ІВАН ЧЫГРЫНАЎ. ВЕРНАСЦЬ ПРАЎДЗЕ

КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 1

Алесь Мартинович

ТРИ ИПОСТАСИ МАСТЕРА

В когорте современных белорусских мастеров слова одно из первых мест принадлежит Ивану Чигринову – народному писателю Беларуси, лауреату Государственной премии БССР и Литературной премии имени Александра Фадеева, известному государственному и общественному деятелю: в составе делегации БССР участвовал в работе ХХХІІІ Генеральной ассамблеи ООН, избирался депутатом Верховного Совета БССР, возглавлял постоянную комиссию Верховного Совета БССР по национальным вопросам и межнациональным отношениям. Был секретарем правления Союза писателей БССР, председателем правления Белорусского фонда культуры, главным редактором журнала «Спадчына». К сожалению, жизненный путь Ивана Гавриловича короток: родился И. Чигринов 21 декабря 1934 года, умер 5 января 1996-го. К счастью, написал немало, а лучшее из того, что создал, вошло в золотой фонд национальной изящной словесности.

Мастер малого жанра

Вообще-то, как и многие прозаики, И. Чигринов свой творческий путь начинал со стихотворений. Некоторые из них опубликовал в костюковичской районной газете «Ленінскі прызыў» еще будучи школьником. Когда стал студентом, в основном печатался в «Чырвонай змене». Но еще первокурсником дебютировал в журнале «Полымя» стихотворением «Сон трактарыста» (1952, № 12). Как точно заметил Владимир Гниломедов: «…Юнацкія вершы І. Чыгрынава паводле сваёй сюжэтнай будовы і апавядальнай манеры, насычанасці дэталямі – цяпер гэта асабліва заўважна – абяцалі будучага празаіка».
Не мог этого не чувствовать и сам писатель, поэтому вскоре и распрощался с поэзией, обратился к прозе. Сначала взялся за написание так называемых «мясцовых быляў», которые в начале 60-х годов прошлого столетия предлагал костюковичской районной газете – она уже называлась «Сцяг камунізму». В основе этих произведений – местные предания, легенды, записанные во время странствий по родному району. И не в последнюю очередь от своего деда Кажанова. Наиболее интересные случаи позже использовал и в художественных произведениях. Именно на основе одного из преданий, услышанных от деда, родился и рассказ «Цар і мой прашчур». Но первой серьезной заявкой И. Чигринова-прозаика стала документальная повесть «Тайна адной экспедыцыі», опубликованная в конце 1957 года в «Чырвонай змене». В этом небольшом произведении уже чувствуются особенности творческой манеры писателя: скрупулезное осмысление материала, немногословность и вместе с тем глубокий подтекст, убедительность психологических характеристик персонажей. Рассказав об известном полярном исследователе Августе-Соломоне Андре, писатель намеренно отказался от подробного воссоздания его биографии. Главное внимание сосредоточено на взаимоотношениях человека и окружающей среды, на том, что цивилизация принесла Северу и аборигенам свои беды и конфликты.
Сам И. Чигринов, правда, началом своей зрелой литературной деятельности считал рассказ «Праз гады», сюжетно связанный с началом Великой Отечественной войны. В этом рассказе также чувствуется документальная основа. О том, что произошло, поведал лесник Долголев, с которым герой-рассказчик имел возможность встретиться: «Слухай, – нечакана звярнуўся ён да мяне, – ты ведаеш, што такое партызан сорак першага года? Не тое, зусім не тое». Какие же они партизаны сорок первого? Партизаны самого начала войны… С подозрением относились к каждому незнакомому человеку. Оно и понятно: «Павылазіла розная свалата ды пачала кусацца… Думаеш, свой жа савецкі, а ён цябе прадасць і перапрадасць». Поэтому трое партизан, пробивавшихся на запасную базу, с недоверием отнеслись к учителю, который напросился к ним в спутники. А оказалось, честнейший человек. Когда группа напоролась на немцев, вдруг выхватил у Долголева автомат: «Я застануся тут, – усхвалявана зашаптаў ён, і ў голасе яго пачулася рашучасць. – Я буду страляць, а вы – бяжыце…» Через годы Долголев произносит с болью: «І мы чакалі яго, аж пакуль не ўбачылі, што па алешніку ходзяць немцы».
На этом рассказ и завершается. Самое время порассуждать, а что же такое настоящий героизм? Можно ли назвать того учителя героем? Через несколько лет насчет этого И. Чигринов в одном своем интервью скажет прямо: «Некаторым людзям, у тым ліку і крытыкам, здаецца, што патрыятызм – гэта, калі выйшаў на вуліцу і крыкнуў «ура!». Не, патрыятызм у часе вайны, асабліва ў часе акупацыі, – гэта нешта зусім іншае. Патрыятызм – гэта духоўны свет народа».
Этим правилом он руководствовался и подготавливая к печати свою первую книгу. Отбирал произведения, с которыми не стыдно было бы смотреть в глаза ни критикам, ни читателям. Рукопись в издательстве одобрили, включили в тематический план. Но вдруг И. Чигринов неожиданно попал в немилость. Причиной стала публикация в первом номере журнала «Полымя» за 1963 год рассказа «Маці». Все бы ничего, но И. Чигринов с сочувствием написал о матери полицая. С просьбой, чтобы книга вышла, пришлось обращаться к самому первому секретарю ЦК КПБ Кириллу Мазурову. С выходом книги Кирилл Трофимович помог. Но рассказ «Маці» к белорусскому читателю снова пришел только в 1984 году, когда был опубликован в первой книге трехтомника избранных произведений И. Чигринова, да и то в переработанном виде и под названием «У ціхім тумане».
Первая книга И. Чигринова называлась «Птушкі ляцяць на волю». На общем фоне в ней не теряется и рассказ «Праз гады». Однако, тем не менее, своего рода запевкой стал другой рассказ – «Бульба». Те, кому приходилось писать об этом произведении (Юлия Канэ, Татьяна Шамякина, Таиса Грамадченко, Анатоль Вертинский), не могли не обратить внимания на сдержанность, лаконичность письма И. Чигринова. Т. Грамадченко: «…Чыгрынаў узнаўляе характары герояў праз знешнюю дынаміку сюжэта, праз непасрэдна падзейны план апавядання». Т. Шамякина: «Апавяданне «Бульба» пачынаецца кароткай, стрымана выпісанай экспазіцыяй, у тым жа тоне, з якога ў далейшым пачнецца і раман «Плач перапёлкі».
В этом рассказе И. Чигринов вспомнил о военном детстве: «У сорак трэцім мы былі яшчэ малыя, але запомнілі гэтых салдат… Мы – гэта Мішка Бычыхін, Санька Брылёў і я. У вёску тады мы першыя прыбеглі з лесу і ўжо цэлага паўдня сядзелі ў сасняку, ля школы, запаліўшы вогнішча. Школа ўцалела. Немцы чамусьці яе не зачынілі. Можа, таму, што знаходзілася яна на водшыбе і была пад жалезным дахам. Паўз яе цяпер ішлі ў калонах салдаты. А мы сядзелі каля вогнішча і, як зачараваныя, моўчкі ўглядаліся ў іх загарэлыя, стомленыя твары. Мы былі дзеці, і ў кожнага з нас на вайне быў бацька. Дык думалася: а можа, якраз тупае бацька вось так, у страі, і не пускаюць яго камандзіры дамоў, крый бог, пройдзе міма».
Подходили солдаты, прикуривали от костра. Подошел и старший лейтенант Сидоров. Он очень хвалил белорусскую бульбу, которую впервые попробовал под Гомелем, еще в сорок первом. Собирался угоститься ею и назавтра. Но ночью на Беседи начался бой. Правда, ребята все-таки надеялись, что Сидоров снова навестит их. «Не адыходзілі ад вогнішча, якое ўсё палілі на адным і тым жа месцы… У нас была напагатове для яго печаная бульба». И без какого-либо перехода (а он здесь и не нужен) в рассказе появилось последнее предложение: «Але старшы лейтэнант не прыйшоў…».
Это многоточие многозначительное. Его можно по-разному понять. Как по-разному можно прокрутить дальнейшую судьбу этого старшего лейтенанта. Могло быть и так, что ему неожиданно приказали идти дальше. Могли его и ранить: «Пачынаючы з самае раніцы, везлі на машынах раненых». Последнее более возможно. Но дело даже не в этом, хотя так не хочется верить, что жизнь этого чудесного человека неожиданно оборвалась. Произошло то, что и бывает на войне…
И другие рассказы из первой книги И. Чигринова – как и тот, который дал ей название, так и «Апавяданне без канца», «Адна ноч», «Ці бываюць у выраі ластаўкі», «Сустрэча на пероне», «Па дарозе дамоў», «Жыве ў крайняй хаце ўдава» и другие – это сама жизнь, правдиво отображенная молодым на то время, но талантливым писателем. Важно также то, что это в самом деле была именно книга, а не сборник рассказов. Целостная, завершенная, объединенная единством авторского замысла. На это первой обратила внимание Ю. Канэ: «Галоўная, на мой погляд, вартасць зборніка Івана Чыгрынава ў тым, што апавяданні, сабраныя ў ім пад агульнай назвай, утвараюць кнігу (выделено Ю. Канэ. – А. М.) цэласную, цікавую, прывабную. Адбываецца гэта дзякуючы цэласнасці, акрэсленасці асобы аўтара».
Второй сборник рассказов И. Чигринова «Самы шчаслівы чалавек» не заставил себя долго ждать. Он вышел через два года после первой книги, в 1967 году. По мнению Владимира Юревича, в этом сборнике «выявіліся новыя рысы пісьменніцкага таленту – імкненне да раскрыцця псіхалагічнага зместу факта, здабытага найчасцей з асабістага жыццёвага вопыту, схільнасць да глыбокага і шматзначнага падтэксту». А это мнение Т. Грамадченко: «…І. Чыгрынаў працягвае творчы пошук у тым напрамку, што і ў першым (сборнике. – А. М.). Зборнікі звязаны між сабой тэматычна, аб’ядноўваюцца матывамі, асобай аўтара. Разам з тым апавяданні другога зборніка маюць і некаторыя адрозненні, што сведчыць пра далейшае развіццё творчай індывідуальнасці празаіка». Значительный шаг И. Чигринова вперед увидела в этой книге Т. Шамякина: «У зборніку… больш упэўнена, чым у папярэднім, даследуецца сэнс і паўнацэннасць чалавечага жыцця на зямлі. Характэрная асаблівасць зборніка – узмацненне сацыяльнасці, цікавасць аўтара да актуальных праблем грамадскага жыцця, да духоўнага свету чалавека. Тут выявілася таксама ўменне І. Чыгрынава ў адным творы выкарыстоўваць розныя прыёмы абмалёўкі характараў, ужываць розныя ракурсы для адной з’явы, факта, што характэрна менавіта для раманных форм эпасу».
Можно также сослаться на мнение и других критиков. Они также свидетельствуют в пользу того, что И. Чигринов не просто издал свою вторую книгу, а был способен брать новые творческие высоты, еще больше углубляясь в характеры персонажей, взятых из самой жизни.
Атмосфера передвоенных лет удивительно полно передана в рассказе «Самы шчаслівы чалавек» (в шестом номере журнала «Маладосць» за 1965 год он был опубликован под названием «Першы бой»). Для красноармейца Алексея Балаша в самом деле это был первый бой. Конечно, можно было спастись, отбежав в кусты, ибо он видел наступающих гитлеровцев, а они его не видели. Но для Балаша это не выход. Ведь перед началом войны он одного боялся: «Яго дэмабілізуюць раней, чым пачнецца яна. У іхняй сям’і ўсе мужчыны былі на вайне: дзед – на японскай, бацька – на грамадзянскай, старэйшы брат таксама ваяваў. Аляксей ведаў, што ордэн брат атрымаў за Іспанію». Теперь пришла его очередь: «…Аляксей страляў… і страляў без продыху. Нарэшце, патроны скончыліся. Тады Аляксей дастаў з сумкі, што ляжала побач, запасную абойму, глянуў на патроны і не спяшаючыся пачаў перазараджваць». Но «ў гэты момант ірванула зямлю. Аляксей адчуў, як штосьці моцна штурханула яго, ён ударыўся галавой аб пень і выпусціў вінтоўку з рук». В себя он пришел через какое-то время: «Аляксей… акінуў позіркам нерухомыя постаці на паляне і раптам па-сапраўднаму зразумеў: гэта ж ён палажыў столькі ворагаў!.. Значыць, атака адбіта!» А если атака отбита, то «цяпер яго хвалявала і радавала тое, што і ён, Аляксей Балаш, чырвонаармеец другога батальёна трыста сорак чацвёртага палка, мае непасрэднае дачыненне да сённяшніх падзей. На душы, нягледзячы на шматлікія раны, было хораша, і Аляксей адчуваў сябе, можа, самым шчаслівым чалавекам». Жить ему, правда, оставалось недолго, сказались раны…
Уже одного рассказа «Самы шчаслівы чалавек» достаточно для того, чтобы говорить об И. Чигринове как о замечательном рассказчике. А во вторую же его книгу вошли и такие произведения, как «Ішоў на вайну чалавек», «За сто кіламетраў на абед», «У баку ад дарогі….» и другие. Не оставалось сомнения, что И. Чигринов уверенно освоил секреты малого прозаического жанра, является одним из лучших белорусских рассказчиков.
К жанру рассказа, правда, он снова обратился только через 17 лет – много времени отнимало написание романов. Но в 1984 году в журнале «Беларусь», в шестом номере появился рассказ Ивана Гавриловича «За трэцім разам». В переводе на русский язык это произведение должно было появиться в одном из декабрьских номеров всесоюзного журнала «Огонек». Еще того, который называют сафроновским. Но то, на что осмелился главный редактор «Огонька» Анатолий Сафронов (перед этим, конечно, главный редактор «Беларуси» Александр Шабалин), не смогло пройти через рогатки тогдашней строгой литературной цензуры. Хотя, повторюсь, уже был 1984 год.
А «прицепилась» цензура к этому рассказу из-за того, что, согласно сюжету, один из героев произведения Парфен Конопелькин, спустя несколько десятилетий, сомневается, а правильно ли сделал он, что в свое время убил гитлеровца. Это был так называемый «факельщик». Оказывается, «палявая паліцыя пры сухапутных войсках стварала цэлыя каманды, каб, адступаючы, спапяляць усё, што здольна было гарэць і разбурацца. І нашы салдаты, калі, здаралася, заставалі такіх на месцы злачынства, расстрэльвалі без суда і следства». Один из случаев и не дает покоя Конопелькину. Чем больше он прокручивает в своей памяти случившееся, тем больше старается внутренне оправдать себя. Сначала он придерживается такой версии: «Са мной якраз аўтамат быў, то я першы падняў і выпусціў імгненна чаргу». Потом старается оправдаться: «Але ж не адзін я страляў у яго. Стралялі і другія. Можа, мае кулі і не патрапілі…» І вот третья встреча Конопелькина с рассказчиком. Теперь Парфен полностью отказывается от своего участия в случившемся: «Во тут во, дзе мы едзем зараз, апынуўся я некалі сведкам, як расстрэльвалі тут у вайну чалавека».
Какой значительный переворот произошел в душе героя рассказа! Уже тот немец для Конопелькина не только не факельщик, а и человек. И Парфен делает все возможное, чтобы в глазах тех, кто знает эту историю, ни в коем случае не выглядеть убийцей. Будто и случайно очутился он там. Рассказ «За трэцім разам» лишний раз подтвердил, насколько опытным рассказчиком был И. Чигринов, как остро он чувствовал современность. Насколько умел на давние события посмотреть с позиции современности. После того, как уже стал признанным романистом, написал и другие рассказы. Все эти произведения, появившиеся после двух книг рассказов, свидетельствуют в пользу того, что И. Чигринов не собирался прощаться с «малой прозой».

