости, мужества советских людей, их взаимоотношений, была суровой школой воспитания нашей «героической морали». Недаром же вспоминаем мы о войне не только как о времени великого опустошения, ко главным образом, как о времени героическом.
В общее дело Победы большой вклад внес и белорусский народ. Сотни тысяч белорусов сражались на фронтах. Широко разгорелась партизанская борьба на оккупированной белорусской земле. Характер партизанской борьбы вытекал из общего характера войны, которая для советского народа была освободительной, священной, Отечественной. В Белоруссии в партизанской борьбе тем или иным способом принимало участие почти все патриотически настроенное взрослое население, находившееся в условиях оккупации. Только непосредственно в рядах народных мстителей было около полумиллиона человек.
События, которые совершались тогда, в Великую Отечественную, отмечал Михаил Иванович Калинин, «будут изучаться в веках. Грядущие поколения будут поражены фактами героизма, проявлением исключительного чувства самопожертвования, подчинением личного общественному целому современниками этих событий…». И, безусловно, это «время и его люди будут служить величайшим сокровищем для создания шедевров литературы и искусства». Без преувеличения можно сказать, что о минувшей войне создана у нас в стране целая литература.
Опыт военного времени – это не только опыт сам по себе. Это и традиция, на которой воспитываются и будут в дальнейшем воспитываться новые поколения людей. Поэтому не случайно тема войны стала не просто одной из главных, подвластных художественному осмыслению. На этом специфическом материале решаются многие идейные и эстетические проблемы современного литературного процесса. Однако каждое время, каждый исторический период выдвигают свои задачи. Мы не забываем и никогда не забудем всю тяжесть военного бремени, но теперь наше общество занято другим – мирным коммунистическим строительством. И задача литературы – показать героическое начало в нашей сегодняшней жизни, героический характер нашего современника.
Теперь это является для литературы реальной целью исследования социальной действительности. «Каждое новое поколение… – говорит Л.И. Брежнев, – решает новые исторические задачи и находит для этого соответствующие методы, свой стиль борьбы и жизни, который никто другой выработать не может». Значит, отдавать предпочтение одной теме перед другой было бы неправомерно. Художественная литература в каждом своем значительном произведении всегда показывала духовные, социальные связи людей, через которые проявляются и общие исторические закономерности.
Поэтому деление литературы по темам вообще условно. Дело в том, что, наверное, только определенные периоды в человеческой истории, пусть даже короткие по продолжительности, притягивают на длительное время внимание искусства, потому что они способны давать довольно богатый материал и для размышлений о назначении человека в наших сегодняшних делах, о его роли в борьбе за будущее человечества.
В подтверждение сказанному сошлюсь на высказывание писателя Григория Бакланова, который, когда-то выступая в дискуссии о проблемах войны и мира в современной литературе, заявил: «Написав ряд книг о минувшей войне, я думаю, что никогда не писал на так называемую «тему войны». Роман «Война и мир» Льва Толстого – возможно, самое высокое, что создано в литературе человеческим гением, – написан, как известно, не на «тему войны». Он написан про человечество, и каждый серьезный литератор, независимо от степени его таланта, пишет не на тему, а исследует все то, что связано с духовным миром, социальными связями людей… отвечает на вопросы времени».
Вряд ли станет кто-нибудь оспаривать, что человек в конкретной обстановке всегда определенный. Он либо герой, либо трус, либо патриот, либо предатель, либо труженик, либо лодырь, либо защитник, либо убийца. И литература всегда показывает человека таким, каким он есть, но каждый раз она берет его в определенных социальных условиях. На какой ступени развития находится человеческое общество, на такой должен стоять и сам человек. Если же этого не случается, начинается борьба общества за возвращение человека в лоно человечности. Не в этом ли надо видеть гуманизм человеческих отношений в советском обществе? Только на основе культа силы, на основе вседозволенности могут возникать идеи «сверхчеловека». Гуманизм нашей литературы, в том числе и о войне, принципиально чужд культу силы. Он основывается на великих исторических целях, выдвинутых советским обществом.
Почему же так популярны книги о Великой Отечественной войне? Потому что это историческое событие, над которым не властно время. Подвиг – он бессмертен. Это, во-первых. А во-вторых, как говорил Ленин, на войне человек задумывается куда больше, чем в обычное время.
Советская проза, посвященная Отечественной войне, настолько богата, что исследователи ее все чаще ограничиваются только отдельными аспектами. Конечно же, как уточняет критик Анатолий Бочаров, проблемы жизни человека на войне взаимосвязаны, «однако каждая из них так объемна, что ее можно рассматривать отдельно – понятное дело, не изолированно от других, но все-таки взяв для себя, говоря военным языком, узкую полосу наступления».
Временами наша критика проводит слишком резкую границу между военной прозой, которая была до начала пятидесятых годов, и той прозой, которая появилась в литературе во второй половине пятидесятых годов и позже. Такое деление, видимо, не имеет оснований. Другое дело, что прозаические произведения о войне, созданные в последнее время, отличаются от произведений, написанных хотя бы в предшествующее нынешнему десятилетию. Но это отличие, по-видимому, нужно объяснять вообще становлением жанра, в частности жанра романа и повести, если говорить конкретно, относительно белорусской литературы, и временем так называемого накопления, если речь вести о всей советской литературе. Снова подчеркну, что в белорусской литературе отличие это является скорее всего следствием становления жанра. Во всяком случае, так мне видится это явление.
Дальнейшее развитие литературы о Великой Отечественной войне не явилось открытием какой-то «новой правды». Наоборот, она стала продолжением воплощения «главной правды», но обогащенной нашим уточненным, более глубоким знанием о войне. Вполне естественно, что старейшие наши писатели, которые за небольшим исключением принимали непосредственно активное участие в военных действиях, сразу после Победы взялись за перо, чтобы в своих произведениях отразить события тех лет, художественно осмыслить пережитое.