Романист

Валентина Локун убеждена: «Малая проза І. Чыгрынава дае ўсе падставы гаварыць пра пісьменніка як пра апавядальніка з эпічным светаадчуваннем, з эпічным бачаннем і ўспрыманнем». Однако приближение Ивана Гавриловича к первому роману происходило постепенно. И через приобретение творческого опыта в результате написания рассказов. И через сбор фактического материала. И через осознание, что рамки рассказа его таланта уже тесны, а поэтому есть необходимость выйти за их пределы.
Однако только ли такое желание – мол, и я не хуже других! – двигало И. Чигриновым, когда он брался писать свой первый роман? Безусловно, нет. А как появился замысел, как он постепенно реализовался, можно узнать из высказываний самого Ивана Гавриловича, прежде всего, из его интервью «Раман – гэта народ» корреспонденту «ЛіМа» в 1979 году: «Спачатку мне проста хацелася напісаць зімовую аповесць пра ваенны час. Ды, мусіць, таму, што неяк вельмі помню вайну па зімах. Маразы вялікія, сабакі выюць. Так часта вылі, што мы ці не разбіраліся: калі выюць, задраўшы ўгору галаву, – значыць, на пажар гэта; калі апусціўшы галаву – значыць, на смерць. Недзе разбіраліся нават і ў тым, на чыю смерць яны выюць: ці на смерць далёкага чалавека, ці блізкага… У зімах здараліся чамусьці і самыя вялікія карныя экспедыцыі немцаў, і тады даводзілася ратавацца, бегчы ў лес, ездзіць у другія вёскі, сядзець у снезе, начаваць пры вогнішчы. Адным словам, зімы якраз найбольш запомніліся. Таму і задумаў напісаць зімовую аповесць».
И заглавие этого произведения у И. Чигринова появилось – «Калі выюць сабакі». Даже писать его начал. Но почувствовал, что «ў тэме вайны шмат чаго недасказанага, шмат чаго і проста нявысказанага. А галоўнае – мала той вайны, мала таго народнага подзвігу, якія былі тады». К такому выводу И. Чигринова заставили прийти некоторые произведения о войне, написанные к тому времени: «У іх хапала шмат чаго, але жывога жыцця, жывых людзей не хапала… Мне, вядома, не хочацца нікога прыніжаць, як не хочацца и сябе выстаўляць, але адчуванне такое ў мяне было. Не было б, пэўна, мележаўскага рамана (имеется в виду «Людзі на балоце». – А. М.), не было б у мяне і такога адчування, але яно прыйшло, і я ўзяўся за гэтую справу. Я пачаў думаць, а пасля і ўзяўся пісаць «Плач перапёлкі», баючыся, што з яго выйдзе, з гэтага рамана».
Использовал впечатления военного детства, немало дал творческий опыт предшественников в осмыслении событий Великой Отечественной войны: Иван Шамякин, Иван Мележ, Михась Лыньков. Очень помогли мемуары партизанских командиров. И, конечно же, встречи со многими из них: «…Бывала, у мяне збіраліся памногу партызанскіх камандзіраў. Такіх, як Мачульскі, Захараў, Булат, Жунін, Мармулёў, Ціхаміраў, Джагараў. Мы падоўгу гутарылі, пра ўсё гутарылі… Некалькі разоў сустракаўся ў Маскве з Панамарэнкам (начальником Центрального штаба партизанского движения в годы войны. – А. М.). Пасля ў мяне завяліся свае ўласныя карэспандэнты, якія пісалі пра сябе, пра сваё жыццё, пра партызанскую барацьбу, пра людзей, што ўдзельнічалі ў гэтай барацьбе».
Такая подготовка не прошла бесследно. В белорусской литературе появилось масштабное художественное полотно, каких до этого не было. Писатель, видевший войну глазами ребенка, сумел сказать о ней настолько правдиво, что затронул, как говорится, за живое. «Першапачатак народнага подзвігу» – так сказал о романе «Плач перапёлкі» один из первых его рецензентов Владимир Юревич. В самом деле, – начало. Хотя пока что ничего героического веремейковцы и не совершили, но все они живут предчувствием чего-то нового, большого, что обязательно окажет влияние на их дальнейшие судьбы, а значит, и поделит их на два лагеря. На тех, кто останется приверженцем советской власти, сделает все зависящее от него, чтобы приближать разгром захватчиков. И на фашистских прихвостней.
С гордостью за родную Беларусь написан роман И. Чигринова. Вместе с тем и с болью, что так много довелось пережить народу, особенно в годы Великой Отечественной войны. Понятие историзма в отношении к произведению приобретает глубинное значение. Связь времен, соединение вчерашнего и сегодняшнего, постижение всего этого в диалектическом единстве выходит на первый план. И вот уже за судьбой небольшой деревеньки Веремейки начинает видеться вся земля белорусская, к лучшим представителям которой относятся главные герои романа Родион Чубар и Денис Зазыба – председатель колхоза и его заместитель. Впрочем, председателем сначала был Зазыба, но с этой должности его сняли после того, как осудили сына Масея. Явление для того времени обычное: Масей был объявлен «врагом народа».
Чубар и Зазыба – люди преданные советской власти, но во многом не похожие друг на друга. Зазыба – прагматик. В каждом конкретном случае он старательно выверяет свое поведение. Уточняет его согласно обстоятельствам. Чубар же сторонник активных действий, он не привык идти на компромиссы, не может отойти от указаний, полученных перед войной и в первые дни войны от районного начальства. Забывает, да и никак не хочет принять во внимание, что обстановка изменилась, и то, что было правильным вчера, никак не поможет и действовать, и бороться с врагом.
Ставя перед собой великую и благородную цель – разгром врага (но, несомненно, такая цель была и у Зазыбы), Чубар готов сразу же все вокруг ломать, уничтожать, не желая понять, что людям все же придется как-то жить на оккупированной территории. Видя Чубареву непримиримость, легко переходящую в агрессивность, Зазыба, как только может, пытается хотя бы немного «остудить» своего товарища, но это дается ему очень нелегко.
Важно, что в романе у И. Чигринова именно народный взгляд на войну. На происходящие события он посмотрел глазами самого народа, а выразителем мыслей его как раз и выступает Зазыба. Правда, он не только собственным мнением и рассуждениями делится, а и прислушивается к голосу тех, с кем живет и чьи мысли для него очень важные, а иногда и определяющие:
«– І яшчэ я табе скажу, Чубар, а ты ўжо як хочаш, – хочаш слухай, а хочаш не. Але я яшчэ ў тую германскую чуў, як Панаська гаварыў. Быў у нас такі чалавек, да калгасаў памёр. Ты яго не заспеў. Дык от Панаська нават тады гаварыў: хто з роднае зямлі ўцякае, той ворага не перамагае».
Чубар не сразу придет к пониманию того, что его место с односельчанами. Не случайно его линия в романе занимает куда больше места, чем линия Зазыбы. По той простой причине, что сама диалектика его характера в начале войны (да и в дальнейшем) куда более сложная, чем у Зазыбы. Он никак не может вырваться из мирного времени. Если нет указаний, как действовать, не знает, что делать. Направляется в районный центр Крутогорье, наивно полагая, что именно там получит нужные указания. И наталкивается на немецкие танки.
Хождение этого чигриновского героя по мукам – естественое состояние человека, который вдруг столкнулся с суровой реальностью. Если Зазыба воевал в гражданскую, то «Чубар не меў вопыту ў ваеннай справе – яму не давялося ўдзельнічаць у папярэдніх войнах па малалецтве». Чем дальше «бежит» он от Веремеек, тем больше они не хотят «отпускать» его от себя. На путь истины Чубара наставляет полковой комиссар, с которым его свела судьба. Узнав о сомнениях нового знакомого, о его муках, тот сказал прямо: «Ведаеце, што я зрабіў бы цяпер на вашым месцы?.. Вярнуўся б у свой калгас. Там вас добра ведаюць».
В романе «Плач перапёлкі», как и любом произведении этого жанра, персонажи разные и непохожие друг на друга, но объединяет их то, что все они веремейковцы. Веремейковцы как часть белорусского народа. Они только входят в войну. Все еще впереди, о чем свидетельствовало и окончание произведения: «Канчаўся ўсяго толькі другі месяц вайны…». Продолжением «Плача перапёлкі» стал роман «Апраўданне крыві». Притом это такое продолжение, что стыковка между двумя романами настолько сильная, что при знакомстве с «Апраўданнем крыві» сразу же появляется такое ощущение, будто это очередная глава предыдущего произведения. В конце «Плача перапёлкі» автор сообщает, что Чубар «нават не заўважыў, як трохі вышэй, на ўзгорку і таксама на нядаўні стрэл, выскачыў перадавы раз’езд нямецкай вайсковай часці, якая ўступала ў Верамейкі паўз хату Юхіма Кандрусевіча». А вот первое предложение нового романа: «Маршавая нямецкая калона даўно ўжо ступіла паўз Кандрусевічаву хату ў Верамейкі, а ў вёсцы мала хто свядома мог бачыць яе: амаль усё дарослае насельніцтва было ў Паддубішчы».
Иван Чигринов придерживался хроникальности в отображении событий, но, говоря словами Т. Шамякиной, «хроніка тут своеасаблівая. Па-першае, раманны час сцягнуты. У першым рамане дзеянне адбываецца на працягу некалькіх тыдняў, а ў другім ужо сціскаецца да некалькіх дзён, затое пры гэтым узрастае нагрузка іншых структурна-стылёвых элементаў. Па-другое, сутыкненне жыхароў вёскі Верамейкі з немцамі аказваецца кульмінацыяй усёй дылогіі, кульмінацыяй, размешчанай насуперак, здавалася б, усім правілам сюжэтна-кампазіцыйнага будавання, як раз пасярод дзеяння».
Согласно авторскому замыслу, и во втором романе основную нагрузку несут образы Чубара и Зазыбы. Однако образ Чубара, хотя и получил дальнейшее развитие, нельзя сказать, чтобы слишком «сдвинулся» с места. Как и в «Плачы перапёлкі», Чубар все еще ищет себя, а конкретней – не может найти собственное место на войне. И хотя во многом уже соглашается, что станет партизанить, тем не менее, чувство неопределенности не оставляет его. И даже тогда, когда уже пришел к Веремейкам, он не может освободиться от желания попробовать проанализировать, а что могло бы случиться, если бы события развернулись в ином направлении.
А вот Зазыба своего рода испытание не только на социальную активность (чего-чего, а в этом ему, как и Чубару, не откажешь), а и на нравственность, мораль проходит после возвращения сына Масея, перед войной осужденного и отбывавшего наказание. С этого времени в жизни Зазыбы-старшего начинается, по сути, новая полоса.
Есть еще один образ, несущий значимую нагрузку – Парфен Вершков, «чалавек моцны духам и багаты розумам». Если Зазыба противоположность Чубару, то Вершков (понятно, в определенной степени) как бы полярность самому Денису Евменовичу. Оба выходцы из самых народных низов, оба не имеют большого образования, оба преданы советской власти. Но если Зазыба в этой преданности иногда доходит до фанатизма, то Вершков способен рассуждать трезво, глядя в самую суть дела. Свое отношение у него и к событиям тридцатых годов. Желание разобраться, что и к чему в этой жизни, приводит Парфена и к тому, что он начинает задумываться, а кто мы на земле, откуда пришли. С таким вопросом он обращается и к Масею Зазыбе. Спешит получить ответ, ибо предчувствует: мало ему осталось дышать родным воздухом. Умирает внезапно. Был человек, и нет человека.
В романе «Апраўданне крыві», как и в «Плачы перапёлкі», при внешней замедленности действия присутствует тот внутренний динамизм, который свидетельствует о том, насколько напряженные процессы происходят в душах людей, как веремейковцы, и те, кто жил рядом с ними, войдя в войну, остаются на ней, и каждый при этом действует согласно своим убеждениям, согласно своему пониманию долга. В произведениях этих и раскрыт патриотизм, название которому – духовная сила народа.
В третьем романе «Свае і чужыя», хотя встречаешься с уже знакомыми Родионом Чубаром и Денисом Зазыбой, а своего рода центробежная сила все время притягивает к Веремейкам, границы произведения значительно расширяются. Правда, не в пространственном понятии – до этого Чубару, как видно из романа «Плач перапёлкі», блуждая дорогами войны, приходилось отходить от деревни значительно дальше, – а в тематическом плане. Основная авторская мысль сосредоточена на том, чтобы показать, как в этих местах организовывалось партизанское движение, а люди на оккупированных территориях от желания сражаться с врагом переходили к борьбе с ним. Правда, И. Чигринов до поры до времени в чем-то выступает даже не столько писателем-исследователем характеров и самих обстоятельств, сколько информатором. Однако сведения, которые при этом приводятся, очень нужны и со временем они «сработают» надлежащим образом, как бы наполнятся самой плотью, а это приведет к психологической убедительности в показе борьбы с оккупантами.
Показывая первые шаги партизанского отряда, И. Чигринов сначала смотрит на события глазами его командира Нарчука, а потом комиссара Баранова. И даже рядовых бойцов. Присутствует и еще такой важный взгляд «со стороны», который позволяет независимо, а поэтому более объективно, оценить, что и к чему, и одновременно прийти к неким важным выводам, также очень необходимым. Это голос самого автора, звучащий часто не в унисон с рассуждениями персонажей, но именно он придает роману концептуальное звучание, а значит, и является решающим для определения возможного развития событий: «Між тым, сёння не адзін Мітрафан Нарчук, камандзір Крутагорскага партызанскага атрада, які рабіў на вайне першыя свае крокі, меў патрэбу ў навуцы камандаваць і ваяваваць.
Па тым, як разгортвалася вайна, па выніках яе можна было меркаваць, што давалася гэта навука нялёгка. І перш за ўсё, няйначай, таму, што ў адрозненні ад звычайнай навукі, той, якую мы ўсе прывыклі ўяўляць мірнай, а разумець як «выразнае пазнанне ісціны», гэта мела другі выгляд і другую сутнасць і патрабавала чалавечых ахвяр, чалавечай крыві і многа матэрыяльных затрат, што ў пераважнай большасці выражалася ў тых разбурэннях, якімі суправаджалася вайна».
Конец декабря сорок первого года стал для героев романа определяющим. Не оставалось никакого сомнения, что Зазыба и Чубар через некоторое время станут активными борцами с немецко-фашистскими захватчиками. Они, наконец, поняли, в чем заключается настоящая наука воевать. Тем самым, получалось, что то, к чему «вел» И. Чигринов на протяжении трех романов, свершилось. Можно было ставить в масштабном повествовании последнюю точку.
Поэтому после завершения романа «Свае і чужыя» относительно продолжения «веремейковского цикла» Иван Гаврилович отметил следующее: «Што будзе далей вядома: Вялікая Перамога ў маі 45-га… Прадаўжаць далей не мае сэнсу». Но веремейковцы все же и на этот раз не «отпустили» его: в 1992 году был опубликован четвертый роман «Вяртанне да віны». Что И. Чигринову он давался нелегко, видно по тому, что между этим произведением и «Сваімі і чужымі» «разрыв» в девять лет. Да и публикация в журнале «Полымя» (предыдущие романы помещены в «Маладосці») растянулась на целый год. Начало романа увидело свет в первом номере ее, завершение – в двенадцатом. Да и название в процессе написания конкретизировалось. Сначала четвертый роман назывался «Не ўсе мы памром», только постепенно он стал «Вяртаннем да віны».
В этом романе, как и в предыдущих, И. Чигринов, глядя на войну глазами народа, обязательно отталкивается от видения ее одним из представителей его, в данный момент как бы аккумулирующем мудрость, рассудительность и определенную осторожность. Если раньше это был Парфен Вершков, то теперь Кузьма Прибытков. Его рассудительность базируется на народной нравственности, а она такая, что далека от высоких материй, но хотя иногда и несколько наивная, зиждется на том, что попадает под определение «не навреди». Интересен в связи с этим разговор Прибыткова с Патюпой, бывшим энкавэдэшником, который днем появился на деревенской улице с винтовкой. У Прибыткова это появление партизана сразу же вызвало ассоциацию с фашистским прислужником Браво-Живатовским: «Дак таксама не выпускае з рук вінтоўкі. Можа, цяпер недзе тута, на лузе. Ці вы па дамоўленасці так – спярша з вінтоўкай адзін пройдзе, пасля другі? Спярша паліцэйскі, пасля партызан, няйначай, каб дарогі не скрыжаваць?» После этого Прибытков изложил философию своего отношения к войне: «Пастраляеце вось так адзін аднаго, пасля і дзеці вашы не разбяруцца, што да чаго. А немцам ета, нябось, на руку… Варожасць паміж людьмі звычайна не канчаецца з вайной. Ета як… Ета, каб была мая ўлада, дак я б пазабіраў у вас етыя вінтоўкі, паламаў ды выкінуў у грэблю. А то ваяваць дак вы захацелі. І ён вобегае тута й ты. Ваяваць трэба было тама, на фронце. Ваююць жа другія, дак…».
Вспоминаю произведения о минувшей войне, в мыслях переворачиваю их страницы, и не могу сказать, чтобы у кого-либо из писателей, пусть себе и самых известных, можно было прочитать нечто похожее. В их книгах есть все. И народное мужество, и смелость, решительность, когда оружие брали в руки и старые, и малые. Иногда показаны и определенные сомнения насчет того, как воевать, как жить под немцем. Но чтобы кто-то взял и показал такого Прибыткова? Нет, кажется, подобного образа в белорусской литературе. И здесь И. Чигринов – первооткрыватель. Первооткрыватель характера непростого, по-своему противоречивого, но взятого из самой жизни, как бы подсмотренного в военной реальности. Впечатление такое, будто сам писатель имел возможность в свое время разговаривать с прототипом этого персонажа. Однако, конечно, не мог, ибо сколько лет было И. Чигринову в годы войны? Допустим, с подобным «философом» он встречался после победы. Но если бы и встречался, то вряд ли возможно, чтобы такой «Прибытков» на расстоянии времени мог так передать свои тогдашние мысли, рассуждения. В таком случае закономерно возникает вопрос, откуда такая правдивость и убедительность этого образа? Да все оттуда, с того пространства, что называется миром И. Чигринова, в нем, в этом многомерном мире, соседствуют большой талант и богатые наблюдения, когда из множества их, подсмотренных внимательным глазом писателя, и рождаются персонажи, взятые из самой жизни.
В романе начинает звучать понятие вины, вынесенное и в его заглавие. Не просто дается персонажам постижение этого понятия. И потому, что оно вообще не поддается однозначной оценке. И из-за сложности военных реалий, где действуют свои законы, которые чаще не стыкуются с нравственными атрибутами, а их как раз и придерживаются те веремейковцы, которых можно назвать настоящей совестью деревни. Но признать свою вину, хотя бы и частично – это не так и просто, ибо это требует и определенного мужества. Хотя бывают и ситуации, когда иного не дано.
Именно в такой ситуации оказался Чубар, когда гитлеровцы его пленили. А после допросов посадили в самолет, чтобы показал расположение партизанского отряда. Покажешь – свободен. Но «здраднікам Чубар станавіцца не збіраўся». А показать размещение отряда – также измена. На нее же он не мог пойти ни при каких условиях. Поэтому, когда самолет снизился и открыли дверь, чтобы пленный мог лучше ориентироваться, он «нагнуўся і паляцеў уніз…». Тем самым Чубар сделал выбор, подтвердивший его честность и преданность Родине. Однако в этой ситуации есть небольшое, но вместе с тем очень существенное авторское уточнение: «Дзіўна, але нават у такім становішчы, на пачатку сваёй смерці, Радзівон зноў успомніў, не, дакладней, убачыў таго бешанковіцкага паўстанца і ваенурача, якога забіў некалі на пясчанай выспе». Как известно, в начале войны он совершил самосуд. Когда же до войны охранял бывшего деникинского офицера, придерживался приказа (был ли непосредственным исполнителем казни, из романа неизвестно).
В связи с подобным трагическим завершением жизни Чубара понятие «вяртанне да віны», на чем постоянно акцентировал внимание И. Чигринов, приобретает еще большую значимость. Как правильно отмечал Виктор Коваленко, «варта задумацца над сутнасцю характара Чубара як сацыяльна-псіхалагічнага тыпу пэўнага часу, над яго суаднесеннасцю з падобнымі персанажамі ў творчасці іншых пісьменнікаў».
В самом деле – «пути Господни неисповедимы». Работая над пятым романом, И. Чигринов вспомнил первоначальное название романа четвертого: «Не ўсе мы памром». Несколько уточнил его и появился заключительный роман пенталогии: «Не ўсе мы згінем». Тем самым основное внимание сосредоточил на исконном противопоставлении войны и мира, а также на результатах, к которым неизбежно приводит вооруженная борьба, требующая не только неимоверных нравственных усилий, но и больших физических затрат. Особенно, если она такая истребительная, какой и была Великая Отечественная, в которой погиб каждый третий житель Беларуси. Поскольку пятый роман был задуман как завершающий, то И. Чигринов основное внимание сосредоточил на том, как на территории Беларуси завершался разгром немецко-фашистских захватчиков. А начался он, как известно, в середине 1943 года. Для тех же партизан, которых не взяли в действующую армию, борьба с врагом, по сути, завершилась в июле сорок четвертого, когда в Минске перед Домом правительства прошел известный парад победителей. Тем самым очертились и временные рамки произведения.
Чтобы была стыковка с предыдущим романом «Вяртанне да віны», И. Чигринов неоднократно обращается к ретроспекциям, позволяющим уточнить отдельные моменты из жизни персонажей, хотя в завершающий роман их перешло не так и много. Если же взять во внимание тех, кто несет основную романную нагрузку, то их всего двое: Денис Евменович и Масей Зазыба. Вечная тема: отец и сын. Остальные персонажи не просто эпизодические, они появляются на страницах произведения только на какое-то мгновение. Одних давно нет в живых. В других случаях, как это произошло с неожиданной гибелью жены Зазыбы Марфы Давыдовны, рассказывается более подробно. Иногда сообщение лаконичное, в чем-то близкое к телеграфному – и так понятно, что произошло.
Но если в предыдущих романах зачастую полярность замечалась в поведении Зазыбы и Чубара, то теперь на другом «полюсе» оказался Масей. Своего рода стеной между отцом и сыном, как и видно было до этого, стало отношение к советской власти. Денис Зазыба, хотя во многом и начал смотреть на нее другими глазами, окончательно разочароваться в ней не смог. Не такое воспитание имел, чтобы отказаться о того, что сформировало его как гражданина. Масей же, не желая помогать фашистам, тем не менее, надеялся, что после освобождения его ожидает нечто лучшее, чем до этого. Тем более, что окончательно остаться в стороне от событий, находиться на своеобразной нейтральной полосе ему так и не удалось.
Кто хорошо знаком с творчеством И. Чигринова, не мог не заметить, что он, как правило, избегает неожиданных сюжетных поворотов. Его проза – не столько проза действия, сколько глубокого психологизма. Безусловно, такую прозу принимает далеко не каждый читатель. Тем, кто привык только следить за развертыванием сюжета, с ней, можно сказать, делать нечего. Настоящее эстетическое удовольствие от произведений И. Чигринова (от романов даже в большей степени) получает читатель, желающий «работать» головой, привыкший к постоянным раздумьям, к анализу. Однако, как убедил роман «Не ўсе мы згінем», И. Чигринов полностью не отрицает и сюжетного динамизма. И не столько способен заинтриговать читателя, сколько дает возможность в полную силу проявиться его величеству случаю. Именно так и случилось, когда Зазыба попал в избу, в которой остановился генерал. Без неприятностей, безусловно, не обошлось бы, если бы генералом не оказался прежний командир роты Зеленодольский, у которого в гражданскую войну Денис Евменович был пулеметчиком.
Трудно поверить в подобную встречу? Но чего на войне не бывает! Происходит иногда такое, что не способна придумать даже самая богатая человеческая фантазия. И. Чигринов, сведя Зазыбу с Зеленодольским (а генерал оказался человеком, который не забыл фронтового побратимства, «опускает» воинскую иерархию, если рядом бывший друг), не просто расширил романные рамки произведения. Эта встреча понадобилась ему для того, чтобы дать возможность Зазыбе в дальнейшем побывать в Минске, где он рассчитывал встретиться с сыном. Зеленодольский взял Дениса Евменовича к себе, генерал был особистом, вершил судьбы и тех, кто сотрудничал в годы войны с немцами.
Нахождение Зазыбы рядом с Зеленодольским – это одновременно и возможность для Зазыбы увидеть многие аспекты жизни, довоенной и военной, о которых он хотя и догадывался, но суть которых до конца не мог понять и постигнуть. Теперь же и происходит приближение к подобной правде, ибо генерал – человек открытый и, доверяя Зазыбе, говорит о многом, что известно только ему одному. По сути, исповедуется ему, переосмысливая свой путь, пытаясь разобраться в тех сомнениях, которые иногда одолевали его: «…Зазыба Зеленадольскаму спатрэбіўся, вядома ж, не як спецыяліст па нядаўняй акупацыі, а вось менавіта па гэтай прычыне – па роднасці душ, па выхаванні маралі першых гадоў бальшавіцкай рэвалюцыі, акурат генерал бачыў цяпер у сваім колішнім кулямётчыку нейкае апраўданне сябе».
Ретроспекции помогают лучше понять и Масея Зазыбу, который, находясь на нейтральной полосе, так и не осмелился пристать к той или иной воюющей стороне. Однако и здесь помог случай.
Один из наиболее психологически завершенных эпизодов в романе тот, когда Масей разговаривает с Семеном Потемкиным и Иваном Люнизиным, которых командование партизанского отряда послало в Бабиновичи, чтобы уговорить его бросить писарство и пойти в партизаны. Масей не собирается «прятаться» от них, тем более, что Иван «сам адбываў астрожны тэрмін»: «…У вашай прапанове мяне не толькі турбуе адна даволі важная акалічнасць, але і палохае. Гэта партызаны вашы цяпер гатовы гарантыю бяспекі даць, а што скажа тая ж савецкая ўлада, якую ўсе вы, у тым ліку і мой бацька, гэтак чмакаеце?» Масей убежден, и в этой своей убежденности он в чем-то близок к истине, вспоминая свое незаслуженное осуждение, а что уже говорить теперь, когда, по сути, он работает на немцев: «…Ад савецкай улады не абароніць нават вялікае геройства. У савецкай улады заўсёды павінны быць вінаватыя. Яна без гэтага не можа».
Незавидное положение, в котором он оказался. Это Зазыба-младший еще больше уяснил, когда узнал об успехах Красной армии: «…Масей паступова прыходзіў да высновы, што чакаць Чырвоную армію ў Мінску яму таксама няварта. І не столькі таму, што друкаваўся ў газетах, якія выходзілі ў шматлікіх гарадах на акупіраванай тэрыторыі. Ніхто ж не вызваляў яго ад віны, за якую трапіў у лагер за Марыінскам. Сюды дадавалася праца ў валасным упраўленні у Бабінавічах. У вачах улады, якая вярталася, усё гэта мела сваю шкалу вызначэння віны. Штошто, а наконт гэтага Масей не памыляўся. Іншая справа, каб яго няшчасці скончыліся трыццатымі гадамі і каб яму ўдалося пракідацца ваенны час пры бацьку ў Верамейках. Аднак лёс не захацеў паказаць літасць». Масею не оставалось ничего иного, как занять свое место в «камфартабельным цягніку для ад’езду самых выдатных дзеячаў нацыянальнага руху з тэрыторыі Беларусі». Среди этих «самых выдатных» были и те, чьи руки в крови: «Дзіўна, але Масею чамусьці здавалася, што апынуўся ён у гэтым цягніку выпадкова і хутка пакіне яго. Ад гэтага на душы пакуль не адчувалася нават развітальнай журбы з радзімай. Як штосьці далёкае-далёкае, амаль несапраўднае, вярнула памяць яму Верамейкі, матчыну магілу і няўрымслівага бацьку з яго непраходзячай наіўнасцю. Трагічны лёс трагічнай сям’і!.. І хіба не ягоная віна ў гэтым?..» А вот Денис Евменович сразу убедился, что прощается с сыном навсегда, едва узнал о его отъезде от Зеленодольского. Он «добра ўжо разумеў, што страціў Масея назаўсёды. Цяпер сыну заставалася адно – мыкацца, гараваць па чужых краях. А гэта, бадай, горай, чым адседжваць новы тэрмін на Калыме ці Пячоры».
Но это уже за пределами романа. В веремейковском цикле была поставлена последняя точка. Роман «Не ўсе мы згінем» оканчивается описанием партизанского парада, который Зазыба-старший «пабачыў, стоячы недалёка ад трыбуны, дзе знаходзіліся Чарняхоўскі, Панамарэнка…». А впереди была Великая Победа, приближать которую выпало и веремейковцам, призванным в действующую армию. Персонажи пенталогии свою войну завершили. Одни погибли, другие, кому повезло, выжили. Судьба каждого из них, как это видно из романного цикла, частица и судьбы народной.