Романы и повести Кузьмы Чорного, так же, как и его рассказы военных лет, сильны пафосом отрицания мрачных сил фашизма. Однако на этих произведениях Кузьмы Чорного о войне лежал, как отмечает наша критика, отпечаток «философского опрощения», в них ощутимы признаки грубоватого обобщения, характерные для многих произведений того времени. Эта грубоватость ощущается особенно ясно тогда, когда показывается столкновение двух враждебных сил, двух армий. В лучших современных произведениях этот недостаток преодолен. Но вместе с тем не все современные белорусские писатели поднялись до уровня художественного мышления Кузьмы Чорного.
В чем-то и сегодня многие проигрывают в сравнении с ним.
Кузьма Чорный умел увидеть, как в военной судьбе человека проявляется глубокая сущность его характера, обнажая в нем борьбу противоположных импульсов, инстинктов, побуждений, присущих тому или иному социальному типу. Писатель открывал важную истину, которая позднее станет общепринятой, что человек на войне присутствует весь, со всем своим прошлым и настоящим, со всем моральным и духовным багажом.
Еще при жизни Ивана Мележа был опубликован его военный дневник, который он назвал «В начале войны». Это чрезвычайно правдивые страницы о Великой Отечественной. Думается, что возвращение к своим военным записям каким-то образом связано и с возвращением писателя к работе над романом «Минское направление». Не имея возможности провести текстологические сопоставления, чтобы показать, насколько плодотворным явилось это возвращение нашего замечательного романиста к ранее написанному и опубликованному произведению, все же не могу не отметить, что в результате новой работы, которую вряд ли следует понимать как обычную доработку, роман «Минское направление» приобрел не только новую жизнь, но и более глубокое дыхание.
Не следует забывать, что художественное произведение – это не обычный конгломерат сцен, фактов и событий, а живое единство, которое основано на сложной системе человеческих связей и взаимодействий, то есть в произведении должна ясно ощущаться концепция человека со всеми его сложностями и противоречиями.
Страшные испытания войны одновременно открывали людей, а те открывали друг другу свои сердца. Но война – прежде всего трагедия. В советской литературе есть ряд правдивых произведений, где писатели, каждый по-своему, обнаружили более полное в сравнении с прошлым познание войны. «С любой неправдой в отображении войны, да и вообще, шире говоря, нашей истории, – отмечал как-то Константин Симонов, – надо воевать, не занимая нейтральной позиции. Если мы, писатели, не будем говорить полной правды о прошлом, мы никогда не завоюем полного доверия молодежи, которая читает наши книги… Вопрос отношения к нашей истории это, по существу, вопрос веры в силу идей коммунизма, в силы и способности нашего общества. Когда мы прошли героический путь, а мы прошли его, то путь этот героический именно потому, что он небывало тяжелый. И об этом, о небывалой трудности нашего пути, должна быть рассказана вся правда, потому что только полная мера в показе трудностей может дать представление о полной мере героизма партии и народа».
Это важно помнить потому, что в сознании сегодняшних читателей события и поступки героев минувших периодов развития нашего общества также подвергаются процессу переосмысления. Ведь совсем не случайно поэтому на долю книг о минувшей войне, книг, которые не выдуманы, которые выношены, пришли из жизни, книг, в которых всесторонне воплощено наше героическое прошлое, выпадает особенный успех у читателя.
Да, в основе художественных поисков всей советской литературы о минувшей войне теперь лежит постоянное осознание возросшей ценности человеческой индивидуальности, все более отчетливо проявляется тенденция эпизации личности. Наверное, отсюда идет и так называемое «второе дыхание» многоплановых произведений нашей прозы (если оно действительно имеет место или же наметилось), которая стремится избежать иллюстративности, бескрылого описательства, поверхностного взгляда на человека и события. Для подтверждения этого достаточно обратиться, например, к романам и повестям К. Симонова, Г. Коновалова, Ю. Бондарева, Г. Бакланова, Е. Носова, В. Астафьева, В. Распутина, О. Гончара, В. Земляка, П. Загребельного, М. Олейника, И. Авижюса, Ч. Айтматова, П. Куусберга, Н. Думбадзе, В. Бешляге, И. Шамякина, В. Быкова, А. Адамовича, И. Науменко, И. Пташникова и других.
В белорусской прозе тема Великой Отечественной войны среди других разработана наиболее полно. Вместе с тем нужно сказать, что произведения, написанные на материале минувшей войны, выделяются и наибольшим художественным совершенством, они пока что более глубокие, они с большей убедительностью и общезначимостью исследуют национальный характер и судьбы народа на трагических поворотах истории. Борющийся народ, народ, отстаивавший и отстоявший свою историческую судьбу, предстал в лучших произведениях советских, в том числе и белорусских, писателей в своем истинном величии.
Но это не означает, что «тему» можно закрывать. Приходят новые поколения, и в силу своего таланта каждый писатель делает новые, порой значительные открытия судеб, характеров, коллизий. Как в непрерывности нашей жизни, безусловно, есть величайший смысл великой Победы над фашизмом, так и в продолжении осмысления героического подвига советского народа видится смысл неисчерпаемости художественного творчества.
Ведь на основе глубокого исторического осознания преемственности гуманистических традиций, понимания тех гранитных устоев, на которых зиждется новая историческая общность – советский народ, возникает и интернациональный пафос нашей литературы. Взоры прогрессивных людей всего мира обращены к нашей стране, к делам и свершениям советского народа, а следовательно, и к его духовной культуре. География творческих связей писателей нашей республики с литераторами социалистического содружества расширяется. Интерес к белорусской литературе проявляют и читатели в капиталистических странах.
Следовательно, наша литература с такой же выразительностью, с какой отображен в ней подвиг советского народа в годы войны, обязана давать ответ и на насущные запросы читателя – в чем же сущность гражданской активности человека в мирной, трудовой жизни, потому что каждодневный, будничный труд определяет содержание нашей действительности, трудом всех поколений созидается коммунистическое общество.

КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 1

ГЭТЫ ДЗЕНЬ

Успаміны пра школу

Гэты дзень бывае кожны год. Часцей ён настае асмужаным, з даляглядам, ахутаным блакітным марывам. Але заўсёды – і тут нічога не зробіш, каб і хацеў, – з адзнакай восеньскага ўвядання ў прыродзе, калі ўжо за ваколіцай на траве калышацца змакрэлае павуцінне, а на дарогу падае з дрэў, што растуць у садах і прысадах, закружанае лісце. Здаецца, вось-вось недзе над галавой у цябе закурлыкае жураўліны клін, зносячы кудысьці на крылах з нашых шырот гарачае і духмянае лета. I кожны нібыта міжволі прыцішыць хаду, закіне галаву, каб паглядзець угору, чуйна прыслухацца. Аказваецца, сапраўды ёсць унутраная патрэба ўлавіць у небе трывожны крык выраёвае птушкі, аказваецца, за лета ўжо вырас неўпрыкмет у душы сум па ім.
Зразумела, што ў вёсцы свае прыкметы гэтага дня. У горадзе – свае. Але паўсюль адзін і той жа вонкавы малюнак – раптам па яшчэ нялюдных зранку брукаваных вуліцах, па пясчаных дарогах і тупкіх сцежках, як у вясну раўчукі, што ўтварыліся з бруістай расталай вады, памкнуць у гаваркім імпэце да школ з чырвонымі і белымі кветкамі ў руках трапяткія, радасныя хлапчукі і дзяўчынкі. Гэтая ўзбуджанасць іхняя, гэтая радасць неўзабаве перадаецца дарослым, няважна, ёсць у каго дома школьнікі ці не, і тады ўжо зусім не міжволі кожны пачынае ўспамінаць свае першыя верасні, сваіх настаўнікаў.
Я таксама згадваю… Але першую настаўніцу не ўспомню ў твар, нават імя не назаву. I не дзіва!.. Па той ранняй памяці маёй прагрукатала вялікая вайна, выціснула амаль усё даваеннае (а яго ў маім жыцці было ўсяго сем няпоўных гадоў) і засталася адно сама, з грукатам і горкім дымам, з зарывам пажараў, з жахамі і доўгім чаканнем вызвалення…
Затое трохі пазнейшае ў памяці трымаецца моцна.
У сорак трэцім фронт цераз нашу мясцовасць пракаціўся назад глыбокай восенню і ўжо цэлы месяц недзе грукаў на рацэ Проня, калі ў вёску, затуленую з усіх бакоў лясамі, дарэчы, яна так і завецца – Вялікі Бор, па першым снезе прайшла ў сялянскім кажушку маладая прыгожая жанчына. Гэта была Вольга Пятроўна Азарава, якую ў Касцюковічах, дзе працавалі зноў створаныя адміністрацыйныя ўстановы, прызначылі к нам дырэктарам школы-сямігодкі. (Перад гэтым Вольга Пятроўна пахавала свайго маленькага сына і страціла на вайне мужа). А школа наша, якая адна не згарэла на ўсю вёску, можа, таму што будавалася некалі наводшыбе, у сасонніку, тым часам стаяла быццам наросхрыст – без дзвярэй і шыбін у вокнах. На падлозе ў класах бялеў шорсткі снег, з канца ў канец цёмнага калідора гуляў едкі вецер. Не засталося за час акупацыі ні абсталявання, ні прыбораў. Здавалася, да вясны нават заходзіць туды не кожны адважыцца, не тое што захоча вучыцца. Аднак Вользе Пятроўне, нягледзячы на асабістае гора, энергіі было не займаць, і неўзабаве, лічы праз некалькі тыдняў, як яна прыйшла ў вёску, мясцовыя цесляры, якія па старасці ці проста па нямогласці заставаліся дома, навесілі ў луткі новыя дзверы, пазабівалі дошкамі пустыя вокны. Хапіла работы і нам, дзецям. Помню, да самай вясны даводзілася затыкаць у класах, чым трапіцца, шчыліны, устаўляць у рамы па кавалачках бітае шкло, нарыхтоўваць дровы…
Вольга Пятроўна працуе ў нашым Вялікім Бары дырэктарам школы вось ужо блізка сорак гадоў. Засталася тут, здаецца, на ўсё жыццё і сяброўка яе Ганна Аляксееўна Глуздакова, якой у 1966 годзе прысвоена званне заслужанай настаўніцы рэспублікі. Лёс іхні – і Вольгі Пятроўны, і Ганны Аляксееўны – мне заўсёды ў нейкай ступені нагадвае лёс настаўніцы з апавядання выдатнага рускага празаіка Андрэя Платонава «Пясчаная настаўніца», такой жа самаахвярнай, вернай свайму грамадзянскаму абавязку. «Паслухайце, Марыя Нічыпараўна, – сказаў загадчык акрана і ўстаў перад ёй. – Калі б вы, Марыя Нічыпараўна, зноў паехалі ў Стафуту… Як вы на гэта гледзіце, Марыя Нічыпараўна!..
Марыя Нічыпараўна задумалася.
–       Няўжо маладосць давядзецца пахаваць у пясчанай пустыні?.. – Потым сказала: – Добра. Я згодна… Пастараюся прыехаць сюды праз пяцьдзесят гадоў старэнькай…
Загадчык акрана ў здзіўленні падышоў да яе.
–       Вы, Марыя Нічыпараўна, маглі б загадваць цэлым народам, а не школай. Я вельмі рады, што вы далі сваю згоду, мне шкада неяк вас і чамусьці сорамна… Але пустыня – будучы свет…»
Была ў мяне і другая школа, у мястэчку Саматэвічы, дзе нарадзіўся Аркадзь Куляшоў. Туды хадзіў кожнага дня за сем кіламетраў, пакуль не скончыў восьмы, дзевяты і дзесяты класы.
У Саматэвічах вучылі мяне другія настаўнікі, якіх я паважаў, зразумела, і слухаўся не менш. Гэта і заслужаны настаўнік рэспублікі С.А. Брыльянтаў, і В.С. Гобарава, і Р.М. Антоненка, і заслужаная настаўніца рэспублікі В.Д. Рываненка, і У.М. Шаўцоў, і, цяпер ужо нябожчыкі, заслужаны настаўнік рэспублікі Уладзімір Васільевіч Фурсаў, Настасся Гаўрылаўна Пыталёва…
Для дарослых, якія даўно скончылі школу, усё, што звязана з гадамі вучобы, ужо зрабілася сталым успамінам, урэшце, калі хочаце, своеасаблівай далёкай і блізкай казкай. Праўда, мала хто можа пахваліцца, што часта наведвае тую сваю школу, сустракае школьных настаўнікаў. Каб апраўдацца, мы звычайна спасылаемся ў такіх выпадках на занятасць важнымі справамі, на нейкі вялікі клопат і нават проста на вялізную адлегласць, якую трэба пераадолець, каб зноў апынуцца ў родных мясцінах. Але, можа, якраз і таму ў нас такая глыбокая, хоць часцей за ўсё і маўклівая павага не толькі да адных «сваіх», а наогул да ўсіх настаўнікаў.

КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 1

ШТО ЛЕПЕЙ, ШТО ВЫШАЙ

Тэма літаратуры

Што лепей, што вышай – дзёрзкая адвага маладосці альбо ціхая мудрасць старасці?
Ці дасць хто на гэта пераканаўчы адказ? Але каб даць яго – для гэтага пэўна што патрэбна таксама адвага і мудрасць.
Чытаючы «Колькі ісцін аб становішчы ў літаратуры» Сент-Бёва, я напаткаў такую мясціну, дзе французскі крытык проста як чалавек наракаў: «У кожным узросце гады цякуць вельмі хутка, асабліва тыя гады, што складаюць сярэдзіну жыцця».
Гадоў колькі назад выдавецтва было заказала і мне напісаць аўтабіяграфію. Тады пачыналі рыхтаваць кнігу «Пяцьдзесят чатыры дарогі». Пасля выйшлі кнігі-працягі. Але аўтабіяграфія мая не надрукавана ні ў першай, ні ў другой, ні ў трэцяй, ні нават у чацвёртай… Дык у той аўтабіяграфіі я неасцярожна пісаў: «Да юбілеяў майму пакаленню далёка, а калі пашанцуе дажыць каму – галоўнае не забыць, як аднойчы сказалі Чэхаву: «Антон Паўлавіч, хутка ўжо і юбілей ваш святкаваць будзем». – «Ведаю я гэтыя юбілеі, – адказаў Чэхаў. – Лаюць чалавека столькі гадоў, а пасля пяро гусінае дораць з алюмінію і гавораць са слязамі і пацалункамі розную несусвеціцу!»
Да юбілеяў маё пакаленне толькі цяпер вось дарасло. Але творчыя вечары ўжо наладжвае-такі даўно.
Я ўдзячны ўсім, ад каго пачуў альбо пахвальнае слова, значыць, спакуслівае для аўтара, альбо не так ужо пахвальнае ці зусім непахвальнае. Хто скажа, калі яно лепей – ці тады, як у шклянку табе кладуць цукар, ці тады, калі кладуць гарчыцу?
Я асабліва ўдзячны Аркадзю Аляксандравічу Куляшову, які праявіў да мяне сапраўды зямляцкі клопат, хоць, вядома, у тым, што ён прыняў удзел у абмеркаванні рамана, больш чым адзін зямляцкі клопат.
Пра вайну пішуць багата.
Пра вайну піша багата хто.
Адны пішуць таму, што ненавідзяць яе. Значыць, ёсць за што. Другія пішуць таму, што лічаць сябе пісьменнікамі-баталістамі. Значыць, прафесія. I тым не менш, бадай, ва ўсіх гэтых пісьменнікаў, дарэчы, пачынаючы зусім здалёку, ад вялікага рускага паэта Пушкіна, – амаль ува ўсіх адчуваецца захапленне ёю, кажучы рускім словам «восторг», гэта дакладней перадае сутнасць таго, што я хачу падкрэсліць, і адсутнасць, так, адсутнасць, страху перад смерцю і крывёй.
Хоць, вядома, мне могуць падказаць – Л. Талстой, В. Верасаеў.
Асабіста я не лічу сябе пісьменнікам-баталістам, хоць багата што з напісанага мной згадвае вайну ў далёкім ці блізкім, проста ці ўзбоч. I нянавісці ў мяне няма да вайны, ва ўсякім выпадку такой, пра якую я толькі што гаварыў. Але ёсць страх. Я баюся яе з таго часу, як яна напалохала мяне малога; цяпер ужо нават не ўспомніш, калі гэта было першы раз, калі гэта было найбольш за ўсё.
Хтосьці сказаў, што дзіцячае гора пякучае, але яно растае, праходзіць хутка.
Дарослыя не адчуваюць яго гэтак балюча, але помняць пра яго далей і смуткуюць глыбей.
Сказаў гэта, вядома, дарослы чалавек і сказаў няпраўду.
Паспрабую ўдакладніць сваю нязгоду.
Сапраўды, хто ў большай ступені перажыў вайну – дарослыя ці малыя? Дарослыя, якія стралялі, няхай адзін у аднаго? (Тут не трэба прыдзірліва ставіцца да слова і шукаць нейкага пазакласавага сэнсу. Я маю на ўвазе псіхалагічны бок). Дык хто з большым псіхалагічным драматызмам перажыў вайну – дарослыя, якія стралялі адзін у аднаго, ці дзеці-падлеткі, на вачах і над вушамі якіх яны стралялі адзін у аднаго, а то і ў тых падлеткаў?
Таму нічога дзіўнага няма ў тым, што мы, былыя падлеткі, пішам пра вайну цяпер. Адсюль і свбеасаблівае ўспрыманне багата якіх рэчаў і з’яў, я маю на ўвазе не толькі рэчаў і з’яў з самага ваеннага часу; рэха вайны яшчэ не згубілася, вынікі яе яшчэ амаль на кожным кроку ў нашым жыцці, адсюль і няйначай сам факт, што я таксама пішу пра вайну.
Зрабіўшы такія высновы, зрабіўшы такое прызнанне, мусіць, усё ж трэба быць шчырым да канца – ні ў першым выпадку, калі гаворка вялася пра пісьменніцкую «нянавісць» да вайны, ні ў апошнім, калі я гаварыў пра свой страх перад вайной, плёну вялікага наўрад ці дасягнеш – у кожным разе заўсёды ёсць пагроза (і яна амаль немінучая) упасці ў супярэчнасць альбо стаць прадузятым, а значыць, неаб’ектыўным. А супярэчлівасць у творах, прадузятасць нават у вялікіх пісьменнікаў чамусьці лічылася недахопам.
Тады, можа, перавагу маюць так званыя пісьменнікі-баталісты?
Але ж, як я сам помню з гісторыі літаратур, ім якраз і не хапала вось гэтых недаравальных супярэчнасцей, гэтай прадузятасці, каб стаць сапраўднымі выказнікамі філасофіі вайны, а такая няйначай усё ж існуе ў прыродзе, каб па-сапраўднаму паказаць чалавека ў вайне.
Такім чынам, справа з выбарам тэмы для твораў не такая ўжо простая.