Драматург

Нисколько не чуждой была Ивану Гавриловичу и драматургия. Однако к этому жанру он приближался постепенно, постигая его секреты и тайны. Определенный опыт приобрел, когда вместе с Иваном Новиковым работал над сценарием многосерийного телевизионного художественного фильма «Руины стреляют…», поставленного в 1973 году на киностудии «Беларусьфильм». В основу его, как известно, положены романы того же И. Новикова «Руіны страляюць ва ўпор» и «Дарогі скрыжаваліся ў Мінску», в которых правдиво показана борьба с немецко-фашистскими захватчиками в Минске. И все же настоящее драматургическое мастерство к И. Чигринову пришло, когда он взялся за инсценировку своего романа «Плач перапёлкі». Правда, об инсценировке можно говорить условно, ибо в народной драме (а именно такое название он дал своему драматургическому произведению) сохранены основные сюжетные линии, действуют уже известные персонажи. Однако, как того и требовало театральное действо, автор, учитывая законы и возможности жанра, по сути, написал новое произведение на уже известном материале.
Работалось, правда, нелегко. Сказывалась и ответственность, которую брал на себя: хотел драму «Плач перапёлкі» предложить театру имени Янки Купалы. Нашел взаимопонимание с главным режиссером Валерием Раевским и вскоре на купаловской сцене появился не только новый спектакль, но и появилось имя нового драматурга. Спектакль был доброжелательно встречен и зрителем, и критикой. Более того, поскольку как раз в Москве проходил очередной партийный съезд, новая работа прославленного белорусского театра была предложена на Всесоюзный смотр и отмечена на нем престижной премией.
А насчет нового имени? Нельзя не согласиться с мнением Степана Лавшука: «…Прыход знакамітага празаіка ў драматургію адбыўся неяк будзённа. Прынамсі, ніхто ў новым «цэху» не захапіўся, не зарадаваўся: глядзіце, хто прыйшоў! І дарэмна. Па-першае, прыйшоў не абы-хто. Па-другое, спанадная прафесійная ўвага да людзей тэатра не аказалася б лішняй нават такому вопытнаму літаратару, як І. Чыгрынаў». О, эта будничность! Не является ли она еще одним проявлением нашей неспособности, да и нежелания радоваться чужим успехам? Не прячется ли за этим и определенная черта национального характера, когда по-прежнему ничего хорошего у себя не замечаем, а вместе с тем обижаемся, что часто хорошее не желают примечать у нас и другие?
Однако о И. Чигринове-драматурге. Думается, как раз успех спектакля «Плач перапёлкі» и предопределил последующие усилия Ивана Гавриловича в этом направлении. Не могло не появиться искушение дать сценическую жизнь и другим своим произведениям. В результате в брестском театре появился спектакль «Апраўданне крыві», в Витебске были поставлены «Свае і чужыя». И. Чигринов инсценировал и ряд своих рассказов (спектакль «Дзівак з Ганчарнай вуліцы» в театре-студии киноактера в Минске). По существу, произошло то, что и должно было произойти: И. Чигринов, как писатель, плодотворно работавший в разных жанрах, просто не мог обойти своим вниманием и драматургию. Прав тот же С. Лавшук: «Гэта было б гэтак жа нелагічна, калі б беларускі селянін, робячы гэблем, плугам, касой, чамусьці праігнараваў бы, напрыклад, пілу».
Тем не менее, вопросы, как говорится, снимаются, но вместе с тем и остаются. Одно дело, если автор творчески использует уже знакомый ему материал, и совсем иное, если он берется за написание оригинальных драматургических произведений. А И. Чигринов, наконец, пошел именно таким путем. В 1988 году одна за другой появились три его оригинальные пьесы. И что интересно, две из них – «Следчая справа Вашчылы» и «Звон – не малітва» – были посвящены седому белорусскому прошлому.
Сам Иван Гаврилович так объяснял свое обращение к национальной древности: «Справа ў тым, што асэнсаванне падзей Вялікай Айчыннай вайны мною адбывалася не год і не два… Безумоўна, гэта прыносіла задавальненне, здаецца, я нібыта знайшоў сябе, знайшоў сваю тэму… Але не будзем забываць і іншае. Працуючы над апавяданнямі, пішучы раманы, я знаходзіўся ў межах пэўнага фактычнага матэрыялу, як бы трапляў у яго палон. Стваралася паступова такое псіхалагічнае становішча… Як бы лепей выказаць яго? Дакладней вызначыць! Здаецца, правільней будзе так: складваецца ўражанне, што я быццам трапіў у нейкі даўні і доўгі дождж. Ён ідзе, ідзе і ідзе… Усе паспелі схавацца ўжо, а ты ўсё стаіш і стаіш пад ім. Я ўжо недзе выказваўся пра гэта. Словам, паступова прыходзіла разуменне – патрэбен пераход у другі жанр. Але не проста пераход у драматургію, а ў драматургію на гістарычную праблематыку. Зноў з’яўляецца: чаму? Ды таму, што выхаванне без гісторыі немагчыма. А літаратура ж – не мною гэта сказана – безумоўна, калі яна сапраўдная, служыць, найперш, справе выхавання. Ведаць гісторыю – ведаць свой народ».
Выходя на историческую стезю, И. Чигринов, однако, отказался от большаков и не испугался целика. Куда легче ему было бы поставить в центр произведения, скажем, Кастуся Калиновского, Сымона Будного, Францишка Скорину… Берись и пиши, факты так и просятся в руки. Но у И. Чигринова и здесь был свой взгляд на прошлое. И не только, а и собственная концепция его восприятия и раскрытия.
Насчет выбора именно этого, а не иного героя для своего первого оригинального драматургического произведения, он признавался: «…Васіль Вашчыла таму і прывабіў мяне, што мы і па сённяшні дзень пра яго амаль нічога не ведаем. Прынамсі, яго імя не надта сустракаецца ў падручніках. Гістарычных працах. Згадваюцца Сцяпан Разін, Емяльян Пугачоў… Асобы вартыя памяці. Між тым, Вашчылам я «жыў» даўно. Па-першае, ён мой зямляк. А па другое, тая гістарычная таямнічасць, што існавала вакол яго імя, прыцягвала да сябе, узнікала жаданне ва ўсім самому разабрацца, да ўсяго дайсці».
Пьеса не случайно названа «Следчая справа Вашчылы», ибо в основу ее и положено следственное дело, лежавшее в архивах с 1744 года. Познакомил И. Чигринова с этим уникальным документом, позволяющим по-новому посмотреть на события белорусского прошлого, доктор исторических наук В. Мелешко. Однако это «следственное дело» хотя и приоткрывает многие тайны, вместе с тем оставляет и главную загадку. Она, прежде всего, связана со смертью руководителя Кричевского восстания. В документах сказано, что его отравили. Но сразу возникает вопрос. Почему же Ващилу, которого, казалось бы, можно было надлежащим образом наказать, неожиданно взяли, да и в последний момент, во время следствия и отправили неприметно на тот свет? На счет этого у И. Чигринова было свое мнение: «…Упэўнены, што яго нявыгадна было слухаць на следстве, якое мелася адбыцца ў рускім горадзе Мгліне, – так званаму польскаму баку. Ні расейскаму… У Старадубе, па дарозе з Кіева ў Мглін, Вашчылу і атруцілі. Калі ж прытрымлівацца дакументаў, дык там сказана, што ён захварэў жыватом і тут жа памёр».
Иван Чигринов придерживался самих документов. Однако пьеса «Следчая справа Вашчылы» – это не обычное прочтение исторически важных материалов, а вдумчивое осмысление и переосмысление их. Первоочередное внимание драматурга обращено на такие моменты, которые позволяют почувствовать, насколько неординарной личностью являлся Ващило, и, вместе с тем, разобраться, что толкнуло его на открытое выступление против угнетателей.
Насколько непростой и извилистый путь народа к своему самоопределению, видно и из пьесы «Звон – не малітва». Хотя кто-то, может, усомнится в правомерности подобного вопроса. В самом деле, о каком самоопределении можно говорить, если речь идет о событиях времени перехода от язычества к христианству. Однако не будем забывать, что именно в этот период и закладывались основы нашей государственности, а Полоцкое княжество постепенно становилось прообразом белорусского государства. По стечению обстоятельств к созданию его пришлось иметь отношение князю Изяславу, одному из сыновей великого князя киевского Владимира и его жены Рогнеды.
Предыстория этих событий на сегодняшний день хорошо известна. Рогнеда, которая не могла и не хотела простить мужу убийство своего отца, матери, братьев, позже она скажет Изяславу: «Ён не толькі маё жыццё зганьбаваў, але і княства наша Полацкае знішчыў. Ты становішся дарослы, таму пра ўсё павінен ведаць». Дождавшись, когда Владимир уснул, замахнулась на него ножом. Словно почувствовав опасность, великий князь неожиданно проснулся и перехватил ее руку. Рогнеду ожидала смерть. Но за мать заступился малолетний Изяслав. Он стал между нею и отцом. Владимир пожалел жену и выслал ее подальше от стольного Киева. Они поселились в глухой местности, неподалеку от Минска, где возникло селение Изяславль, нынешний Заславль. Этот случай, который оказал влияние на дальнейшую жизнь Рогнеды и Изяслава, в пьесе подается как вставной эпизод: «Вельмі здалёку прыходзіць з’явішча, бы насланнё… Спіць на ложку вялікі князь Уладзімір. Рагнеда ўстае з той жа пасцелі, бярэ прыхаваны нож, замахваецца на мужа» и т. д.
Тема «человек и власть» нашла свое раскрытие и отображение в пьесе «Прымак» и драматургической повести «Брат караля». Эти произведения близки между собой основными сюжетными линиями. Да и главные действующие персонажи в них одни и те же, конкретные исторические личности: Ягайло, Витовт, Софья Гальшанская, Иван Друцкий, соратник Ягайлы по боевым походам еще в годы его молодости Юлиан и другие. Присутствует еще, я бы сказал, и схожесть внутренняя. И в пьесе, и в драматургической повести одинаково звучит тема белорусской государственности. Иное дело, что она рассматривается как бы с разных отправных моментов.
В первом случае сами события осмысливаются с точки зрения Польши, которая, понятно, была заинтересована в укреплении своей страны, в том числе, конечно, и за счет белорусских земель. В драматургической повести «Брат караля» на первый план выступают интересы Великого княжества Литовского, которое, пойдя на политический союз с Польшей, все же (именно на таких позициях находятся его лучшие представители) добивается для себя как можно большей самостоятельности. Да и основания для этого есть. В объединении двух государств виделось едва ли не единственное спасение, чтобы совместными действиями противостоять угрозе Тевтонского ордена и Московского государства. Укрепить свои границы с Запада и с Востока. Но, как оказалось, Польша также была не против того, чтобы стать полноправной хозяйкой на белорусских землях. Да и как отказаться от такой заманчивой перспективы, если сам король Ягайло, по сути, та марионетка, которой можно управлять, как захочешь.
Столкновения обеих сторон выразительно обозначены в пьесе «Прымак». Польская – это Ягайло и его окружение, литовская, значит, белорусская, – Витовт, претендующий на корону и те, кто поддерживает его. А среди них и император Священной Римской Империи, король венгерский Сигизмунд. Правда, поскольку все эти события, хотя и часто попадают в поле зрения исследователей, да и писателей, но по-прежнему нельзя сказать, что все можно подкрепить документально. Поэтому И. Чигринов позволил себе сделать определенные оговорки. Например, в списке действующих персонажей читаем: «Іван Друцкі – князь, здаецца, стрыечны брат каралевы Соф’і». В самом же начале пьесы: «Здаецца, 1429 год». После этого проникаешься к автору еще большим доверием. Понимаешь, что он старался докопаться до правды и вместе с тем ни в коем случае не хотел выступать истиной в последней инстанции, а только приглашал вместе разобраться, что и к чему.
Несколько обособлено у И. Чигринова стоит драма «Савіцкі». И дело здесь вовсе не в художественных достоинствах или недостатках этого произведения. Написано оно достойно, точно выписаны характеры персонажей. Обособленность эта иного плана: в самом материале, а если конкретней – в выборе главного героя. Александр Савицкий – персонаж не вымышленный. В свое время его прозвали «белорусским Дубровским». Под таким именем он вошел и в легенды, отдельные из которых и по сегодняшний день можно услышать на территории Гомельщины или Могилевщины. Правда, как это бывает довольно часто, с годами сам Савицкий забылся, а в устах народа живет образ какого-то едва не идеального защитника обездоленных, несчастных, этакого Робин Гуда.
Первым вернул Савицкого из небытия Владимир Мехов, рассказав о нем в одном из материалов своей книги «Далучэнне»: «Хто вы, Аляксандр Савицкі?». А поскольку писал произведение документальное, то придерживался реальных фактов. Правильнее, тех немногочисленных сведений, которые ему удалось отыскать. Кстати, как установил В. Мехов, еще в первые дни 1910 года на страницах газеты «Полесская жизнь», выходящей в Гомеле за подписью «Л-віч», печаталась пьеса «Смерць Савіцкага». Оперативное появление произведения, пусть себе и невысоких художественных качеств – наилучшее подтверждение тому, что Савицкий, который действовал на территории Черниговской, Могилевской и Гомельской губерний, вызывал у современников большое внимание к своей личности. Между прочим, позже известный русский писатель Леонид Андреев взял его в качестве прототипа главного героя своего романа «Саша Жигулев».
Основная канва драмы И. Чигринова также держится на документальной основе. Это, однако, не означает, что драматург сдерживает себя в рамках конкретных фактов. Как у писателя со смелым полетом фантазии, у него чувствуется умение строить сюжет. Он не только отображает реальные события и обстоятельства начала ХХ столетия. Во многом как бы моделирует их, пытаясь предугадать то, что могло быть, если придерживаться логики поведения Савицкого и отталкиваясь от сведений, сохранившихся о нем. Иначе говоря, Савицкий в одноименной драме – это и реально существовавший человек, но одновременно это и художественный персонаж, а поэтому его образ во многом можно назвать типизированным, обобщенным. На примере Савицкого И. Чигринов пытался (и это ему удалось) показать, насколько более сложным и разносторонним было революционное движение в былой царской России, чем подавала его семь десятилетий официальная идеология.
В драме «Савіцкі» И. Чигринову удалось, притом, по-моему, довольно легко, найти стержневой момент, отталкиваясь от которого, можно, словно клубок, раскручивать перипетии судьбы главного персонажа. Сама интуиция подсказала это ему. Поскольку Савицкий – постоянная непредсказуемость поведения, какая-то импульсивность, то, сомнений не возникает, он мог легко сходиться (и сходился!) с самыми разными, в том числе совершенно неизвестными ему людьми. Сходился и в среде их сразу становился своим человеком. Именно при таких обстоятельствах – реплика за репликой, слово за словом – и произошло его знакомство с сыном могилевского вице-губернатора, студентом Петербургского технологического института, с которым они оказались в одном купе поезда, идущего со столицы в Могилев.
Не обошел сложных процессов в жизни общества И. Чигринов и тогда, когда обратился к ним в «сучаснай трагікамедыі» (его определение жанра) «Госці». В соответствии с жанром избрана и тональность произведения. Есть в нем саркастически-изобличающие моменты, присутствует и тот смех, о котором говорят: смех сквозь слезы. Главное же в том, что И. Чигринов выступает драматургомгражданином, который небезразличен к происходящему вокруг, и который сам хочет детально разобраться в этом. Да и приглашает к этому всех, кто познакомится с пьесой.
А в трагическом гротеске «Ігракі» Иван Гаврилович удачно уловил основные моменты той дипломатической борьбы, которая велась между Советским Союзом и фашистской Германией накануне Великой Отечественной войны. И даже не борьбы, а обычной игры, когда каждая сторона, пряча свои настоящие планы и цели, старалась выиграть время, обмануть противника. Результатом этих закулисных интриг стало подписание известного пакта Молотовым и Рибентропом, который долгое время подавался не иначе, как большое достижение советской дипломатии, политическую прозорливость партийного руководства Советского Союза, что позволило хотя бы немного собраться с силами, чтобы затем дать решительный отпор агрессору. Теперь же, когда стали известны многие секретные документы, это воспринимается во многом иначе. И Гитлер, и Сталин действовали, как говорится, в одной обойме, ставя на карту судьбу человечества, и при этом, не задумываясь, руководствовались только собственными амбициозными интересами.
Отображая давние события, которые все же нельзя не назвать историческими, поскольку они оказали влияние на дальнейшее развитие всей цивилизации, И. Чигринов с одинаковым мастерством выкрывает обе стороны. Отсюда и очень конкретное название произведения – «Ігракі». А среди «ігракоў» – Сталин, Молотов, Ворошилов, Берия, Гитлер, Геринг, Риббентроп и др.
Сложное явление – сталинизм… И если в «Іграках» И. Чигринов подступает к нему с пункта видения самого Сталина, который, конечно, как видно было, во всем видит одни заботы о развитии своей страны, то в драме «Чалавек з мядзвежым тварам» есть возможность познакомиться и с одним из тех, кто в свое время двигал сталинскую машину насилия, беззакония, репрессий. Иван Дорофеевич зовут его, фамилия Погасов. А кем он был в страшные годы, прятать не собирается:
«П а г а с а ў. Следчы. Следчы я. Такая ў мяне прафесія была. Цяпер – на пенсіі. Як кажуць, на заслужанай. Спярша у ЧК працаваў, затым у АДПУ, НКУС, пасля у НКДБ, ну і так далей – МДБ, КДБ… Словам, працаваў у сістэме дзяржаўнай бяспекі».
Проблемы, поставленные в драме «Чалавек з мядзведжым тварам», были актуальны на момент написания произведения. Но и ныне они не утратили своего значения. Понять, кто виновен – значит, не повторить прежних ошибок.
Иваном Чигриновым написаны также такие произведения, как «драматычная фантазія на чарнобыльскую тэму» (авторское определение жанра) «Хто вінаваты», пьеса «…Зайграй, хлопча малы», в которой писатель задумывается над судьбой Павлюка Багрима. Они также свидетельствуют о том, что талант И. Чигринова – многогранный и успешно развивался в разных жанрах.

* * *
Выступал Иван Гаврилович также в области публицистики и литературной критики. Об этом, в частности, свидетельствуют его книги «Новае ў жыцці, новае ў літаратуры» и «Паміж сонцам і месяцам». Безусловно, лучшим очеркам, статьям – как публицистическим, так и литературно-критическим – нашлось бы место в Собрании сочинений И. Чигринова, задуманном еще при жизни Ивана Гавриловича. К сожалению, это издание окончилось на первом томе. На сегодняшний день наиболее полное издание творческого наследия И. Чигринова – однотомник, вышедший в серии «Бібліятэка Саюза пісьменнікаў Беларусі», в который вошли все пять его романов.

КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 1

Дзмітрый Бугаёў

МАСТАЦКІ СВЕТ ІВАНА ЧЫГРЫНАВА

Так зазначаў пра Івана Чыгрынава Алесь Пісьмянкоў – «пісаць для яго азначала жыць». Ужо на схіле сваіх зямных дзён Іван Чыгрынаў, падсумоўваючы вынікі зробленага, казаў: «Літаратура стала маім жыццём, маім лёсам, маёй справай, вялікай справай». I ў яго шчырых словах не было перабольшвання: пісьменнік самааддана, з душэўнай апантанасцю, уласцівай выдатным мастакам, працаваў у літаратуры трыццаць пяць гадоў. Ён вызначаўся глыбінёй разумення часу і чалавека, рознабаковасцю творчых інтарэсаў і жанравых схільнасцей. Мастацкая проза ад кароткага апавядання да рамана з эпапейным замахам, драматычныя творы ад сцэнічнага абразка да поўнаметражных п’ес у выглядзе звыклай драмы і нязвыклага трагічнага гратэску, публіцыстыка ад дзённікавых занатовак і падарожных нататак да палымянага выступлення супраць чыноўніцкай абыякавасці ў дачыненні да ахвяр чарнобыльскай катастрофы, літаратурная крытыка ад невялікага настраёвага эсэ да грунтоўнага, канцэптуальна-заглыбленага артыкула з шырокім ахопам мастацкіх з’яў – усё гэта так ці іначай было падуладна пісьменніку, склала яго важкі творчы набытак, істотны для ўсёй беларускай літаратуры і ў яе барацьбе за праўду і чалавечнасць, і ў яе руху да эстэтычнай дасканаласці. Дапытлівая думка мастака, узброенага яркім адметным талентам, вялікай эрудыцыяй і моцным грамадзянскім тэмпераментам, свабодна сягала ад трапяткой сучаснасці да поўных драматызму старонак нашай шматпакутнай гісторыі. Але галоўнай падзеяй для чалавечага і пісьменніцкага лёсу Чыгрынава стала, як ён сам казаў, Айчынная вайна, сустрэтая ім ва ўражлівым дзіцячым узросце. Менавіта з глыбінным адлюстраваннем жыцця, подзвігу і трагедыі народа ў гэтыя вогненныя гады звязаны самыя значныя чыгрынаўскія дасягненні ў літаратуры, па справядлівасці ўшанаваныя званнямі лаўрэата Дзяржаўнай прэміі рэспублікі (1974) і народнага пісьменніка Беларусі (1994), ганаровага доктара БДУ (1995).
Нарадзіўся Іван Гаўрылавіч Чыгрынаў 21 снежня 1934 года ў вёсцы Вялікі Бор Касцюковіцкага раёна. Сям’я таксама была вялікая – мела ажно васьмёра дзяцей. Іх расціла галоўным чынам маці, Хадоска Ігнатаўна, з якой Іван Гаўрылавіч, зноўжа паводле ягонага сведчання, пісаў вобразы верамейкаўскіх жанчын у сваіх раманах пра Айчынную вайну.
Бацька больш займаўся грамадскімі справамі. Да вайны ён быў старшынёю сельсавета. З набліжэннем гітлераўцаў падаўся за лінію фронту. Ваеннае ліхалецце перажыў, але да сям’і не вярнуўся. У чыгрынаўскай аўтабіяграфіі пра гэта адна кароткая фраза: «Бацьку мы з вайны да сябе не дачакаліся». Сказана па сутнасці дакладна, але знарок прыглушана, так, каб толькі ўдумлівы чытач мог здагадацца пра вялікую асабістую драму пісьменніка, якому, відаць, вельмі балюча было дакранацца да незагойнай душэўнай раны…
Затое матчыну ролю ён падкрэсліваў з усёй катэгарычнасцю: «Я ўсім у жыцці абавязаны маці». Святая праўда, якую ўслед за Чыгрынавым маглі б паўтарыць многія з ягоных равеснікаў і трохі старэйшых сучаснікаў.
I яшчэ адна цытата з той жа аўтабіяграфіі: «Пасляваеннае жыццё ў нашых пясчаных і неўрадлівых мясцінах было цяжкае. Ды яно, як высветлілася для мяне потым, і ўсюды не песціла людзей. Ніяк не выходзіць з галавы шмат гадоў, напрыклад, такая карціна: ужо студэнтам універсітэта прыязджаю ў вёску і бачу, як выносіць з паўпустой хаты падатковы інспектар за нядоімкі нашу швейную машынку…»
Гэткую праўду пра той час яшчэ доўга не пускалі ў літаратуру. Чыгрынаў жа, стаўшы пісьменнікам, будзе зноў і зноў вяртацца да пакутлівага жыцця вяскоўцаў, выклікаючы нараканні і злосныя нападкі афіцыёзных артадоксаў.
Ды ўсё гэта адбудзецца значна пазней. А пакуль што ён канчаў Вялікаборскую сямігодку, а потым сярэднюю школу ў Саматэвічах, дзе намнога раней вучыўся і Аркадзь Куляшоў, якога Чыгрынаў асабіста ведаў яшчэ ў свае школьныя гады. Творчасць славутага земляка, арганічна звязаная з роднымі мясцінамі, па словах Чыгрынава, рабіла на яго асабліва моцнае ўражанне, «вучыла разумець літаратуру і надавала смеласці пісаць самому».
Пачынаў Чыгрынаў сваю пісьменніцкую працу, як, мусіць, і амаль што ўсе літаратары, з вершаў, якія друкаваліся ў раённай газеце, а таксама ў абласной «Магілёўскай праўдзе». «Іх Куляшоў чытаў. I яны падабаліся яму», – зазначаў Іван Гаўрылавіч у адным з апошніх інтэрв’ю.
У 1952 годзе Чыгрынаў паступіў у БДУ на філфак (аддзяленне журналістыкі), пасля заканчэння якога займаўся рэдактарскай працай у выдавецтве рэспубліканскай Акадэміі навук і ў часопісе «Полымя» (1957–1975). Больш за дзесяць гадоў (1975–1986) працаваў у кіраўніцтве Саюза пісьменнікаў Беларусі, спачатку на пасадзе намесніка старшыні, а потым сакратара праўлення. З 1987 года і да канца свайго жыцця, якое абарвалася 5 студзеня 1996 года, узначальваў Беларускі фонд культуры. Быў таксама галоўным рэдактарам часопіса «Спадчына», выбіраўся дэпутатам Вярхоўнага Савета БССР адзінаццатага склікання, у якасці старшыні пастаяннай дэпутацкай Камісіі па нацыянальных пытаннях і міжнацыянальных адносінах шмат зрабіў для таго, каб беларуская мова атрымала ў рэспубліцы статус дзяржаўнай.
Сталай літаратурнай працай Чыгрынаў заняўся крыху пазней за сваіх універсітэцкіх равеснікаў. Будучы студэнтам, ён яшчэ зрэдку публікаваў вершы, а на сур’ёзную мастацкую прозу, у якой знайшоў сваё прызванне, адважыўся толькі ў пачатку 60-х гадоў. У 1961 годзе ён у газеце «Літаратура і мастацтва» надрукаваў апавяданне «Праз гады», якое лічыў сапраўдным пачаткам сваёй пісьменніцкай працы. У гэтым творы ўжо выразна выявіліся прыкметы сталага чыгрынаўскага майстэрства. Акрылены ўдачай, пісьменнік працягваў працу над новымі апавяданнямі, якія потым увайшлі ў кнігі «Птушкі ляцяць на волю» (1965) і «Самы шчаслівы чалавек» (1967).
Чыгрынаў абараняў апавяданне і тэарэтычна, даводзіў яго «раўназначнасць з іншымі жанрамі» прозы і нават сцвярджаў, што гэты жанр «найбольш цяжкі, бо патрабуе не толькі руху думкі і пачуцця, але і завершанасці іх у дужа нешырокім разгарненні». I яшчэ: «Апавяданне, асабліва ў яго мініформах, дысцыплінуе мастака ідэйна і эстэтычна, не дае думцы бескантрольна і бязмежна расплывацца «па дрэве жыцця». Тут слова не патанае ў розных прыёмах пралогаў, аўтарскіх адступленняў, інтэрмедый, эпілогаў, што дазваляюць сабе аповесць і раман, а яно ўсё на віду, усё працуе на галоўную канцавую мэту, дзеля якой апавяданне пішацца. Можна звярнуцца да каго хочаце з прызнаных у літаратуры майстроў, каб пераканацца, што яны адштукоўвалі (па-руску кажучы, «отрабатывали») сваё валоданне вобразным словам менавіта ў жанры апавядання. Гэта адчувалі яны для сябе абавязковым, каб авалодаць усё новымі вышынямі чалавеказнаўства, раскрыцця асабістага душэўнага вопыту, уменнем мысліць (не думаць толькі, а мысліць!) вобразна і па-філасофску. Часам нават найперш па-філасофску!»
Разважанні вельмі слушныя і пераканальныя, заснаваныя на ўласным творчым вопыце аўтара.
Пра заслугі Івана Чыгрынава ў развіцці беларускага апавядання ўпэўнена выказваўся зямляк пісьменніка вядомы паэт Масей Сяднёў: «Здаецца, упершыню ў беларускай літаратуры чытаю такія дасканалыя апавяданні. У жанры апавядання я гатовы паставіць Івана Чыгрынава на першае месца, залічыць яго да ліку нашых класікаў. Апрача артыстызму, я вывучаю ў ім і наша, нацыянальнае: філасофію, псіхіку, быт, норавы нашага народа. Да гэтага імкнуўся Кузьма Чорны, але шмат сваіх твораў ён папсаваў, намагаючыся задаволіць партыйныя вымогі ўлітаратуры.
У малым жанры, у жанры апавядання, Іван Чыгрынаў незраўнаны. У гэтым жанры, думаецца, ён больш дасканалы, чым у жанры эпапеі».
Зайздросна высокая ацэнка. I лепшыя чыгрынаўскія апавяданні ўпаўне апраўдваюць яе.
Тады, як стала паяўляцца ў друку малафарматная проза Чыгрынава, у нашай літаратуры ішло прыкметнае абнаўленне – яна хоць і патроху, са скрыпам, але вызвалялася ад яўнай алілуйшчыны, карыслівай лакіровачнасці і знарочыстага прыхарошвання нашай незайздроснай рэчаіснасці. Чыгрынаўскія апавяданні актыўна працавалі на гэтае абнаўленне і таму адразу апынуліся ў цэнтры літаратурнага працэсу.
Іх горача абаранялі прыхільнікі новага і не менш заўзята атакавалі закамплексаваныя дагматыкі, якія ў ягоных творах шукалі ідэйныя заганы і палітычны крымінал, хоць на савецкую таталітарную сістэму, прынамсі, на яе галоўныя асновы, Чыгрынаў ніколі не замахваўся.
Пісьменнік як мог бараніўся ад несправядлівых наскокаў. Найбольш дапамагаў яму моцны мастакоўскі талент, які і выводзіў на перспектыўныя літаратурныя шляхі, дазваляў ствараць творы, якія на фоне тагачаснай літаратуры ўспрымаліся як мастацкае адкрыццё.
Давяраючыся свайму таленту, пісьменнік смела заглыбляўся ў рэальнае жыццё добра вядомых яму людзей, засяроджваў увагу на складаных праблемах рэчаіснасці. Ён праўдзіва, з жывой зацікаўленасцю маляваў змястоўныя ў сваёй чалавечай сутнасці, псіхалагічна ёмістыя і па-мастацку пераканальныя характары зусім не модных тады літаратурных герояў. Сярод іх – адзінокая ўдава, муж якой загінуў на фронце, а дачка, выйшаўшы замуж, падалася з вёскі («Жыве ў крайняй хаце ўдава»), працавітая жанчына Усціння, якая мела ажно сямёра сыноў, а цяпер таксама жыве адзінока, бо трое з іх у розны час загінулі, а тыя, што засталіся жыць, раз’ехаліся па гарадах («Адна»), яшчэ адна вясковая працаўніца Аўгінка, якая па просьбе сына, што служыць у войску, едзе да гарадской нявесткі з жаданнем хоць трохі памагчы ёй, а тая адразу пачынае коса глядзець на свякруху («У горад»).
Нялёгкая доля і гарачлівага Янкі Галкоўскага, абвінавачанага ў замаху на забойства, хоць ён толькі паспрабаваў бараніць маці ад раз’юшанага чыноўніка, які ўзяўся бурыць печ у зямлянцы няшчаснай жанчыны (апавяданне са шчаслівым, яўна прыгладжаным канцом «Плывун»). Пасля доўгай валакіты Янку ўсё ж апраўдалі (знайшоўся вельмі сумленны следчы, які добра ведаў усе хітрыкі сваіх калег), але напакутавацца яму давялося багата. Пра ягонае жыццё ў вёсцы, яшчэ да арышту, выразна гаворыць такая дэталь: «Кармілі ў турме. Гэта таксама нешта значыць. Дома можна было рубіць хату цэлы дзень і не паесці, а ў турме паложана было карміць».
У апавяданні «За сто кіламетраў на абед» перад чытачом таксама паўстаюць галодныя вясковыя падлеткі, якія едуць у вельмі няблізкі дзетдом прасіць абеду.
Не асабліва эфектна выглядае і Палага з апавядання «Птушыныя сны», жанчына зноў жа працавітая і клапатлівая. Яна хоча мець нармальнае чалавечае жыццё. А яго няма. Бо ў дадатак да ўсяго для Палагі і яе равесніц у вёсцы не было жаніхоў. Яны «засталіся дзе толькі змаглі» – адны на Зяелаўскіх гарбах [пад Берлінам], другія на Венгерскай раўніне, а трэція… Трэція хоць і вярнуліся з вайны, але ў Бары не прыехалі…» Вось і мэнчыцца Палага ды раджае дзяцей ад каго выпадзе. «Яна нарадзіла дваіх яшчэ ў Барах, а трэцяга, якраз таго, што цяпер ляжаў пакалечаны, ужо тут, у Зацішшы, і ніхто не ведаў, ад каго былі ў яе дзеці. Затое ўсе ведалі маці гэтых дзяцей…»
Грубая, непрывабная проза? Але літаратура, якая грэбліва пазбягае прозы жыцця, а займаецца яго лакіроўкай, далёка небяскрыўдным у сваёй падманлівасці прыхарошваннем, ці мае права называцца сапраўднай літаратурай? У тым і справа, што праз непрыхарошаныя пакручастыя лёсы герояў з лепшых чыгрынаўскіх апавяданняў добра праглядвалася народнае жыццё тых часоў, жыццё цяжкое, складанае, з многімі нявырашанымі праблемамі, чалавечым болем і неўладкаванасцю.
Ужо тады Чыгрынаў дакранаўся да трагедыі ахвяр сталінскага тэрору (апавяданне «Народны камісар») і вельмі праўдзіва ўзнаўляў асобныя трагічныя эпізоды з часоў Айчыннай вайны. Так, у апавяданні «У баку ад дарогі» са шчымлівым болем, які адчуваецца за знешняй стрыманасцю аўтарскага пісьма, расказана пра незайздросны лёс нашых воінаў з разбітых у пачатку фашысцкага нашэсця вайсковых злучэнняў. Асабліва кранае тут смерць параненага капітана Кажанава (між іншым, у яго прозвішча чыгрынаўскага дзеда!), якога спрабавалі выратаваць цывільныя жыхары, але нічым не змаглі яму дапамагчы. Твор заканчваецца скупым, але вельмі шматзначным пейзажным штрыхом, які сведчыць пра высокае пісьменніцкае майстэрства: «Над лесам падымалася сонца. Яно было мутнае, невясёлае, быццам праплакала ўсю ноч над чалавечым горам».
Не менш ярка пісьменніцкія магчымасці Чыгрынава выявіліся ў выдатным апавяданні «Ішоў на вайну чалавек» (1965). Багата асабіста перажытага ўклаў Чыгрынаў і ў апавяданне «На пыльнай дарозе». Уласная драма пісьменніка, які пры жывым бацьку рос сіратой, угадваецца тут найперш у драматычнай абвостранасці перажыванняў Васілька Шасцярнёва, якога бацька, як і ў Чыгрынава, былы старшыня сельсавета, ужо вярнуўшыся з вайны, разам з іншымі дзецьмі «баязліва пакінуў у нястачы», пакінуў дзеля кар’еры, якой так і не здолеў зрабіць.
З апорай на асабіста перажытае звязана таксама глыбіня ў адлюстраванні дзіцячай псіхалогіі і дакладнасць многіх нявыдуманых дэталяў, якія скрозь сустракаюцца і ў многіх іншых апавяданнях пісьменніка. Дзеянне ў іх нярэдка «прывязваецца» да родных для аўтара мясцін, увогуле да паўднёваўсходняга кутка Магілёўшчыны, выразным каларытам якой афарбавана і мова Чыгрынава. Яна ўжо ў апавяданнях набывала эпічную важкасць, прыкметную ў самой інтанацыі фразы, у яе свабодным дыханні, характэрным для твораў добрых майстроў.
Заўважаецца ў чыгрынаўскіх апавяданнях і нежаданне націскаць на знешні, пераважна падзейны драматызм, знарок ускладняць сюжэтнае дзеянне, як гэта звычайна робяць пісьменнікі з рамантычным бачаннем свету, са схільнасцю да прыгодніцка-дэтэктыўнага пісьма. Чыгрынава ж і ў ягоных апавяданнях больш вабіў драматызм унутраны, скрыты ў штодзённай плыні жыцця, якое ў шэрагу твораў падавалася шматпланава, у рознабаковых сувязях. Такая арыентацыя таксама выводзіла пісьменніка на вялікую, раманную прозу. Але шлях да яе ўскладнялі несправядлівыя разносы, якія ў 1960-я гады абрушваліся на Чыгрынава зноў і зноў. Асабліва рэзкія нападкі з боку ідэалагічных наглядчыкаў, якія ў літаратуры больш за ўсё баяліся праўды, выклікала тады апавяданне «У ціхім тумане» (1963).