Я толькі дазволю сабе зноў спаслацца на Чэхава. Некалі Антон Паўлавіч сказаў тое, што павінен ведаць кожны, хто яго чытае: «Я не абвінавачваю, – сказаў Чэхаў, – не сцвярджаю, але і не смяюся». I дадаў: «Ці ж мы разумеем, напрыклад, сапраўдную сутнасць тэлеграфа? Аднак пасылаем дэпешы».
Ну, што датычыць «сутнасці тэлеграфа», то загадкі вялікай для тых, хто скончыў нават сярэднюю школу, няма.
Загадка, мусіць, у нечым іншым.
Разважаючы далей, мы ўсё ж павінны прыйсці да агульнай і зразумелай высновы: людзі, якія ўжо нарадзіліся пасля вайны і якія яшчэ народзяцца, павінны ведаць усю праўду пра мінулую вайну, а значыць, і пра нас, якія перажылі яе, – адны прымалі ўдзел са зброяй у руках, а другія проста перажылі. Ужо іншая справа, наколькі яна перададзена будзе, гэтая праўда, наколькі ўяўная праўда, якую мы, прызвычаіўшыся некалі, і цяпер яшчэ завём праўдай; дык вось справа ў тым, наколькі гэтая праўда пад нашым пяром сапраўды стане праўдай.
З якой шчырасцю прызнаваўся ў свой час Л. Талстой: «Герой маёй аповесці, якога я люблю ўсімі сіламі душы, якога стараўся паказаць ва ўсёй прыгажосці яго і які заўсёды быў, ёсць і будзе прыгожы, – праўда».
Цяжкая гэта рэч – праўда.
Неяк я стаў сведкам адной цікавай гаворкі.
Здавалася б, разумны і прыгожы чалавек, акцёр і рэжысёр цыганскага тэатра ў Маскве, які сам піша п’есы, ва ўсякім выпадку, бывае сааўтарам, раптам з выразнай злосцю сказаў;
–       Ведаеш, новую п’есу пішу. Трэба вывесці нарэшце гэтых цыганоў на чыстую ваду!
–       Што, – пытаюць яго, – у пячонкі ўлезлі табе? (А трэба сказаць, што чалавек гэты хоць і ў цыганскім тэатры працуе, але сам не цыган, асецін).
–       Чаму пячонкі? – здзівіўся ён. – Але ж праўду пра іх павінны сказаць, каб вывесці на чыстую ваду гэтае «фараонава племя»!
Пачалі гаварыць яму пра Пушкіна, як той пісаў пра «фараонава племя», пра Лермантава, пра Тургенева, пра Ляскова…
–       Ну і што? – паціснуў ён плячамі. – Гэтыя ўсе вашы творы – вялікі камуфляж, каб зрабіць непрыгожае прыгожым, а звычайную няпраўду прыстойнай праўдай. А цыганы, быў час, усё жыццё коней у людзей кралі, абдурвалі даверлівых, галовы тлумілі. Нічога ў іх жыцці, наогул у іх існаванні не было такога, пра што мы дасюль чыталі і што ў захапленне прыводзіла нас.
Пры гэтым ён спаслаўся на ўказ, які нарэшце вызначыў ім аседлы лад жыцця.
Канечне ж, – сказалі мы яму, – і Пушкін, і Горкі ведалі не горш за нас, што цыганы і коней кралі, але ж не гэта вабіла іх у цыганскай тэме…
Не ведаю, ці здолелі мы пахіснуць намер рэжысёра. Але сам я вельмі ўражаны быў, калі пасля раптам у А. Купрына прачытаў такое: «Незадоўга да сваёй смерці Талстой, які так просталінейна адмаўляў веліч цывілізацыі, абмовіўся ў гутарцы з адным журналістам словамі, сэнс якіх прыблізна такі, што з усіх заваёў чалавечых культур, па сутнасці, непатрэбных і шкодных, яму шкада было б расстацца з музыкай і… «вось яшчэ з цыганскай песняй…». Значыць, аднекуль жа ўзялася яна, гэтая песня, з якой вялікі чалавек шкадаваў расстацца? Значыць, нейкі чын жыцця выклікаў на свет гэты цуд?
Я разумею, чытаць глыбакадумныя павучанні не надта прыемна, асабліва калі яшчэ не зусім ясна – ці гэта чалавек самога сябе пераконвае ў нечым, ці тых, хто згадзіўся слухаць яго. Таму дазвольце сказаць яшчэ два словы пра раман «Плач перапёлкі».
У навагодняй анкеце для «ЛіМа» некалі я сур’ёзна даводзіў: «У літаратурнай крытыцы, а больш у прыватных гаворках – вядома, шчырых і няшчырых – мне было нямала сказана, што раман «Плач перапёлкі» пакідае ўражанне незавершанасці… Але як я сам разумею, то раман завершаны ў такой ступені, у якой ступені завершанасці ў жніўні сорак першага года былі трагічныя падзеі, пра якія ў ім апавядаецца. Тую задачу, якую ставіў перад сабой у рамане «Плач перапёлкі», я выканаў цалкам: адлюстраваў падзеі ў вёсцы і за вёскай у пачатку вайны, вывеў герояў на так званыя зыходныя рубяжы, даў кожнаму «сваё заданне», бо якраз вось гэта – выйсці на зыходны рубеж, мець пэўнае заданне – і было, можа, самым галоўным у тыя дні для некаторай (і немалой) часткі людзей. Усё ж іншае, што засталося за рамкамі рамана «Плач перапёлкі», належыць адлюстраваць у другіх творах».
Нечакана жаданне гэтае маё – бачыць самому раман «Плач перапёлкі» скончаным – падтрымаў у часопісе «Вопросы литературы» Анатоль Бачароў. Ён пісаў: «Незавершанасць рамана «Плач перапёлкі» – знешняя: ён скончаны канцэптуальна». I далей: «Несумненна, замест апошняй фразы можа значыцца «працяг будзе», і раман стане няспешна рухацца далей па ўжо наезджаных у на- шай літаратуры каляінах»
Цяпер, як я ўжо прызнаўся, у мяне на стале наступны раман. Скажу па сакрэту, адзінае маё жаданне: а раптам пашанцуе і гэты раз правесці сваіх герояў не па «наезджаных» каляінах?

КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 1

СТАРЭЙШЫ ЧАСОПІС

Гісторыя часопіса «Полымя»

11 лістапада 1922 года Цэнтральнае Бюро КП(б) Беларусі прыняло такую пастанову:
«а) выдаваць марксісцкі часопіс на беларускай мове пад кіраўніцтвам аддзела прапаганды і агітацыі ЦБ; б) часопіс выдаваць пад назвай «Полымя»; в) скласці рэдакцыйную калегію ў саставе: Жылуновіча, Кудзелькі, Бядулі, Ігнатоўскага і т. Нодэля, прадстаўніка ад АПА ЦБ».
А ў снежні таго ж года выйшаў з друку першы нумар гэтага літаратурна-мастацкага і грамадска палітычнага часопіса. Тады «Полымя» называла сябе часопісам «літаратуры, палітыкі, эканомікі і гісторыі».
З далёкага снежня, калі пабачыў свет першы нумар «Полымя», мінула шмат гадоў. Цэлая гісторыя. А на паліцах бібліятэк нямоўчнымі сведкамі засталіся ляжаць больш як шэсцьсот – рознага памеру, у розных вокладках – кніжак, па якіх можна прасачыць і гісторыю беларускай савецкай літаратуры, і гісторыю сацыялістычнай культуры Беларусі, уявіць навочна гарачыя працоўныя будні і ратныя подзвігі. Калі літаратуру лічаць мастацкім летапісам народнага жыцця, то «Полымя» гэта таксама датычыць.
Як і кожны салідны часопіс, «Полымя» пачыналася з дэкларацый.
У першым нумары быў змешчаны рэдакцыйны артыкул. Называўся ён «Нашы заданні». Гэта і была дэкларацыя «Полымя». Сёння не лішне будзе прывесці з тае дэкларацыі колькі мясцін, каб больш яскрава зразумець і асэнсаваць і час той і тыя задачы, што стаялі тады перад нашым грамадствам.
«Полымя», – гаварылася ў дэкларацыі, – часопіс, прысвечаны пытанням культурнага будаўніцтва, пачынае выходзіць у свет толькі на шостым годзе жыцця Савецкай улады наогул і чатырох гадоў яе існавання ў Беларусі; толькі пасля пяці гадоў цяжарнага і ўпартага змагання працаўнікоў Савецкай Федэрацыі з мнагалікімі ворагамі». I далей: «Толькі тады, калі кончылася грамадзянская вайна, пытанні культуры пачынаюць высоўвацца на належнае дзеля іх месца, толькі з канцом грамадзянскай вайны перад працоўнымі грамадамі асабліва востра вытыркаюць пытанні аб культурнай працы, аб патрабаванні ўздыму культурнага ўзроўню шырокіх працоўных гушчаў, каб праз гэтае самае стварыць мажлівасць для іх удзелу ў чыннай дзяржаўнай і гаспадарчай працы».
1922 год – год стварэння Савецкага Саюза. Вядома, часопіс не мог абысці гэтую вялікую гістарычную падзею. У той жа дэкларацыі ёсць такія радкі: «Вырашэнне пытанняў дзяржаўных мы не разумеем сабе ў асобку ад працаўнікоў усёй Расіі. Інтарэсы Беларусі, інтарэсы працоўных гушчаў Беларусі – гэта толькі часцінка інтарэсаў працаўнікоў усёй Расіі. Загэтым для нас няма і не можа быць асаблівай праграмы адмяжованага дзяржаўнага будаўніцтва. Загэтым мы й вітаем кожны крок, яшчэ цясней збліжаючы працаўнікоў Беларусі з працаўнікамі ўсёй Савецкай Федэрацыі».
З асаблівым хваляваннем гартаеш сёння, праз многа гадоў, той першы, пажоўклы ад часу нумар у небагатай, амаль папяровай вокладцы, з якога даўно вытхнуўся пах друкарскай фарбы.
Вось вершы Цішкі Гартнага – «Па дарозе да будучыні» і «Сельскі мітынг».
«Плывём к прыгожа-светлай далі» – так назваў свой верш Міхась Чарот.
Тры вершы ў першым нумары «Полымя» змясціў удзельнік штурму Зімняга Алесь Гурло.
Па адным вершы надрукавалі тут Андрэй Александровіч і Янка Журба.
Змітрок Бядуля апублікаваў паэму «Адплата пану», якая мела падзагаловак: «З часоў паншчыны».
Проза была прадстаўлена ў нумары апавяданнем Я. Нёманскага «Над Кроманню».
Здаецца, гэта і ўсё ў нумары з прозы і паэзіі, калі не лічыць яшчэ «нібыта-паэму» Міхайлы Грамыкі.
Багацейшы ад усіх быў грамадскі раздзел у першым нумары. Дастаткова адно пералічыць артыкулы, каб пацвердзіць гэта: «Заняпад усясветнай гаспадаркі і ўсясветны фашызм», «1 студзеня – рэвалюцыйна-гістарычнае свята Савецкай Беларусі» (набліжалася пятая гадавіна ўтварэння першай беларускай сацыялістычнай дзяржавы). «Сучасная вялікая рэвалюцыя і нацыянальнае пытанне». I ўжо зусім з нагоды дня быў змешчаны ў часопісе артыкул «Чым выклікаецца эканамічнае аб’яднанне савецкіх рэспублік».
Абвясціўшы сябе з першага нумара часопісам «беларускай рэвалюцыйна-мастацкай думкі», «Полымя» заставалася верным дэкларацыі на працягу ўсіх творчых гадоў – і тады, калі выходзіла ў свет на 92 старонках, таксама і тады, калі стала выходзіць на 255 старонках. Пра гэта сведчаць надрукаваныя ў часопісе матэрыялы і іх ідэйная накіраванасць. На старонках «Полымя» знаходзілі марксісцкае асвятленне шмат якія, найбольш важныя пытанні эканамічнага і культурнага жыцця. Тут выступалі вядомыя партыйныя і дзяржаўныя дзеячы, буйныя вучоныя – гісторыкі, эканамісты, філосафы. Багата ўвагі было аддадзеда прапагандзе ленінізма. У год смерці вялікага правадыра рэвалюцыі часопіс, напрыклад, змясціў кароткую біяграфію Уладзіміра Ільіча Леніна, артыкул «Марксізм, Ленін і сучасная культура». Першы раз менавіта на старонках «Полымя» надрукаваны пераклады твораў Леніна на беларускую мову. Так, у дваццатыя гады была апублікавана вядомая ленінская праца «Аб карыкатуры на марксізм і аб «імперыялістычным эканамізме». Тады ж часопіс змясціў артыкул А.Р. Чарвякова «Год без Леніна». На старонках «Полымя» пабачылі свет і першыя мастацкія творы, прысвечаныя правадыру Кастрычніцкай рэвалюцыі. Прыгадваюцца сёння такія творы, як паэма Змітрака Бядулі «Чырвона-чорная жалоба», Міхася Чарота «Ленін».
Такім чынам, мэты і задачы, якія ставіў перад сабой часопіс, ажыццяўляліся ў штодзённай практыцы.
Некалькі год гэты часопіс выходзіў пад назвай «Полымя рэвалюцыі».
З’яўленне літаратурна-мастацкага часопіса на беларускай мове найперш сведчыла пра тое, што ў рэспубліцы нараджаўся шырокі літаратурны рух. Памножылі сваю творчую працу Янка Купала, Якуб Колас, Цішка Гартны, Максім Гарэцкі. Шырокай хваляй, бы ў веснавое паўнаводдзе, улівалася ў беларускую літаратуру маладое папаўненне. У дваццатыя – трыццатыя гады друкавалі тут свае творы Кузьма Чорны, Міхась Зарэцкі, Уладзімір Хадыка, Змітрок Астапенка, Эдуард Самуйлёнак.
З кожным нумарам, з кожным годам «Полымя» набывала ўсё шырэйшую папулярнасць сярод чытачоў. Плённая дзейнасць яго на ніве беларускай культуры. Ужо ў другой палове дваццатых гадоў у адным з часопісаў можна было прачытаць наступнае: «…Даўно перамагло «Полымя» ўсе перашкоды і стала галоўным рэгулярным часопісам беларускай культуры і палітыкі. У кірунку творчасці беларускай культуры савецкага часу, а таксама нашай савецкай палітыкі часопіс даў нам вельмі шмат каштоўнасцей і дадатнасцей, паклаўшы не адзін камень у падваліну пралетарскай літаратуры і не адну цагліну ў гмах нашай маладой савецкай дзяржаўнасці».
Праз пераклады на беларускую мову «Полымя» кожны раз знаёміла чытачоў з лепшымі творамі пісьменнікаў братніх народаў, прагрэсіўных пісьменнікаў свету. У ім выступалі А. Барбюс, I. Бехер, В. Васілеўская і іншыя. Калі ў 1928 годзе ў Германіі быў забаронены раман I. Бехера «Адзіная справядлівая вайна», «Полымя» наладжвае пераклад гэтага рамана на беларускую мову і першым у Савецкім Саюзе публікуе яго на сваіх старонках.
Як вядома, у гады Айчыннай вайны «Полымя» не выходзіла. Першыя пасляваенныя нумары беларускі чытач убачыў у 1945 годзе. Яны былі такія ж здвоеныя, як і ў 1923 годзе альбо ў канцы трыццатых гадоў.
Гаворачы сёння пра «Полымя», нельга не нагадаць, што з яго старонак пайшлі ў свет багата якія раманы і аповесці, паэмы і вершы, апавяданні, п’есы, што сталі здабыткам шматмільённага савецкага чытача, а таксама замежнага чытача. Пасля вайны, напрыклад, у «Полымі» былі надрукаваны такія раманы, як «На ростанях» Якуба Коласа, «Векапомныя дні» Міхася Лынькова, «Мінскі напрамак», «Людзі на балоце», «Подых навальніцы», «Завеі, снежань» Івана Мележа, усе раманы і аповесці Івана Шамякіна, раманы «Птушкі і гнёзды» Янкі Брыля, «Віленскія камунары» Максіма Гарэцкага, «Сустрэнемся на барыкадах» Піліпа Пестрака, раманы і аповесці Васіля Быкава, Івана Навуменкі, Івана Пташнікава, Барыса Сачанкі і іншых нашых вядомых пісьменнікаў.

КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 2

НІХТО НЕ ЗАБЫТЫ

Пра дакументальную аповесць І. Новікава «Руіны страляюць ва ўпор»

Бываюць кнігі, значэнне якіх выходзіць далёка за межы літаратуры. Прыгадаем хоць бы «Брэсцкую крэпасць» Сяргея Смірнова. Калі б не было гэтай кнігі, што ўваскрашае адну з самых яркіх старонак Айчыннай вайны, многія імёны так бы і засталіся неназванымі, не ўключанымі ў доўгі спіс тых, хто цаной неймаверных намаганняў, часта цаной свайго жыцця, здабываў перамогу над фашызмам.
У нашай крытыцы ўжо не адзін раз адзначалася, што «сумленная» дакументальнасць, прыхільнасць да строгага (у абход агульнапрынятых «мастацкіх» устанаўленняў) даследавання фактаў, з’яў, нявыдуманых падзей стала вызначальнай рысай савецкай літаратуры.
У сучаснай беларускай літаратуры гэтую тэндэнцыю да дакументальнасці найбольш поўна пачаў Іван Новікаў.
Як пісьменнік I. Новікаў стаў вядомы дакументальнай аповесцю пра мінскае падполле ў гады Айчыннай вайны – «Руіны страляюць ва ўпор», хоць да гэтага ў яго выходзілі і кнігі нарысаў, і кніга пра Веру Харужую.
Новая аповесць I. Новікава – «Дарогі скрыжаваліся ў Мінску» (1966) – з’яўляецца як бы працягам «Руін…». У ёй пісьменнік застаецца верны сваёй ранейшай тэме: барацьбе мінскіх падпольшчыкаў супроць фашысцкіх захопнікаў.
Пра гэту аповесць ужо нямала пісалі. Нам бы хацелася перш за ўсё спыніцца менавіта на той смірноўскай якасці, якая, не пазбаўляючы аповесці рысаў мастацкасці, робіць яе з’явай жыцця ў самым непасрэдным і прамым сэнсе гэтага слова…
З некаторымі з герояў Івана Новікава мы нярэдка сустракаемся альбо сустракаліся на вуліцах Мінска. У прыватнасці са старэйшым беларускім журналістам Алесем Матусевічам. Але ці ўсе ведаюць, што гэты маўклівы сівы чалавек прывёў у выкананне вынесены падполлем смяротны прыгавор над беларускім фашыстам Фабіянам Акінчыцам? У аповесці Новікава гэты выключны па сваёй дзёрзкасці акт помсты паказаны ва ўсіх падрабязнасцях.
Адзін з інстытутаў Акадэміі навук БССР – месца працы доктара біялагічных навук, прафесара М.А. Дарожкіна. Да самага апошняга часу мала хто ведаў, што ў гады вайны Мікалай Апанасавіч выконваў адказныя заданні спярша падпольнага райкома партыі, а затым – разведгрупы, пра што таксама даволі падрабязна, са шматлікімі новымі дэталямі расказаў Іван Новікаў.
Гэта – пра жывых. Але аповесць «Дарогі скрыжаваліся ў Мінску» не толькі пра іх. Яна – пра жывых і мёртвых.
Кожныя пяць гадоў савецкія людзі ўрачыста адзначаюць угодкі Перамогі над ворагам. Тысячы падпольшчыкаў і партызан узнагароджаны за вайну ордэнамі і медалямі. Сярод узнагароджаных – і героі аповесці Івана Новікава «Дарогі скрыжаваліся ў Мінску». Можна нават сказаць так: у тым, што Радзіма адзначыла заслугі прафесара Клумава, Захара Галы, Ліды Ларынай, Вікенція Шацько і іншых, ёсць «віна» і пісьменніка Новікава, гэта і ён «прадставіў» іх да ўзнагарод, як да таго неаднойчы «прадстаўляў» да ўзнагарод забытых герояў Сяргей Сяргеевіч Смірноў.
Кажучы аб героях аповесці Івана Новікава, якія не дажылі да Перамогі, трэба ў першую чаргу прыгадаць Сашу Камінскага і Ваню Шнігіра.
Іван і Аляксандр – аднагодкі. Абодва яны ў сорак першым годзе засталіся на акупіраванай тэрыторыі. Іван Шнігір спярша пайшоў на службу да немцаў, але неўзабаве – не без дапамогі чэкістаў і падпольшчыкаў – уключыўся ў актыўную барацьбу супроць нямецка-фашысцкіх захопнікаў. I гэты выбар, зроблены Іванам, паказаны Новікавым не як вынік якой-небудзь альтэрнатывы, што выклікана безвыходнасцю становішча, а як заканамернасць, як вынік таго, што савецкае, патрыятычнае ў свядомасці героя рашуча ўзяло верх над кароткачасовым заблуджэннем, над выпадковай памылкай. Іван Шнігір стаў самаадданым байцом, адважным мсціўцам. 2 мая 1945 года Шнігір загінуў у баях за нямецкі горад Ліндэнбург.
Смерцю героя загінуў і Аляксандр Камінскі.
Але ягоны шлях, яго адысея не былі такімі пакутлівымі, як у Івана Шнігіра. Перад вайной Аляксандр скончыў школу міліцыі. Працаваў оперупаўнаважаным у Ашмянах. У ліпені сорак першага года трапіў у акружэнне, затым у палон. Восем дзён прабыў у лагеры, на дзевяты – уцёк. У вёсцы Вавукі старыя сябры дапамаглі хлопцу набыць дакументы, і ён прыехаў у Мінск. Тут падпольшчыца Ядзя Дубіцкая пазнаёміла яго з партызанскім сувязным Веранковым, па заданню якога былы оперупаўнаважаны міліцыі паступае на службу ў фашысцкую паліцыю. Затым Аляксандр паступае ў партызанскую опергрупу і гіне ў кароткім, але жорсткім баі з фашыстамі.