Словам, хораша пісаў Чыгрынаў, па-майстэрску адшліфоўваў сваіх творах, асабліва ў апавяданнях, усё. Таму так нязмушана, непрэтэнцыёзна, як бы само сабой разгортваецца ў іх змястоўнае сюжэтнае дзеянне, праз якое рэалізуецца задума твора, яго пафас, так натуральна жывуць, думаюць, спрачаюцца і спачуваюць адзін другому чыгрынаўскія героі. Яны гавораць добрай літаратурнай мовай. Яна часам аздабляецца залацінкамі ўстойлівых выразаў – фразеалагізмаў («З панскага лесу ні сена, ні палена», апавяданне «У ціхім тумане»), трапнымі параўнаннямі з шырокім абагульненым зместам («На вайну ісці – не жыта малаціць», «Спакойны, як зямля пасля дажджу», «Гаспадарка без мужчын, што тое вяселле без музыкі», «Плакала… як па нябожчыку» – усё з апавядання «Ішоў на вайну чалавек»).
Вельмі дарэчы ўжываецца ў Чыгрынава лексіка з каларытам Магілёўшчыны («Прагнала на ранкі за пастухом карову» – «У ціхім тумане»; «Каб жа знаццё», «Рушылі яны па загароддзю», «Да коўрат сабралася столькі народу» – «Ішоў на вайну чалавек»). У слоўніках; што выдаваліся або перавыдаваліся ў апошнія гады, большасць гэтых слоў з яўнай магілёўскай прывязкай ужо фіксуецца. Гэта значыць, што яны атрымліваюць правы грамадзянства ў агульналітаратурнай мове, хоць магілёўскага каларыту ад гэтага канчаткова не страчваюць. Толькі слова «коўраты» пакуль, здаецца, як агульная норма не ўзаконена. А яно абазначае вароты з жэрдак, што зачыняюць уваход на двор з боку вуліцы ці агарода. Даволі шырока выкарыстоўваў пісьменнік лексіку Магілёўшчыны ўжо ў дыялектных варыянтах у мове герояў свайго раманнага цыкла.
Пісаць першы раман Іван Чыгрынаў рашыўся ўсяго пасля дзвюх кніжак апавяданняў. I ўжо гэты раман атрымаўся з моцным эпапейным пачаткам, хаця менавіта на эпапею пісьменнік адразу не замахваўся. «Эпапея, сведчыў ён у 1994 годзе, вырысоўвалася паступова, хаця паступовасць гэтая ўкладвалася ў невялікі час. Але прыступаючы яшчэ да першага рамана, я быў гатовы сур’ёзна асэнсоўваць вайну».
Так нарадзіўся раман «Плач перапёлкі», у канцы 1970 года апублікаваны ў перыёдыцы, а праз два гады выдадзены і асобнай кнігай. Твор стаў значнай падзеяй у літаратурным жыцці, хутка набыў шырокую папулярнасць. Ён шмат разоў выдаваўся па-руску ў Маскве, выходзіў на мовах тагачасных савецкіх рэспублік (украінскай, літоўскай, латышскай, армянскай, малдаўскай, туркменскай) і за мяжой (у Балгарыі), а ў 1979 годзе разам з раманам «Апраўданне крыві» быў адзначаны прэстыжнай літаратурнай прэміяй імя А. Фадзеева.
Яшчэ да выхаду рамана асобным выданнем пра яго з пахвалою пісаў Іван Мележ, які вылучыў чыгрынаўскі «Плач перапёлкі» з агульнай празаічнай плыні 1970 года і звярнуў увагу на ўменне маладзейшага калегі «ствараць аб’ёмныя вобразы людзей» у сапраўды эпічным творы, адзначыў тое, што аўтар намаляваў «праўдзівую, шырокую, багатую фарбамі карціну незабыўнага лета 1941 года», па-майстэрску паказаў, «як у ліхалецці першых месяцаў вайны ў асяроддзі байцоў і ўчарашніх мірных людзей выяўляюцца цвярозасць, жыццёвая стойкасць і моц духу, здольныя супрацьстаяць неймавернай бядзе».
Дружна хвалілі «Плач перапёлкі» і крытыкі. Так, У. Юрэвіч, адгукаючыся зноў жа на часопісную публікацыю твора, сцвярджаў у газеце «Літаратура і мастацтва», што Чыгрынаў ужо ў першым сваім рамане выявіў «сваю прафесійную сталасць», «сваю адметнасць як майстар аналітычнай прозы». «У рамане «Плач перапёлкі» ёсць шматбаковы ахоп рэчаіснасці і глыбокае даследаванне яе, уменне справіцца з шматпланавасцю жыцця, паказанага ў яго заўсёдным руху… Героі рамана «Плач перапёлкі»… інтэлектуальныя сваім глыбінным зместам», зазначыў крытык, ахарактарызаваўшы ў заключэнне Чыгрынава «як мастака-мысліцеля».
Няўмольны час, які ўсё ставіць на сваё месца, не перакрэсліў гэтых ацэнак, а толькі яшчэ падвысіў іх. «Бясспрэчна, гэта адзін з лепшых твораў беларускай прозы. Празаік, якому не было яшчэ і сарака гадоў, узбагаціў нашу літаратуру шэдэўрам, па значнасці роўным лепшым раманам М. Гарэцкага, К. Чорнага, I. Мележа», захоплена пісаў пра «Плач перапёлкі» і Л. Дранько-Майсюк ужо ў 1998 годзе.
У рамане «Плач перапёлкі» Чыгрынаў здолеў сапраўды па-мастацку сказаць пра Айчынную вайну шмат новага, таго, што яшчэ не знайшло належнага адлюстравання ў тагачаснай літаратуры. Ён глыбока, у многім па-даследчыцку асэнсоўваў матэрыял ваеннай рэчаіснасці, хоць абапіраўся ў першую чаргу на сваё ўласнае веданне той вайны, вынесенае з дзяцінства.
Для стварэння тыпізаваных мастацкіх вобразаў Чыгрынаў ахвотна выкарыстоўваў рэальныя біяграфіі вядомых людзей, у тым ліку блізкіх сваякоў, якія станавіліся прататыпамі ягоных герояў. Моцнай апорай у гэтай працы служыла і ўсёабдымная памяць народа, аб якой К. Сіманаў слушна казаў, што толькі яна ўтрымлівае ў сабе ўсю праўду вайны.
Спасцігаць глыбіні гэтай праўды дапамагалі гутаркі з многімі людзьмі, якія яшчэ жылі вайною, шматлікія сустрэчы з былымі падпольшчыкамі і партызанамі, іх камандзірамі, з кіраўнікамі антыфашысцкай барацьбы на самых розных узроўнях.
Яшчэ са студэнцкай і нават школьнай пары Чыгрынава цікавіў раслінны і жывёльны свет Беларусі, яе гісторыя, асабліва гісторыя Магілёўшчыны ўвогуле і родных мясцін у прыватнасці, наш фальклор. Веданне ўсяго гэтага аблягчала працу над раманамі. Цяпер жа ён грунтоўна вывучаў партызанскія справаздачы і іншыя архіўныя матэрыялы, неабходныя для «Плачу перапёлкі» і ў яшчэ большай меры для наступных раманаў, успаміны, прысвечаныя ваенным гадам, і, вядома, мастацкую літаратуру пра Айчынную вайну.
Але якраз гэтая літаратура мала задавальняла пісьменніка. Многае ў ёй яму здавалася выдуманым, павярхоўна-прыблізным. Затое яна ўмацоўвала пераконанне, што ён зможа «напісаць свой раман пра вайну», які не будзе паўтараць тое, што ўжо сказана іншымі. I толькі «Вайна пад стрэхамі» А. Адамовіча ды «Людзі на балоце» I. Мележа рабілі на Чыгрынава непасрэдны станоўчы ўплыў як своеасаблівыя арыенціры ў пісьменніцкай працы. «Адамовіч вабіў сваім падыходам да вайны, а Мележ паказаў, што вось так, такой мовай, такім стылем, выкарыстоўваючы жывую гаворку герояў, можна пісаць раман», –падкрэсліваў празаік.
Мележаўская традыцыя ў яго раманнай прозе адчуваецца найбольш моцна. I выяўляецца яна не толькі ў эстэтычна апраўданым выкарыстанні дыялектнай мовы ў гаворцы герояў, але і ў рэалістычнай грунтоўнасці самой апавядальнай манеры, ва ўменні даследаваць глыбінныя токі і плыні народнага жыцця ў пераломны перыяд гісторыі.
У такія часы жыццё, няпростае заўсёды, надзвычай ускладняецца, пачынае ісці крутымі зігзагамі, рэзка абвастраючы свае драматычныя і трагедыйныя пачаткі. Але Чыгрынаў, звяртаючыся да паваротных часоў, спецыяльна не засяроджваў увагу толькі на іх драматызме і трагічнасці, а, наадварот, імкнуўся да паказу ўсёй магчымай паўнаты жыццёвых праяў і на крутым гістарычным зрэзе. Ён неаднойчы падкрэсліваў, што папярэдняя літаратура пра вайну звычайна пісала, як людзі ваююць. Сам жа ён лічыў патрэбным адлюстраваць і тое, як яны жылі і ў ваеннай віхуры. «У мяне чалавек хутчэй не на вайне, а ў вайне. Яна даставала ўсіх. А жыць усё роўна трэба было. I людзі жылі пры той жа акупацыі. Куды ім было дзецца? Пра гэта я і пішу. Пішу не так, як раней пісалі многія, а так, як было», – зазначаў Іван Гаўрылавіч ужо на схіле сваіх дзён. Гэтая ж думка гучала і ў ягоным інтэрв’ю 1994 года: «Людзі не толькі ваявалі. Яны яшчэ і проста жылі, думалі пра жыццё і смерць, пра дабро і зло, пра каханне і абавязак. Гэта паўната існавання была вынікам нястрачанай чалавечнасці перад наяўнасцю бесчалавечнасці, якую ўвасабляў фашызм».
Раман «Плач перапёлкі» храналагічна ахоплівае толькі два першыя месяцы вайны. Для краіны ў цэлым яны, тыя месяцы, былі аглушальна-трагічнымі, але на ўсю моц яшчэ не закранулі вёску Верамейкі, да якой сцягваюцца галоўныя падзейныя вузлы ў «Плачы перапёлкі» і ў іншых чыгрынаўскіх раманах. Дарэчы, такая вёска рэальна існуе на ўсходняй Магілёўшчыне ў Чэрыкаўскім раёне. Але празаік запазычыў ад яе толькі назву. Пісаў жа ён пра свой Вялікі Бор і ягоных жыхароў, якія станавіліся прататыпамі літаратурных герояў. I на пачатку вайны гэтыя героі яшчэ не зведалі ўсіх яе жахаў, хаця агульны трагедыйны фон ваеннага ліхалецця ўжо ў «Плачы перапёлкі» адчуваецца выразна.
Праўда, аўтар непасрэдна не паказвае разгром савецкіх армій улетку сорак першага года, не піша падрабязна пра цяжкія баі, што вяліся на велізарнай тэрыторыі, а калі згадвае пра іх, дык у агульных рысах і пераважна рэтраспектыўна, праз не асабліва дэталізаваныя ўспаміны вайскоўцаў, што прабіваліся з акружэння.
Такі падыход дыктаваўся самой біяграфіяй пісьменніка, тым, што ў яго не было асабістага ведання вайны франтавой, без якога больш-менш пераканальна напісаць пра яе ва ўсіх падрабязнасцях было вельмі цяжка, калі ўвогуле магчыма. Таму празаік і выбіраў іншы шлях, паказваў драматычную атмасферу пачатковага перыяду вайны праз згаданыя рэтраспекцыі, праз паяўленне ў Верамейках першых дэзерціраў, сустрэчу вяскоўцаў з танкістамі, якія ў калгасе шукаюць бензіну для запраўкі танкеткі, ды яшчэ праз клопаты раённага начальства пра тое, каб вывезці з Прыбесяддзя як мага больш матэрыяльных каштоўнасцей. Астатняе належала знішчаць. Партыйныя функцыянеры кіраваліся дырэктывай вярхоў, якая абавязвала пакідаць ворагу «адну спустошаную зямлю». А што разам з той спустошанай зямлёю акупантам здавалі мільёны людзей, якім трэба было неяк жыць, гэта складальнікаў дырэктывы асабліва не турбавала.
Горкая праўда часу, пра якую наша літаратура да чыгрынаўскіх раманаў так канкрэтна не пісала. Яна больш абыходзілася патрыятычнай рыторыкай. Чыгрынаў жа якраз рыторыкі імкнуўся пазбягаць. Яму важна было паказаць тую вайну, якую ён сам добра ведаў, гэта значыць вайну, убачаную вачыма звычайнага чалавека, таго мірнага жыхара, які пакутуе ад вайны і ўрэшце вымушаны ўцягвацца ў яе, хоць па звыклых нормах увогуле ваяваць не павінен. Такім чынам, гутарка ідзе пра вайну народную ў прамым сэнсе слова.
Пісьменнік выразна ўсведамляў гэтую адметнасць сваіх раманаў і ўсяляк падкрэсліваў яе. «Раман – гэта народ», з палемічным запалам сцвярджаў ён, а закранаючы задуму «Плачу перапёлкі», казаў, што ставіў перад сабой задачу паказаць свой «народ, расказаць пра яго, расказаць не спяшаючыся, шырока і грунтоўна, галоўнае – праўдзіва».
Адсюль ідзе выключная ўвага да народнай стыхіі, да жыцця верамейкаўцаў, гісторыі вёскі, яе побыту і ўвогуле ўсяго, што звязана з Верамейкамі. Бо тыя Верамейкі не проста галоўны падзейны асяродак у чыгрынаўскіх раманах, а, можна сказаць, цэнтр космасу, таго мастацкага свету, які стварае пісьменнік. Тут ён непасрэдна выходзіў на самае запаветнае, блізкае і дарагое з дзяцінства і таму дасягнуў найбольшага поспеху.
Ужо ў «Плачы перапёлкі» ярка выпісаны каларытныя постаці многіх верамейкаўцаў. Мудрай разважлівасцю і вялікай душэўнай спагадлівасцю вылучаецца блізкі па сваёй удумлівасці да герояў М. Гарэцкага сямідзесяцігадовы вясковы філосаф Парфён Вяршкоў, у свядомасці якога, як зазначаецца ў рамане «Апраўданне крыві», «акумуліравалася ўсё найбольш чыстае, здаровае, сумленнае і непадатлівае, на чым трымаецца ўклад» сельскага жыцця беларусаў. Там жа гаворыцца, што гэты малапісьменны селянін «умее ахопліваць сваім уяўленнем вялікія праблемы, што заўсёды набываюць грамадскую значнасць».
Ёсць сярод верамейкаўцаў і яшчэ адзін персанаж з філасофскім складам розуму. Гэта Кузьма Прыбыткоў. Ён, як і Парфён, умее арыгінальна разважаць пра жыццё, грамадскія праблемы, цікавіцца гісторыяй краю, трапна гаворыць пра хараство Беларусі і шматпакутнасць яе долі: «Я от думаю цяперака, дак неяк ажно дзіўна размешчана ета Беларуся наша, бытта Гасподзь знарок яе паклаў так. Усё праз нас з вайной ходзяць, усё праз нас. Здаецца, каб хто перанёс яе ў другое месца, дак і нам бы па-другому жылося. А зямля харошая, можа, нават лепшая за рай той. Ета ж падумаць толькі – у другіх голад, дак ужо голад, людзі, як тыя мухі, гінуць, вазьмі хоць Украіну, тама во і нядаўна колькі паўмірала, а ў нас адно мужыкі паапухалі – не кара дак ягада, не ягада дак грыб, а тама ўжо бульба пойдзе, жыта, але чалавек неяк выб’ецца з бяды, абы не сядзеў рукі склаўшы. Не, зямля наша папраўдзе райская, а от жа…»
Вельмі шматзначнае тут гэтае «от жа»! Ды і ўвесь Кузьмоў маналог поўны глыбокага сэнсу. У ім ужо праклёўваўся матыў трагічнасці нашай гісторыі, які на поўную сілу загучаў толькі ў двух апошніх раманах. Тады ж, як пісаўся «Плач перапёлкі», гэты матыў развіваць было вельмі небяспечна, і пісьменнік адкрытым тэкстам толькі пазначыў яго.
Рызыкоўнай была і размова пра голад на Украіне, выкліканы, як вядома, калектывізацыяй па-сталінску. Чыгрынаў спачатку пісаў пра той голад больш падрабязна. Ён, па ягоных словах, паказваў, «як ішлі з Украіны галодныя людзі да нас у Беларусь, як паміралі на дарогах…». Аднак пільныя цэнзары ўсё гэта выкінулі. I толькі агульная згадка ўсё ж неяк праскочыла.
Вяртаючыся да паказу верамейкаўцаў, нельга не сказаць, што адметным характарам надзелены таксама Іван Падзерын. Гэты селянін з іранічнай мянушкай Цукар Мядовіч вызначаецца якраз адваротным – сваёй яршыстасцю, схільнасцю да грубаватага слова і салёных жартаў, уменнем «непрыстойна павыскаляцца з жанчынамі».
Жаночыя вобразы ў «Плачы перапёлкі» таксама абмаляваны цікава, змястоўна, з добрай псіхалагічнай заглыбленасцю. Таму і запамінаюцца ў рамане Палага Хахлова, Роза Самусёва, Дуня Пракопкіна, Сахвея Меляшонкава, Зазыбава Марфа і іншыя. Яны напісаны з павагай да іхняй жыццёвай учэпістасці і сілы, а то і з адкрытым любаваннем, якое праглядвае праз асобныя, не пазбаўленыя паэтычнасці дэталі. Так, пра голас Дуні Пракопкінай гаворыцца, што ён «вылятаў з грудзей, як пасярэбраны».
Зрэшты, такія паэтычныя бліскаўкі ў чыгрынаўскай стылёвай сістэме рэдкія і выглядаюць хутчэй як выключэнне. Разуменне цяжару жаночай долі, асабліва ў часы ваеннага ліхалецця, ды і агульная стылёвая арыентацыя, стрымлівалі пісьменніка ад знарочыстага прыхарошвання вясковых жанчын, вымушалі яго звяртацца да падкрэслена рэалістычных фарбаў, якія скрозь выкарыстоўваюцца нават у абмалёўцы ўласнай маці (яна ў рамане называецца Хадоскай Гаўрыліхай і старшыніхай).
Не менш выразная гэтая скіраванасць і ў паказе Ганны Карпілавай, вобраз якой у раманнай канцэпцыі «Плачу перапёлкі» вельмі істотны. Празаік піша пра не абы-якую фізічную красу гэтай жанчыны, яе зайздроснае здароўе, душэўную лагоднасць, пакладзістасць (палітыкі ў дачыненні да грамадства называюць яе талерантнасцю) і вельмі ж ліхі лёс, які ў нечым пераклікаецца з поўным суровых выпрабаванняў лёсам самой Беларусі, так часта распінанай рознымі заваёўнікамі і сваім бязглуздым начальствам. Ганну ж спачатку спакушае палявы вартаўнік, які ў галодны год паабяцаў хатомку калгаснай бульбы. Потым пайшлі верамейкаўскія мужыкі і розныя ўпаўнаважаныя, што наязджалі ў вёску. Але асабліва агідным быў недалужны прышэлец татарын Рахім, паліцай, ад якога патыхала «гнілым і зусім не мужчынскім пахам, быццам чалавека толькі што выпусцілі аднекуль з мышынае саламарэзкі». Ён «браў» Ганну ўжо зусім не па-людску, прывязаўшы сонную да ложка. I яна перажывала гэты «гвалт над сабой, як самы вялікі здзек».
Што ж, як і звычайна на вайне, і ў нас многае рушылася, руйнавалася бязлітасна. I ўсё ж жыццё і тады неяк працягвалася. Сімвалам яго невынішчальнасці з’яўляюцца радзіны ў Сахвеі Меляшонкавай, на якія, не зважаючы на ўсе нягоды вайны, збіраюцца верамейкаўскія жанчыны. Праз гэтыя радзіны выдатна паказана трываласць вясковага свету, ягоная ўстойлівасць на разбуральных вятрах часу. Яе, гэтую ўстойлівасць, на нашых вачах калі не перакрэсліў канчаткова, дык надоўга паставіў пад сумненне толькі Чарнобыль, разбуральная сіла якога пераўзышла ўсе ваенныя жахі. Тады, як пісаліся «Плач перапёлкі» і два наступныя раманы, пра каварства «мірнага атама», пра тое, што ён можа жорстка адпомсціць за безадказна-панібрацкае стаўленне да сябе, ніхто са звычайных людзей і не здагадваўся. Чыгрынаў таксама ні пра што такое не думаў і таму з чыстай душой пісаў пра трываласць вясковага свету, пра здольнасць сваіх верамейкаўцаў насуперак усім нягодам, пакутам і жахам выйсці пераможцамі ў барацьбе за жыццё.
Вядома, і цяжар гэтай барацьбы ён паказваў з падкрэсленай праўдзівасцю. У гэтым плане вельмі цікавым уяўляецца вобраз старшыні верамейкаўскага калгаса Радзівона Чубара. Чалавек сумленны, выхаваны на строгім падпарадкаванні ідэалагічным устаноўкам, не кажучы ўжо пра партыйную дысцыпліну, беспакарана парушаць якую мог хіба што сам Сталін ды самыя блізкія ягоныя прыспешнікі, і то неафіцыйна, Чубар прывык ва ўсім давярацца не ўласнаму розуму, а ўказанням начальства. «Раз ёсць дырэктыва, трэба яе выконваць», – непахісна заяўляў ён. Вось чаму ў бязладдзі і неразбярысе першых месяцаў вайны Чубар адчувае яўную разгубленасць, ад якой і кідаецца на самыя рызыкоўныя крокі. Ён не толькі паліць збожжа, не думаючы, як будуць жыць людзі, пакінутыя ў акупацыі, але і самапраўна забівае ваенурача, які «быў у стане моцнай душэўнай дэпрэсіі», па сутнасці, псіхічна хворым. Па ваенным часе гэтае забойства, вядома, не было выключным, тым больш што Чубар палічыў разважанні ўрача шкоднымі для разгортвання барацьбы супроць акупантаў. Але ўсё роўна той самасуд апраўдаць цяжка. Нездарма ж ён турбуе і самога Чубара, у якога на гэты конт няма пэўнасці ў сваёй праваце, а потым, ужо ў чацвёртым рамане, узнікае і пачуццё віны.
Увогуле, вобраз верамейкаўскага старшыні па задуме пісьменніка павінен быў стаць адным з галоўных і самых значных. I ён займае шмат| месца ажно ў чатырох раманах, дапамагаючы мацаваць падзейныя сувязі ў гэтых творах. Але сапраўды значнай, эпічна важкай фігуры з Чубара ўсё ж, здаецца, не атрымалася. Ён быў, безумоўна, цікавым, пакуль выступаў як антыпод свайго былога намесніка Дзяніса Зазыбы, увасабляючы спрошчаны погляд на падзеі вайны, жыццё ў акупацыі і партызанскую барацьбу з фашыстамі. Але з цягам часу разыходжанні паміж гэтымі двума верамейкаўцамі згладжваюцца, а потым фактычна і знікаюць. Тым самым вычэрпваецца адна драматычная калізія, якая нараджала ўдзячную для мастацкай распрацоўкі інтрыгу і была істотнай для чыгрынаўскага бачання вайны. Пісьменніку давялося ўрэшце заняцца «скарачэннем штатаў». I ён у рамане «Вяртанне да віны» падрыхтаваў Чубару трагічны канец, на вайне зусім зразумелы, а для Радзівона з яго авантурыстычнымі замашкамі і цалкам апраўданы.
А Дзяніс Яўменавіч Зазыба застаўся. У спрэчцы з Чубарам ён перамог. Гэта наогул стрыжнявы для чыгрынаўскіх раманаў герой, на якім трымаюцца іх галоўныя сюжэтныя скляпенні, што змацоўваюць падзейны каркас. У вобразе Дзяніса Зазыбы найбольш ярка і выразна адлюстраваны чалавечнасць нашых людзей, глыбінна-народныя асновы іх свядомасці, маралі і этыкі. Ужо ў «Плачы перапёлкі» Зазыба паўстае як маштабны характар, намаляваны ў цэлым пераканальна, з добрай псіхалагічнай грунтоўнасцю. Ён жыве інтарэсамі грамадства, клапоціцца пра людзей і ў мірныя дні, і ў час ваеннага ліхалецця.
«Іх патрыятызм натуральны, як дыханне», – казаў пра сваіх герояў Чыгрынаў, успамінаючы пра мінулую вайну. Гэта больш за ўсё стасуецца якраз да Зазыбы, які пераконаны: «Хто з роднай зямлі ўцякае, той ворага не перамагае». I зусім натуральна, што Зазыба, не вагаючыся, робіць усё, што можа, для арганізацыі супраціўлення фашыстам і сам, ужо за межамі рамана «Плач перапёлкі», уключаецца ў партызанскую барацьбу.
Як і належала станоўчым персанажам па тагачасных савецкіх мерках Дзяніс Яўменавіч мае гераічную біяграфію. Ён удзельнік грамадзянскай вайны, узнагароджаны высокім ордэнам, камуніст па пераконанні, а не дзеля кареры. Праўда, ён з партыі выключаны з-за рэпрэсаванага сына. Але гэтая акалічнасць чамусьці не перашкаджае партыйным кіраўнікам раёна з поўным даверам ставіцца да Зазыбы. I ўсё ж ён камуніст нетыповы. Гэта добра разумее былы махновец, а цяпер паліцай Брава-Жыватоўскі, які зазначае, што прававерным камуністам быў Чубар з яго гатовасцю, не думаючы, рабіць усё, што скажа партыя, а Зазыба артадаксальнасцю якраз не вызначаўся. Ён не кідаўся выконваць бязглуздыя і асабліва бесчалавечныя дырэктывы, а праяўляў пэўную самастойнасць і сваіх вяскоўцаў шкадаваў, бо разумеў, што «селянін тое ж садовае дрэва, трусі яго колькі хочаш, а пад корні не заглядвай», не падсякай іх.
Сам Дзяніс Яўменавіч з разважаннямі Брава-Жыватоўскага не пагаджаецца, лічыць іх недарэчнымі. Але, здаецца, больш на словах, якія прадыктаваны тым часам, калі пісаўся раман. Тады ўжо тое, што пісьменнік адважыўся неадпаведнага партыйным канонам камуніста зрабіць галоўным станоўчым героем, выглядала як смеласць і пэўны выклік. Вось і даводзілася гэты «грэх» неяк прытушоўваць запэўніваннямі наконт безумоўнай адданасці Зазыбы савецкай уладзе, тым парадкам, якія раней існавалі.
Зрэшты, і сам Чыгрынаў, хоць ён бачыў многія заганы нашай таталітарнай сістэмы і партыі, у якой, па ягоных жа словах, «радавога камуніста і партыйнага кіраўніка заўсёды раздзяляла бездань», тым не менш да канца сваіх дзён заставаўся прыхільнікам сацыялізму, а камуністаў, змяніўшы іх на аграрнікаў, пакінуў толькі тады, калі ранейшыя сябры па партыі падставілі яму крыўдную падножку на выбарах у Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь трынаццатага склікання.
Разважаючы пра свае адносіны да створаных персанажаў, Чыгрынаў прызнаваўся: «Я люблю ўсіх. Таму што ў кожнага, нават самага адмоўнага, нешта ўкладваеш ад сябе. Гэта вельмі няўлоўнае нешта, але яно ёсць». Такое, на першы погляд, парадаксальнае прызнанне растлумачвае поспех пісьменніка ў абмалёўцы дзейных асоб, якіх станоўчымі ніяк не назавеш. Той жа Брава-Жыватоўскі, які па сваёй чалавечай сутнасці ніяк не можа выклікаць нашай прыхільнасці, выглядае ў Чыгрынава настолькі каларытна, што здаецца выхапленым з самой рэчаіснасці. Гэта азначае, што мастак глыбока спасціг узноўлены ім чалавечы тып, адчуў яго да драбніц і як стваральнік нават у пэўнай меры душэўна зжыўся з ім. Вядома, празаік ніколькі не апраўдвае гэтага прыслужніка фашыстаў, але паказвае яго ў рэалістычнай манеры, без яўнага шаржу і карыкатурнай спрошчанасці, якая не стасуецца да паэтыкі «Плачу перапёлкі». I гэтая рэалістычнасць робіць асабліва пераканальным выкрыццё здрадніка.
Або ўзяць Мікіту Драніцу. Гэта, як сказана ад імя аўтара ў рамане «Апраўданне крыві», «перакідлівы і беспрынцыповы абібок». Ён гатовы прыслужваць любым уладарам. Пры бальшавіках ён па даручэнні энкаўсаўскага начальства даносіў на верамейкаўцаў, прычым, робячы сваю подлую справу, «адчуваў над імі, бадай, упершыню, сваю вышэйшасць, нібыта ў выніку гэтага меў над імі патаемную ўладу». Як прыйшлі гітлераўцы, Драніца ўжо стаў запабягаць перад Брава-Жыватоўскім, хаця і Зазыбы ён яшчэ пабойваецца. Словам, перад намі паўстае дробны, мітуслівы і разам з тым небяспечны гэтай сваёй здольнасцю на ўсё трапятун і прыліпала. Але як ён ярка выпісаны ўжо ў «Плачы перапёлкі»!
Вось зноў аўтарская характарыстыка, вельмі трапна падсвечаная лёгкай іроніяй: «Мікіта быў нізкі і вяртлявы, быццам чортам падшыты, мог цэлы дзень, без перапынку, бегаць па вёсцы, адно што пад вечар пачынаў трохі касабочыць і апускаць левае плячо». Бадай, яшчэ лепш, хоць і ў тым жа іранічным ключы, сказана пра ягоную мітуслівасць: «Мікіта быў трохі выпіўшы і напускаў на сябе важны выгляд, але гэта яму не давалася: па-першае, постаццю ён для важнасці не выйшаў, а па-другое, вочы ў яго сёння бегалі так, нібыта ўранні яны сарваліся з цвіка, а ўвечары ніяк не маглі трапіць на сваё ранейшае месца».
Чалавечая дробязнасць, як гэта ні дзіўна, спалучаецца ў Мікіты з пэўным прыродным розумам, які найбольш адчуваецца ў псіхалагічнай праніклівасці Драніцы і ў каларытнасці ягонай мовы («Мне яно, як кажуць, і не па кані і не па аглоблях»; «Мы таксама не на аднымі гаросе раслі» і інш.). Але розум гэты нейкі вельмі ўжо прыніжана-беларускі, скіраваны на дробныя хітрыкі і прыстасавальніцтва дзеля выжывання. Для асобных людзей гэта зрэдку бывае і ратункам, але робіцца згубным, калі апаноўвае людской масай, становіцца псіхалогіяй цэлай нацыі. Народ з такой псіхалогіяй прыніжанага прагматызму можа і зусім страціць сваю адметнасць і знікнуць, загінуць, калі ён не здолее нараджаць шматлікіх асоб, гатовых дзеля вялікай мэты на безаглядную самаахвярнасць.
Зрэшты, гэты глыбінны сэнс хітрыкаў розных драніцаў, добра зразумелы сёння, у рамане Чыгрынава не падкрэсліваецца. Але паколькі мастак пісаў сваіх персанажаў вельмі рэалістычна, з глыбокім пранікненнем у іх жыццёвую сутнасць, дык мы і маем магчымасць убачыць розныя грані іх псіхалогіі і яе небяспечнасць ужо ў новых гістарычных умовах.
Гутарка ідзе, такім чынам, пра сапраўднасць чыгрынаўскага мастацкага свету, пра яго своеасаблівую аб’ёмнасць, нават шматмернасць, якая асабліва выразна выяўляецца ў паказе верамейкаўцаў, іх побыту, звычаяў, мовы. Пра яе А. Лойка пісаў: у Чыгрынава «сапраўды жыве, гучыць, пульсуе, захапляе сваёй непаўторнасцю і багаццем мова магілёўскага Забесяддзя». Гэта паказвае сваю непаўторнасць, непадробленасць і хараство шматфарбны свет вельмі нялёгкага народнага жыцця. Яно падаецца ў шырокім грамадскім развароце, праз грунтоўвае, непаспешлівае, але затое вельмі дэталізаванае і гранічна заглыбленае аўтарскае апавяданне, арыентаванае на максімальную дакладнасць ва ўсім.
Гэтая асаблівасць эпічна важкага мастацкага стылю Чыгрынава-раманіста выразна акрэслілася ўжо ў «Плачы перапёлкі», рэалізаваўшыся тут у многім, у тым ліку і ў багацці і ёмістасці масавых сцэн, праз каларытнае шматгалоссе якіх вельмі яскрава і непасрэдна выказваецца думка народная, і ў вастрыні і сацыяльнай значымасці па-майстэрску напісаных дыялогаў-спрэчак, якія вядуць многія персанажы.
На стварэнне шматмернай карціны беларускай рэчаіснасці працуюць шматлікія ўстаўныя эпізоды пра смешныя і сур’ёзныя здарэнні, што згадваюцца па ходзе дзеяння, казачна-прытчавыя элементы, даволі частыя і вельмі важныя для аўтарскага бачання жыцця і чалавека прамыя экскурсы ў гісторыю і іншыя адступленні ад асноўнага не асабліва разгалінаванага падзейнага апавядання пра Айчынную вайну, сцэны з выразнай этнаграфічнай афарбоўкай, пейзажныя штрыхі і малюнкі, якія маюць мноства адценняў і выяўляюць, апрача ўсяго іншага як бы знарок замаруджаны, нягледзячы на ўвесь драматызм вайны і пераменлівасць яе паваротаў, рух часу ў чыгрынаўскім мастацкім свеце. Уражваюць таксама прыродныя вобразы, нярэдка шматзначна-сімвалічныя, з філасофскім падтэкстам. Такую сімвалічнасць маюць выдатна зробленыя раздзелы пра ласёў, якіх, як і ўсё жывое, даймае вайна. Яна нішчыць не толькі людзей, але і красу прыроды, хараство навакольнага свету.
Словам, багата ўмясціўу сябе «Плач перапёлкі», раман, якому аўтар аддаў асабліва многа асабіста перажытага і ўспрынятага ад блізкіх людзей. Мусіць, таму гэты твор і аказаўся, бадай, самым цэласным ва ўсім раманным цыкле, створаным пісьменнікам.
Арганічным працягам «Плачу перапёлкі» сталі яшчэ чатыры раманы: «Апраўданне крыві» (1976), «Свае і чужынцы» (1983), «Вяртанне да віны» (1992) і «Не ўсе мы згінем» (1996; усе даты тут азначаюць першую публікацыю адпаведнага твора). Такім чынам, чыгрынаўскае адлюстраванне Айчыннай вайны, па сутнасці эпапея пра яе, уклалася ў пяць важкіх тамоў. Храналогію падзей, як гэта звычайна рабілі і іншыя нашы раманісты, напрыклад М. Лынькоў у «Векапомных днях», Чыгрынаў давёў да лета 1944 года. Між тым пісьменнік збіраўся вывесці сваіх герояў і ў пасляваенны час, выйсці з імі, у прыватнасці, ажно на Чарнобыль і трэці кангрэс беларусаў, які адбываўся ў Мінску ў ліпені 1993 года. I толькі пасля завяршэння пятага рамана празаік, відаць, адчуўшы, што ягонае жыццё ўжо канчаецца, адмовіўся ад гэтага намеру. Літаральна за два тыдні да смерці ён казаў мне, што трэба было б напісаць і шосты раман, але сілы на гэта ўжо няма. I таму працягу не будзе.
Усе пяць чыгрынаўскіх кніг пра верамейкаўцаў аб’яднаны адзінствам асноўнага месца дзеяння, галоўных герояў і, вядома, аўтарскага пафасу, ягонага погляду на вайну і даваенныя падзеі. I ўсё ж гэты погляд з цягам часу ўдакладняўся. Звязана гэта з грамадскімі пераменамі, а калі казаць канкрэтна, дык з тым, што ў час працы над двума апошнімі раманамі пісьменніку ўжо не трэба было аглядвацца на цэнзурныя забароны, з-за якіх ён раней не пра ўсё мог сказаць з даступнай яму мерай праўдзівасці. Цяпер забароны адпалі. I празаік з большай раскаванасцю загаварыў пра многае. У раманах «Вяртанне да віны» і «Не ўсе мы згінем» ён піша пра тое, што і ў гады барацьбы з нямецкім фашызмам вайна на Беларусі нечым нагадвала вайну грамадзянскую, бо нашы людзі змагаліся не толькі супраць гітлераўцаў, але і сваіх, якія сталі чужымі, так ці іначай супрацоўнічалі з акупантамі. Дарэчы, здраднікаў, якіх на еўрапейскі манер называюць яшчэ калабарантамі, было, насуперак сцвярджэнням афіцыйнай савецкай прапаганды, вельмі багата, бадай, больш, чым партызан. Гэтак гаворыць у апошнім рамане нікім не аспрэчаны Дзяніс Зазыба, які тлумачыць: «У сорак першым паліцэйскія гарнізоны ўзніклі ледзь не ў кожным вялікім населеным пункце. Гэта пасля мы трохі пацяснілі гарнізоны, але ж колькасць паліцаяў, здаецца, засталася ранейшай. К нам у партызаны яны сталі перабягаць пазней, а так… Ды зрэшты нічога істотнага не змянілася да самага апошняга часу. Адзінкавыя выпадкі. Прынамсі, за кошт паліцэйскіх гарнізонаў партызанскія атрады яшчэ выраслі нязначна».
Яскравым прыкладам таго, як свае знішчалі сваіх, з’яўляецца пададзеная ў гэтым жа рамане па сутнасці прытчавая гісторыя Арцёма і Ціхона Касцюкоў. Яны родныя браты, смяртэльная варожасць паміж якімі ўзнікла яшчэ з часоў калектывізацыі. Тады старэйшы Ціхон раскулачыў Арцёма. Той у вайну вярнуўся з высылкі ў родныя мясціны і жорстка адпомсціў брату. Стаўшы паліцаем, ён расстраляў яго жонку і дзяцей. Ціхон падаўся ў партызаны і, вядома, разлічыўся з Арцёмам, але зноў жа знішчыў не яго самога, а ягоную сям’ю. Вось такая кроўная помста па-беларуску, выкліканая людскім азвярэннем, віна за якое ўскладваецца на савецкую ўладу. «Звярынае пачуццё прыйшло да мяне нечакана. А выклікала яго савецкая ўлада. Гэта яна справакавала жорсткасць, на якую пайшоў брат у адносінах да мяне. Да калгасаў жа мы жылі як людзі», – пераконана заяўляе малодшы Касцюк. I ягоныя разважанні, якія яшчэ не так даўно не прапусціў бы ніякі наш цэнзар, не ўспрымаюцца як дэмагогія, бо нялюдскасць і жорсткасць сапраўды нараджаюць толькі жорсткасць у адказ. Яе праявы ў апошніх раманахі Чыгрынава самыя разнастайныя.