Пра Ядзю Дубіцкую чытач упершыню даведваецца пры наступных акалічнасцях.
Аляксандр Камінскі толькі што вырваўся з рук фашыстаў. «Агародамі ён выйшаў на бераг Свіслачы… Трэба было непрыкметна выйсці на другую ўскраіну горада. Там ёсць кватэра, дзе па паролю гаспадар яе, Пятро, прыме Сашу ў любы час. Пароль і адрас дала Сашу швагерка – падпольшчыца Ядзя Дубіцкая».
Але чытач усё яшчэ не бачыць Ядзю. Пра яе толькі гавораць Саша і Пятро.
« – Не толькі сонца, што ў аконцы. Гэта табе не сорак першы, атрадаў і брыгад цяпер хапае. У мяне ёсць сувязь з Лагойскімі лясамі. Прыйдуць адтуль Косця ці Ядзя, і паедзеш з імі.– А Ядзя да цябе заходзіла? – А як жа? – А я думаў, што яна зараз з лесу не вылазіць.– Дрэнна ты ведаеш сваю радню…»
Але вось Ядзя, у якасці сувязной, прыходзіць да Аляксандра Камінскага, калі той уладкаваўся на службу ў паліцыю, і «зброя са склада паліцэйскага ўчастка паплыла… у лес, планы карных экспедыцый станавіліся вядомыя партызанам раней, чым фашысты і іх паслугачы выязджалі з горада…». I чытач ужо бачыць Ядзю Дубіцкую ў поўны рост – абаяльную дзяўчыну, вернага таварыша, адважную падпольшчыцу.
Ядзю Дубіцкую выдала фашыстам здрадніца Паліна Галавач. Катавалі яе ў мінскім СД. Кіраваў «допытам» сам Георг Хойзер, начальнік СД.
«…Дайшла чарга да Ядзі. Яна зайшла ў пакой, уся сіняя ад пабояў. Апухлы твар яе перакасіўся, толькі вочы блішчэлі па-ранейшаму, адважна і рашуча. Яна кінула на Паліну мімалётны позірк і адвярнулася.
–       А гэта хто? – спытаў фон Толь у Паліны.
–       Ядзя, сувязная маскоўскай групы,– паспяшыла адказаць тая. – Забойства Іваноўскага і Казлоўскага не абышлося без яе, бо яна часцей за ўсіх бывае ў Мінску…»
Не менш прывабнымі атрымаліся ў аповесці «Дарогі скрыжаваліся ў Мінску» і вобразы іншых падпольшчыкаў – Соні Куніцкай, Марусі Халадзінскай, Надзеі Рабушкі…
Па-рознаму склаўся лёс тых, пра каго расказана ў аповесці Івана Новікава.
Ад рук катаў загінуў выдатны вучоны, цудоўны чалавек Яўген Уладзіміравіч Клумаў. Такі ж лёс напаткаў і старога камуніста Аляксандра Платаіса. Расправіліся гітлераўцы з Захарам Гала (Зорыкам), Віктарам Шацько (Агнёвым), Пятром Крачко, Міхасём Васьковічам (Косцем).
Ну, а што здарылася з тымі, супроць каго змагаліся героі аповесці?
Многім з іх удалося пазбегнуць справядлівага пакарання свайго народа.
Адам Дземідзецкі-Дземідовіч ледзьве вынес ногі з Мінска… Намеснік бургамістра ўцёк ад Савецкай Арміі з такой паспешлівасцю, што перагнаў і цыбатага Францішка Кушаля, і… нават самаго прэзідэнта Беларускай рады Астроўскага, заняўшы самы зручны закутак у цялятніку, які быў вылучаны фашысцкімі чыгуначнымі ўладамі для беларускіх нацыяналістаў.
У канцы 1962 – пачатку 1963 года ў горадзе Кобленцы (ФРГ) адбыўся судовы працэс пад групай супрацоўнікаў мінскага СД. На лаве падсудных зноў сустрэліся каты беларускага народа Георг Хойзер, Эбергард фон Толь, Рудольф Шлегель, Артур. Вільке і іншыя. Судовы працэс над імі ператварыўся ў фарс. Але савецкая грамадскасць прад’явіла суду дакументы, якія пераканаўча сведчылі аб зверствах Хойзера, фон Толя, Шлегеля, Вільке на беларускай зямлі, у прыватнасці ў Мінску.
«…Пакуль яны сядзяць у турме, другія хойзеры і шлегелі выхоўваюць заходнегерманскую моладзь у рэваншысцкім духу, рыхтуючы да новага «дранг нах Остэн». Калі б Саша Камінскі, Ядзя Дубіцкая і іншыя савецкія патрыёты, што загінулі ў барацьбе за свабоду Радзімы, маглі цяпер падаць голас, то кожны з іх паўтарыў бы вядомыя словы Юліуса Фучыка: «Людзі, я любіў вас! Будзьце пільнымі!..»
Так горача, публіцыстычна заканчваецца аповесць Івана Новікава «Дарогі скрыжаваліся ў Мінску».
Не пазбаўлена аповесць і недахопаў. Гэта датычыць, у першую чаргу, агульнай кампазіцыі аповесці – адчуваецца выразная рыхласць яе, перагрузка матэрыялам, які яўна «не ўлез» у радок аўтарскай задумы, ён недастаткова суаднесены з гэтай задумай.
Не-не ды і аўтар дакументальнай аповесці, нібыта не давяраючы сіле факта, пачынае збівацца на стыль «псіхалагічнай прозы», дамысліваючы героя ў абставінах, якія не столькі рэальныя, адноўленыя па дакументах і расказах удзельнікаў падзей, колькі выдуманыя, г. зн. «белетрыстычныя».