Жорстка ваююць фашысты, якія бяруць заложнікаў з ліку мірных жыхароў і спальваюць цэлыя вёскі разам з людзьмі. Пра гэта наша літаратура аб вайне пісала заўсёды. Але яна звычайна замоўчвала, што не самым высакародным чынам нярэдка вялі сябе і партызаны. Чыгрынаў жа цяпер паказвае і гэты бок справы. У яго і народныя мсціўцы займаюцца паборамі, не толькі вымушанымі, для сваіх патрэб, але і «для брата, цешчы і свата…». Гэта з «Вяртання да віны». У рамане «Не ўсе мы згінем» тэма бясконцых пабораў узнікае зноў. Там жа згадваецца, што крутагорскія партызаны змагаюцца не столькі з гітлераўцамі, колькі з паліцаямі. Такім чынам, зноў фактычна свае б’юць сваіх, а ў выніку нясе страты наш жа народ, аслабляецца патэнцыял нацыі.
А яшчэ ў гэтым жа рамане засведчана, што на Беларусі без разбору чынілі расправы ўкраінскія партызаны. Паявіўшыся ў Верамейках, яны па паклёпніцкім нагаворы схопленага імі старасты Рамана Сёмачкіна «мужыкоў забралі ўначы, адвезлі на край лесу і каля межавога капца пасеклі тапарамі; сярод тых мужыкоў, як лічыў Зазыба, былі і вельмі прыстойныя людзі, якія наўрад ці дазволілі сабе працаваць употай на немцаў. Напрыклад, Тарасёк. Але ж партызаны таксама дзяліліся на сваіх і чужых, гэта значыць, на мясцовых і на прышлых. Свой яшчэ мог не спяшацца, спрабаваў высветліць віну. А што да беларуса літоўцу ці ўкраінцу?» Менавіта партызан з прышлых, «зусім п’яны коннік з чырвонай стужкай на кубанцы», забівае і Зазыбаву Марфу. Так ён вучыў няшчасных беларусаў «савецкую ўладу любіць».
Не робіць партызанам гонару і жорсткасць іхняй расправы з Брава-Жыватоўскім, якога не проста забіваюць, а, нібыта дзеля пацехі, кастрыруюць. Тое ж робяць і яшчэ з адным паліцаем ужо на ягоным вяселлі, а потым успамінаюць пра ўсё гэта як пра дасціпную забаву.
Такая нялюдская расправа патыхае садызмам, знарочыстым здзекам, няхай сабе і з ворагаў. Нездарма ж Зазыба, пачуўшы пахвальбу з гэтай нагоды, проста жахаецца, хоць яшчэ ў грамадзянскую вайну «наглядзеўся рознага паскудства… У недавярстве тады амаль аднолькава спаборнічалі як белыя, так і чырвоныя. Але тое, што пачуў ён цяпер, здаецца, пераўзыходзіла сваім цынізмам усё іншае».
Такі страшны воблік вайны наша літаратура падавала не часта. А Чыгрынаў жа яшчэ піша ў сваіх апошніх раманах і пра расправу з дзецьмі за грахі бацькоў, згадваючы, напрыклад, забойства зноў жа партызанамі «паліцаевага сына, лічы, яшчэ дзіця», вінаватае толькі ў тым, што бацька ўцёк. Зазыбу гэта зноў нагадала грамадзянскую вайну, калі таксама «сына каралі за бацьку, а бацьку за сына, асабліва пасля, у час раскулачвання». «Але Дзяніс Яўменавіч, працягвае пісьменнік, ніколі ні раней, ні пазней не хваліў у душы савецкую ўладу за гэта». I наогул, ён у адпаведнасці з гуманістычнай традыцыяй, якая вельмі часта парушалася ў савецкай літаратуры, лічыць, што «ваяваць з дзецьмі, дарэчы, як і з дапамогаю дзяцей», недапушчальна. Для нармальнага грамадства. Але як можна назваць нармальнымі тых, хто пасылаў савецкую авіяцыю бамбіць лагер нашых ваеннапалонных у Крычаве? Чыгрынаў у рамане «Не ўсе мы згінем» напісаў і пра гэта («Нават на лагер ваеннапалонных самалёты з чырвонымі зоркамі не шкадавалі бомбаў»).
Гаворыць празаік і пра тое, як у 1941 годзе дрэнна ўзброеных апалчэнцаў клалі «пад гусеніцы нямецкіх танкаў», каб хоць такім жахлівым шляхам затрымаць, няхай і на вельмі кароткі час, фашысцкую армаду. А яшчэ нагадвае, як ужо ў пераможным сорак трэцім кідалі ў мясарубку на Проні і былых паліцаяў, і ўчарашніх партызан. Зноў затыкалі «дзіркі людзьмі». «У штабах аднолькавыя адносіны ў такіх выпадках што да патрыётаў, што да здраднікаў. I тыя, і другія проста матэрыял, з якога можна збудаваць перашкоду», тлумачыць адзін з герояў апошняга рамана.
Гэта генерал Зеленадольскі. Ён упершыню паяўляецца толькі ў рамане «Не ўсе мы згінем». Чалавек ён рашучы, справядлівы і разумны, таму ў свой час і быў рэпрэсіраваны. I толькі ў пачатку вайны, калі яўна не хапала камандных кадраў, яго выпусцілі са зняволення і зноў вярнулі ў армейскія шэрагі. Зеленадольскі – дэмакрат па пераконаннях. Ён надзелены праніклівым позіркам і здольнасцю востра рэагаваць на несправядлівасць. Гэта дало пісьменніку яшчэ адну магчымасць сказаць пра тое, што раней у нас замоўчвалася. Напрыклад, пра савецкае барства. Яно існавала ўжо з першых паслярэвалюцыйных гадоў. «Троцкі некалі не паспеў стаць наркомам, як заняў Архангельскае. Цэлую колішнюю сядзібу царскага вяльможы. Ды і другія наркомы ў шапкі не драмалі па паркетах у асабняках коўзаліся ды карцінамі выдатныя мастакоў гандлявалі. Гэта пасля іх пісьменнікі пачалі паказваць галоднымі, а то іншы раз і амаль босымі», зазначае Зеленадольскі, а потым яшчэ дадае, што тое барства не знікла ў некаторых і ў суровыя ваенныя гады, калі таксама практыкаваліся шчодрыя генеральскія застоллі: «У рэстаране да вайны падобнага і то не заўсёды можна было за вялікія грошы мець».
Такія штрыхі істотныя не толькі для разумення ўсёй стракатасці ваеннай рэчаіснасці, але і як сведчанне таго, наколькі больш гнуткай, свабоднай і раскаванай стала пісьменніцкая думка, калі яна вызвалілася ад цэнзурнага ўціску.
Новае адчуваецца і ў паказе так званых нацыяналістаў, прыхільнікаў беларускай ідэі, якія пайшлі на супрацоўніцтва з немцамі. Ранейшая наша літаратура адназначна падавала іх як карыслівых здраднікаў беларускага народа, подлых акупанцкіх прыслужнікаў. У Чыгрынава таксама ёсць персанаж, захоплены беларускай нацыянальнай ідэяй. Гэта Алесь Астрашаб, дружбак рэпрэсіраванага пры бальшавіках Зазыбавага сына Масея. Ён паявіўся ў канцы рамана «Свае і чужынцы». Служыць Алесь пры гітлераўцах у Мінскай гарадской управе, мяркуючы, што і гэтая служба можа быць выкарыстана для адраджэння нацыянальнай культуры, а потым і дзяржаўнасці. «Нам больш не пагражае ні русіфікацыя, ні паланізацыя. I пакуль немцы б’юцца з бальшавікамі, мы маем час і магчымасць нарэшце пачаць выхоўваць свой народ у нацыянальным духу», – заяўляе Астрашаб, які прыехаў у Верамейкі з намерам далучыць і Масея да беларускай справы. Масей, вядома, адмаўляецца, бо глядзіць на ўсё гэта як на чарговую хімеру, выкліканую «правінцыяльным снабізмам», і падазроную валтузню, якая «нядобра пахне».
Гэткая цалкам адмоўная ацэнка Астрашабавай дзейнасці, па сутнасці, пераглядаецца ў рамане «Не ўсе мы згінем». Ва ўсякім разе, тут ужо не ставіцца пад сумненне шчырасць Алеся, які «калабарантнасць сваю тлумачыць проста: ён служыў сярод немцаў дзеля Беларусі», а ягоная смерць ад выбуху міны ўспрымаецца тым жа Масеем не толькі з жалем, але і як «нешта жахлівае». Разам з тым яна па-свойму і сімвалічная, бо выразна высвечвае крах тых ілюзій, якімі жыў Астрашаб, прывіднасць яго намаганняў і сапраўды нешта зрабіць для беларускай справы ў часы ваеннага ліхалецця.
Напісаў Чыгрынаў у апошнім рамане пра Другі ўсебеларускі кангрэс, праведзены ў Мінску ў канцы чэрвеня 1944 года. Генерал Зеленадольскі гаворыць пра яго як пра шабаш, наладжаны здраднікамі. Але такую атэстацыю не прымае Дзяніс Зазыба. Ён ведае, што ў тым кангрэсе прымаў удзел, праўда, у якасці госця, а не дэлегата, і ягоны Масей, які насуперак свайму ранейшаму намеру да беларускай справы ўсё ж далучыўся і якога бацька, тым не менш, не лічыць здраднікам. «Апошняе слова прагучала для Зазыбы, як нешта крыўднае, нават абразлівае. У чым у чым, але ён быў упэўнены, што да Масея гэтае вызначэнне не мела ніякага дачынення. Проста, менавіта такім чынам склаліся для яго жыццёвыя абставіны. Пачатак іх знаходзіўся ў трыццатых гадах, у нечаканым арышце», дарэчы, па цывілізаваных мерках, зусім несправядлівым. Гэта ўжо роздум старэйшага Зазыбы ў сувязі з тым, што ягоны сын, ратуючыся ад бальшавікоў, падаўся ў эміграцыю. Яна разглядаецца як з’ява трагічная, зыход «з радзімы вялікай часткі народу». I ў тым людскім мностве, слушна мяркуе Зазыба, па сутнасці, невінаватым быў не адзін Масей.
А ён жа таксама «супрацоўнічаў» з акупацыйным рэжымам – «друкаваўся ў газетах, якія выходзілі ў шматлікіх гарадах на акупіраванай тэрыторыі», быў пісарам у валасным упраўленні ў Бабінавічах, не пайшоў у партызаны, хоць яго клікалі туды, а яшчэ па прапанове папа Дворскага (персанаж не вымышлены, такі поп існаваў у сапраўднасці, пасля вайны мусіў стаць шаўцом, аднойчы і Чыгрынаву пашыў добрыя боты) перакладаў на беларускую мову «цэлы круг малітваў і казанняў», прычым разглядаў гэту працу ўжо «не як нейкую хімеру, а як справу патрэбную і, можа, нават богазаўгодную».
А размовы якія былі ў яго з тым папом! Па бальшавіцкіх мерках суцэльны крымінал: «Ні Масей, ні Дворскі не падманваліся ні наконт савецкай улады, ні наконт акупантаў, яны моцна пачувалі сябе людзьмі тутэйшымі, гэта значыць, беларусамі, дарэчы, якія ні бальшавікам, ні немцам, калі разважаць шчыра, не патрэбны былі. Маўляў, штосьці прамежкавае – ні народ у выразным значэнні гэтага слова, ні нацыя.
Карацей кажучы, ні тым, ні другім так званы беларускі нацыяналізм не падыходзіў. I калі б не палітыка, калі б не бягучы момант, з якога ўсе бакі хацелі мець выгаду, ніхто б не стаў гуляць у падобныя гульні, дарма што з цягам часу беларусы, нягледзячы на калатэчу, усё смялей вытыркаліся са сваёй нацыянальнай ідэяй». Вытыркаліся, вядома, людзі тыпу Алеся Астрашаба і самога Масея. А тое, што гэтую ідэю не ўдалося ажыццявіць, не ад іх, не ад беларусаў, увогуле, залежала.
Такіх разважанняў проста не магло быць у раманах, выдадзеных да адмены цэнзурных забарон. Зрэшты, у нас і цяпер нацыяналізм нярэдка разглядаецца як крымінал ці, ва ўсякім разе, як адмоўнае паняцце, «хаця на Захадзе гэта тое самае, што патрыятызм, – слушна падкрэслівае выдатны беларускі вучоны, пляменнік нашага літаратурнага класіка Радзім Гарэцкі. – Якія беларусы нацыяналісты ֪ гэта проста смешна. У нас не толькі няма пачуцця перавагі над іншымі, а хутчэй комплекс непаўнацэннасці ў параўнанні з іншымі народамі».
Раней Чыгрынаў не гаварыў і пра тое, што пісаў свайго Масея Зазыбу з вядомага эмігранцкага паэта Масея Сяднёва, якога памятаў з ваенных гадоў, потым сустракаўся з ім, калі паэт, праз паўстагоддзя пасля вымушанага расстання, наведаў Беларусь.
Масей Сяднёў чытаў чыгрынаўскія творы, цаніў у раманах пісьменніка іх псіхалагізм, філасафічнасць, а пра апавяданні, як ужо згадвалася, і ўвогуле пісаў з захапленнем. Але толькі ў апошніх раманах Чыгрынава асноўныя вехі сяднёўскай біяграфіі ваеннай пары сталі праглядвацца ў вобразе Масея Зазыбы выразна. А ў «Вяртанні да віны» нават згадваецца сяброўства Гаўрылішынага Іванкі (гэта Чыгрынаў у дзяцінстве) з Масеем Зазыбам (у сапраўднасці з Сяднёвым): «Хлопчык даверліва падаў Масею руку. Яны сябравалі ў гэтае лета – Іванка і Масей. Здаецца, дзе толькі не пабывалі разам. I ў лесе, і ў полі. Сямігадовы Іванка ўжо скончыў да вайны клас, умеў чытаць, а найбольш – пытацца, хоць таксама даваў, калі можна сказаць так, кансультацыі па грыбах, ягадах».
У ранейшых раманах Масей Зазыба асцерагаўся расказваць пра свае лагерныя пакуты, належнае адлюстраванне якіх зноў жа пачалося толькі з рамана «Вяртанне да віны». У гэтым творы сталінскія рэпрэсіі ўжо не разглядаюцца як нешта выпадковае, не звязанае з самой сутнасцю таталітарнай сістэмы, ледзь не стыхійнае бедства. «Савецкая ўлада ў тваёй бядзе невінаватая. Ты ж сам кажаш, ком з гары каціўся. Было, адмаўляць нельга. Але ж не ўсюды аднолькава. У нас, напрыклад, дык ніводнага і пальцам не кранулі. Ды і не толькі ў нас. Значыць, самаўпраўства на месцах тварылася. А з верху за ім недагледзелі», – пераконваў, яўна з аглядкай на цэнзуру і насуперак праўдзе, Дзяніс Зазыба свайго сына ў «Апраўданні крыві». А ў «Вяртанні да віны» паявіўся рэпрэсіраваны прафесар Дзягель, гісторык па спецыяльнасці, які без усякіх агаворак і эківокаў тлумачыць: «Усё робіцца Сталіным і ягонай хеўрай свядома, іначай не адбывалася б гэтая «недарэчнасць» на працягу столькіх гадоў… у краіне ажыццяўляўся «няспынны тэрор», той, за які заўсёды стаяў Троцкі і які цяпер, пасля выгнання Троцкага, ажыццяўляў «пад ленінскім прыкрыццем» Сталін».
Падкрэсліваецца цяпер і масавасць тэрору, яго выключная жорсткасць. «У Марыінску, куды трапіў беспадстаўна асуджаны Масей, знаходзіўся размеркавальны лагер, і новых зняволеных трымалі ў цягніках нядоўга, адно пакуль ішоў пералік. Але цягнікі ўсё падыходзілі і падыходзілі на станцыю. Ім проста не было канца, дарма што ўсе будынкі ў горадзе, прыдатныя хоць збольшага для ўтрымання людзей, былі перапоўнены; у некаторых зняволеныя нават спалі стоячы, а да бочкі, каб апрастацца, дабіраліся па галовах». I яшчэ: «Канвойных вакол калоны налічвалася небагата, затое лютавалі аўчаркі, якіх недзе вырошчвалі дзеля такога прызначэння ў гадавальніках, няйначай, навучаючы на асуджаных людзях. Канвойныя таксама мала чым адрозніваліся ад аўчарак».
Чалавек, які сутыкнуўся з усімі гэтымі жахамі, ужо не можа не думаць пра «зняважаную справядлівасць» і тое, як шмат народ «нацярпеўся ад савецкай улады». I Масей сапраўды пра ўсё гэта думае, але толькі ў двух апошніх раманах. Ён не прымае разлічаныя на наіўных дзівакоў дэмагагічныя запэўніванні, што ў здзеку над людзьмі вінаватымі былі толькі карныя органы, бо разумее, што яны «заўсёды дзейнічаюць у краіне адпаведна патрэбам улады».
Гэта з рамана «Не ўсе мы згінем». Там жа падаюцца і наступныя Масеевы развагі: «У савецкай улады заўсёды павінны быць вінаватыя. Яна без гэтага не можа». «Яна доўга помніць. Памяць у яе, на жаль, сапраўды надта доўгая і помслівая».
Масей быў пераконаны (і ў гэтым ён ніколькі не памыляўся), што пасля перамогі над нямецкім фашызмам, за якую народу прыйшлося заплаціць неймаверна цяжкую цану, у нас «зноў пачнецца вялікі хапун, калі мала хто здолее апраўдацца» за любую дробязь. Яму ж самому сібірскі лагер быў зноў гарантаваны. Таму сумленны і таленавіты хлопец, які не зрабіў нічога кепскага людзям і па агульначалавечых мерках не меў за сабою віны, але, як сам казаў, пабыў і ў савецкай, і ў нямецкай пастцы, гэты хлопец рашаецца на эміграцыю. Выбраны ім шлях сапраўды крыжовы, бо ў віхуры вайны, якая тады яшчэ працягвалася, ён быў непрадказальны і поўны невядомасці. Але наша шматпакутная гісторыя прапаноўвала яго многім. I самыя моцныя з іх, у тым ліку жыццёвы прататып Масея Зазыбы Сяднёў, не згубіліся ў вялікім чужым свеце, а здолелі і там працаваць на карысць Бацькаўшчыны, якую яны заўсёды насілі ў сваім сэрцы.
Не забывае сваіх Верамеек і Масей Зазыба. У рамане «Вяртанне да віны» ёсць лаканічная згадка, што праз шмат гадоў «Масей вернецца сюды зноў. Але тады ягонае Забесяддзе будзе ўжо бязлюднае, у вялікай хваробе, якую ва ўсім свеце назавуць Чарнобылем!..».
У 1944-м гэтую страшную бяду ніхто прадбачыць, вядома, не мог. А горыч вымушанага расстання з Радзімай была моцнай. Дзянісу Зазыбу, які адчуваў, што траціць сына назаўсёды, здавалася нават, што той будзе толькі «мыкацца, гараваць па чужых краёх. А гэта, бадай, горай, чым адседжваць новы тэрмін на Калыме ці Пячоры».
Такія Зазыбавы думкі з рамана «Не ўсе мы згінем» паказваюць, што Дзяніс Яўменавіч ніяк не здагадваўся, што ягонаму Масею выпадзе не самы горшы, а ў нечым яшчэ і шчаслівы лёс, і яўна недаацэньваў здольнасць нашай тагачаснай таталітарнай сістэмы здзекавацца з чалавека, люта распінаць яго і ўрэшце ператвараць у лагерны пыл. Але пры ўсім тым старэйшы Зазыба цяпер куды больш рэалістычна глядзіць на некаторыя рэчы. Ён перастае наракаць, што сын «незаконна», «не па чыстай» вярнуўся са зняволення (яго адпусціў канвойны) і тым самым кідае цень на «заслужанага бацьку». Пракурорскі тон у дачыненні да вымучанага лагернай жорсткасцю хлопца паступова змяняецца на натуральную чалавечую спагаду да яго. Не менш істотна, што, Дзяніс Яўменавіч вызваляецца ад свайго пэўнага фальшу і, зразумела, вымушанага хваласпеву савецкай уладзе і яе непагрэшнасці ва ўсім. А гэта значыць, што знікае той налёт саўковасці, які раней у Зазыбы ўсё ж адчуваўся, хоць і не быў такім моцным, як у Чубара і іншых зусім «правільных», цалкам артадаксальных партыйцаў.
Ёсць у двух апошніх раманах перамены і ў поглядзе на калгасы. Раней пісьменнік мусіў трохі прыхарошваць калгаснае жыццё. Рабілася гэта пераважна праз выказванні асобных персанажаў, а не праз канкрэтныя дэталі, якія, як мімаходная згадка пра хату Ганны Карпілавай, што «палохала сваімі пустымі кутамі і голымі сценамі», супрацьстаялі такому прыхарошванню. I яно зусім знікае ў раманах «Вяртанне да віны» і «Не ўсе мы згінем». Больш таго, у «Вяртанні да віны» ідзе размова і пра ўзброенае супраціўленне сялян калектывізацыі. Тут упамінаецца Бешанковіцкае антыкалгаснае паўстанне, пасля падаўлення якога «нямала было арыштавана мужыкоў, расстраляна, як кажуць, на скорую руку, а найбольш вывезена ў Сібір, на Поўнач, дзе толькі ставала калючага дроту ды назіральных вышак».
Вельмі непераканальна выглядала ў тым жа «Плачы перапёлкі» далёкае ад рэальнага стану рэчаў падкрэсліванне вялікай сялянскай адданасці калгаснаму ладу, з-за якой верамейкаўцы і пры нямецкіх фашыстах нібыта не хацелі распускаць калгас і толькі бралі агульную маёмасць на захоўванне да вяртання бальшавікоў. У рамане «Не ўсе мы згінем», цяпер у адпаведнасці з жыццёвай праўдай, верамейкаўцы ўжо суцяшаюць сябе спадзяваннем, што пасля вайны калгасаў увогуле не будзе, і не спяшаюцца «зноў абагульняць зямлю і маёмасць».
Дзяніс Зазыба, хоць ён раней («Плач перапёлкі») як быццам бачыў у калгасе ўвасабленне сваёй мары, успрымае аднаасобніцкія схільнасці землякоў з натуральным спакоем разумнага селяніна.
I ўсё ж вобраз старога Зазыбы ў апошніх раманах яўна драматызуецца і ўрэшце становіцца бадай што трагедыйным: чалавек, які з адкрытай душой змагаўся за новы лад, прымаў актыўны ўдзел ва ўзброенай барацьбе за яго ўсталяванне, з цягам часу пачынае ўсведамляць, што з дапамогай насілля нельга вырашаць усе жыццёвыя праблемы. «Праўду не заўсёды робяць шабляй», – так фармулюе для сябе гэтую ісціну Зазыба, які і сам у канчатковым выніку апынуўся, па сутнасці, ля разбітага карыта – у спаленай вёсцы, без жонкі, забітай партызанамі, і сына, які хоць і застаўся жывы, але мусіць уцякаць з радзімы, назаўсёды пакідаючы адзінокага бацьку. I гэта была трагедыя не толькі Зазыбы, але ў пэўным сэнсе і ўсёй Беларусі, якая за гады вайны страціла многіх сваіх дзяцей.
Натуральна, што ў такім завяршэнні лёсу галоўнага героя бачыцца ўскладненне чыгрынаўскага погляду на вайну, у паказе якой цяпер таксама на поўную сілу загучалі трагічныя ноты. Вядома, пісьменнік, у адрозненне ад многіх сваіх папярэднікаў, і раней не націскаў толькі на яе гераічнасць, а імкнуўся, як сам казаў, адлюстраваць драматызм вайны «ў яе звычайным, будзённым цячэнні». Але ў апошніх раманах увага мастака ўсё больш засяроджвалася на вайне як трагічным «замарачэнні», якое аплочваецца вялікай народнай крывёю. Гэта блізкія і самому аўтару думкі Зазыбы з рамана «Вяртанне да віны», сама назва якога добра выяўляе зрухі ў чыгрынаўскім бачанні ваеннага часу. Растлумачваючы гэтую назву ў інтэрв’ю 1994 года, празаік падкрэсліў: «у вайну было вельмі многа вінаватых. Нават тыя вінаваты, хто віноўнымі сябе не лічаць. Пралітая людская кроў – гэта ўжо віна, а тады колькі яе пралілі, людской крыві… Хіба можна гэта апраўдаць?» Такое выказванне было ўжо ў пэўнай меры і палемікай пісьменніка з самім сабою. Яно азначала, што Чыгрынаў імкнуўся надаць адваротны сэнс назве свайго рамана (другога па ліку) «Апраўданне крыві».
Цяпер празаік сцвярджаў, што сапраўдныя віноўнікі вайны – гэта тыя, хто крывадушнай палітыкай заігрывання з Гітлерам і дзікімі рэпрэсіямі ўнутры краіны справакавалі агрэсію нямецкіх фашыстаў, а потым перакладвалі сваю віну перад народам на ягоныя плечы, абвінаваціўшы, як сказана ў «Вяртанні да віны», усіх, «хто тут, у акупацыі, заставаўся».
Словам, вайна ў разуменні Чыгрынава, выяўленым у яго апошніх раманах, гэта перш за ўсё вялікая бяда, народная трагедыя, асабліва адчувальная для Беларусі, дзе было наканавана загінуць «ледзь не кожнаму другому чалавеку, незалежна ад таго, прымае ён чынны ўдзел у падзеях ці трапіў у іх выпадкова, стаўшы так званай нявіннай ахвярай («Не ўсе мы згінем»). Перабольшванне? Невялікае, бо ў цэлым па рэспубліцы загінуў кожны трэці, а ў некаторых раёнах, напрыклад на Віцебшчыне, і кожны другі. Кажуць, што спіс ахвяр Беларусі ў Айчынную вайну, надрукаваны на машынцы, расцягнецца на 60 кіламетраў («ЛіМ», 1995, 5 мая).
Адсюль, ад гэтага рэальнага трагізму, ідзе і чыгрынаўскае настойлівае паўтарэнне: вайна «грашыма корміцца, затое весяліцца крывёй. I часта крывёю не тых, хто вінаваты ў ёй». «У вайну вельмі лёгка атруціцца чалавеку яе трупным дыханнем» («Вяртанне да віны»). «А вайна яна ўся амаральная. Чорная, крывавая, брудная». «Людзі, нягледзячы ні на што, ішлі к перамозе праз бруд і кроў». «Чым бліжэй заставалася да канца вайны, тым болей крыві яна патрабавала» («Не ўсе мы згінем»).
На трагедыйнае завяршэнне лёсу Зазыбы, ягонай сям’і і многіх іншых верамейкаўцаў, завяршэнне, якое нясе ў сабе водсвет гэтай вялікай крыві і шматлікіх рэальных ахвяр, моцна ўплывала і чыгрынаўскае адчуванне агульнага трагізму нашай гісторыі, з-за якога не толькі апошняя, але і многія іншыя войны канчаліся для беларусаў адно велізарнымі стратамі ды разарэннем.
«Куды толькі ні хадзілі беларусы паходамі, многім дапамагалі ваяваць, наводзіць парадак, таленты свае аддавалі іншым народам, кадры ім пастаўлялі, словам, былі донарамі. А пра сябе як паклапаціліся? Які ў сябе парадак навялі?.. Дык вось, дзе мы толькі ні былі, чаго ні рабілі, а ўсё не для сябе, не для сваёй Бацькаўшчыны. Як быццам нейкае пракляцце над намі», – з горыччу разважаў пісьменнік ужо ў 1994 годзе. Праўда, ён пры гэтым падкрэсліваў, што «гістарычныя карані ў нас ёсць. Яшчэ жывыя і моцныя карані». Яны дазволяць развіваць «і нацыянальную дзяржаўнасць». Аднак жа на хуткі поспех у гэтай справе Чыгрынаў не спадзяваўся, бо бачыў, што «цяпер нам вельмі не хапае добрых палітыкаў, такіх, якія б думалі пра будучыню нацыі і карысталіся шырокай падтрымкай народа».
Гэткае разуменне ў пісьменніка, які нашу гісторыю ведаў выдатна, куды лепш за многіх прафесійных гісторыкаў, узнікла, сфармавалася даўно і таксама схіляла яго да ўзмацнення трагізму ў апошніх раманах, на мастацкую канцэпцыю якіх ужо не ўплывалі ранейшыя абмежаванні.
Істотнай з’яўляецца і тая акалічнасць, што сучасная эпапея, як слушна пісаў Алесь Адамовіч яшчэ ў 1970-я гады, не можа быць ураўнаважана-спакойнай. Яна патрабуе «большай вастрыні і пачуццяў, і думак, і трагізму». Ды ўжо лёсы Грыгорыя Мелехава ў «Ціхім Доне» і Васіля Дзятла ў «Палескай хроніцы» невыпадкова атрымалі трагічнае завяршэнне. Гэта дыктавала бурлівая рэчаіснасць XX стагоддзя, якую добра адчуваў і Чыгрынаў. Асабліва турбавалі яго наступствы Чарнобыля, які паставіў вялікія пытальнікі над самой будучыняй нашага народа. Так што ўсё сыходзілася, ціснула ў адным напрамку, працавала на ўзмацненне трагізму ў апошніх чыгрынаўскіх раманах. Іх пісьменнік, паўтару, Чарнобылем і збіраўся закончыць, але з-за невылечнай хваробы не дацягнуў падзейны ланцуг да яго канкрэтнага паказу.
Увогуле, падзейны тэмп у чыгрынаўскіх раманах вельмі замаруджаны. Гэта тлумачыцца тым, што аўтарскае апавяданне ў іх арыентавана на паказ складанасці ваеннай рэчаіснасці праз глыбіннае даследаване народнага жыцця, дэталёвы аналіз псіхалогіі герояў. А ў выніку раманы «Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві», «Свае і чужыя» ахопліваюць толькі паўгода вайны – да разгрому гітлераўцаў пад Масквой уключна.
У апошніх раманах пісьменнік мусіў усё ж прыспешваць падзейны тэмп, каб давесці храналогію дзеяння да вызвалення Беларусі. Такім чынам, на раманы «Вяртанне да віны» і «Не ўсе мы згінем» прыпадае ўжо два з паловай гады ваеннага часу. Дыспрапорцыя яўная. Яна нарадзіла пэўную аблегчанасць пісьма, асабліва прыкметную ў апошнім творы. Ён у значнай меры ўспрымаецца як раман-эпілог, у якім знаходзяць сваё завяршэнне, нярэдка бегла-інфармацыйнае, галоўныя сюжэтныя лініі і лёсы герояў. Так што страты ёсць. Яны прыкметныя нават у абмалёўцы Дзяніса Зазыбы. Пры ўсім тым новым і надзвычай важным для мастацкай канцэпцыі чыгрынаўскай эпапеі, што паяўляецца ў стаўленні Зазыбы да жыцця і людзей, ён, Дзяніс Яўменавіч, цяпер, здаецца, у нечым трохі і драбнее, бо становіцца персанажам, неабходным найперш для сюжэтнага руху, з’яднання розных падзейных асяродкаў (раней гэтая роля належала пераважна Чубару). Словам, Зазыба ў рамане «Не ўсе мы згінем» перастае быць ключавой фігурай у свеце верамейкаўцаў, з якім цяпер траціць амаль усе свае ўстойлівыя сувязі.
Зрэшты, і гэтаму верамейкаўскаму свету, які ў віхуры ваеннага разарэння выглядаў найбольш устойлівым і трывалым, вайна нанесла вялікія страты, праз якія таксама высвечваецца трагізм і яе самой, і жыцця ўвогуле.
Прыкметны след пакінуў Чыгрынаў і ў драматургіі. Ён стварыў п’есы па сваіх апавяданнях (аповесць для тэатра «Дзівак з Ганчарнай вуліцы», па раманах «Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві», «Свае і чужыя» (гэты твор мае назву «Свае і чужыя», яго жанравае вызначэнне «драма ў двух частках»), а таксама цэлы шэраг арыгінальных драматычных твораў. Сярод іх вылучаецца гістарычны цыкл, які ахоплівае вялікі прамежак часу.
У драме «Звон – не малітва» паказаны лёс полацкай князёўны Рагнеды – Гарыславы і яе сына Ізяслава. Гэта – X стагоддзе. «Прымак» (зноў драма) прысвечаны беларуска-літоўскаму князю Ягайлу, які праз шлюб з каралевай Ядвігай стаў прымаком Польшчы – каралём Рэчы Паспалітай, пайшоўшы дзеля гэтага на далучэнне Вялікага Княства Літоўскага да польскай дзяржавы (Крэўская ўнія 1385 года). У Чыгрынава ён, ужо ў старасці, перабірае важнейшыя вехі свайго жыцця і скардзіцца на долю: «Увесь час тут у прымаках быць вельмі цяжка… Справа у паляках… яны паквапіліся на Вялікае Княства. I я здрадзіў свайму народу. Здрадзіў брату Вітаўту, хоць вельмі любіў яго і цяпер люблю. Аднак каму скажаш? Жывуць два народы побач, а як сабакі паміж сабой».
Драма з пралогам і эпілогам «Чыстыя рэкі, мутныя воды» расказвае пра пакручастыя жыццёвыя шляхі Канстанціна Астрожскага і ягоную бліскучую перамогу ў бітве пад Оршай у 1514 годзе. Але пафас твора складае не столькі захапленне воінскай доблесцю продкаў, колькі горыч ад таго, што так часта з дапамогай зброі вырашаліся спрэчкі суседніх народаў. «На мір спадзяванняў ніхто не меў. Таму яшчэ доўга-доўга лілася беларуска-руская кроў!.. I яшчэ доўга нашы чыстыя рэкі цяклі мутныя ад гэтай крыві!..» – недвухсэнсоўна зазначаецца ў эпілогу п’есы.
Зразумела, што думка пісьменніка, які не прымаў варожасці паміж народамі-суседзямі, скіроўвалася ў сучаснасць. Яшчэ ў 1991 годзе, адразу пасля распаду былога СССР, ён падкрэсліваў: «Мяне радуе, што ствараецца новая эканамічная прастора. Хацелася, каб яна расшырылася не толькі за кошт былых савецкіх рэспублік. I адначасова вельмі непакоіць настойлівае імкненне нашых палітыкаў аб’яднацца ў прасторы палітычнай, зноў накрыць сябе каўпаком. Магчыма, у будучым гэта непазбежна. Але хацелася б, каб да палітычных аб’яднанняў Беларусь ішла і як нацыянальная жыццяздольная дзяржава, а не ў цяперашняй якасці ўчарашняй правінцыі вялікай імперыі». Вельмі цвяроза мысліў мастак!
У «Следчай справе Вашчылы» аўтар стварыў яркі вобраз кіраўніка сялянскага паўстання на Крычаўшчыне ў XVIII стагоддзі.
Постаць Васіля Вашчылы цікавіла пісьменніка шмат гадоў. Спачатку ён меў намер напісаць пра Вашчылу раман, але адмовіўся ад гэтай задумы, бо атрымалася п’еса, напісаная, як лічыў аўтар, «дэталёва, аб’ёмна».
Яшчэ з прыкідкай на раман Чыгрынаў грунтоўна, як мала хто з прафесійных гісторыкаў, даследаваў усё, што звязана з Вашчылавай дзейнасцю. «Я старанна вывучаў гісторыю паўстання Вашчылы. Пазнаёміўся з яго сапраўднай судовай справай, якая праляжала ў архівах 240 гадоў… Раней пра яго наогул гаварылі ў сувязі з антыяўрэйскімі выступленнямі. Крычаўскае стараства ў Радзівілаў арэндавалі яўрэі Іцкавічы. Але паўстанне было не антыяўрэйскім, а антыфеадальным. Яно ўзнікла як пратэст супроць цяжкіх жыццёвых умоў. Радзівіл з ім расправіўся. Куды зніклі Іцкавічы – невядома. Відаць, яны загінулі ў падвалах Радзівіла. Напэўна, ён узяў іх пад сваю «апеку». Я ў п’есе напісаў, што цыгане іх аграбілі і кінулі ў балота. Баронства цыганскае там было. А калі штосьці з гісторыі дакладна не вядома, прыходзіцца дадумваць. Але я настойваю, што паўстанне было менавіта антыфеадальнае, накіраванае супроць прыгнёту наогул. А яўрэі тут ні пры чым. Прыгнятаў жа не толькі арандатар, але і князь», – патлумачыў мне Чыгрынаў у 1994 годзе. А потым яшчэ і дадаў, што «ў час паўстання браты Іцкавічы ўжо не былі і арандатарамі Крычаўскага стараства. Іх ужо і ў Крычаве не было». З гісторыкаў, якія давалі слушную трактоўку паўстанню пад кіраўніцтвам Вашчылы, пісьменнік называў толькі В. Мялешку і П. Лойку.
П’еса пра Вашчылу з поспехам ішла ў Магілёўскім тэатры, перадавалася па радыё. Думаецца, што гэта самы значны драматычны твор Чыгрынава.
«Гістарычная рэканструкцыя ў дзвюх дзеях» – такое жанравае вызначэнне даў пісьменнік п’есе «Зайграй, зайграй, хлопча малы». Гэты твор пераносіць нас у XIX стагоддзе, прымушае задумацца над лёсам Паўлюка Багрыма, які застаўся для нашчадкаў аўтарам аднаго выдатнага верша.
На пачатку XX стагоддзя адбываецца дзея ў драме «Савіцкі», прысвечанай таксама трагічнаму лёсу сялянскага абаронцы ў духу Робін Гуда і пушкінскага Дуброўскага.
Драма следчага ў перыяд сталінскіх рэпрэсій узнаўляецца ў п’есе «Чалавек з мядзведжым тварам». А ў трагічным гратэску «Ігракі» галоўнымі дзейнымі асобамі з’яўляюцца Сталін і Гітлер, палітычныя гульні якіх скончыліся зноў жа вялікай крывёю Другой сусветнай вайны.
Нарэшце чарнобыльская трагедыя асэнсоўваецца ў п’есах «Хто вінаваты» і «Толькі мёртвыя не вяртаюцца». Маецца на ўвазе, што мёртвыя не вяртаюцца дамоў, у забруджаныя радыяцыяй хаты. Літаратура ж, калі яна сапраўды таленавітая, дык здольная вяртаць да нас, у нашу свядомасць і тых, хто даўно пакінуў гэты свет, а таксама засяляць яго створанымі ёй самою персанажамі, якія становяцца нашымі жывымі спадарожнікамі.
Гэта ўлічваў Чыгрынаў у сваёй працы над гістарычнымі творамі. «Народ, нацыя самі сябе ствараюць, сцвярджаў ён. Але іх гісторыю трэба паказаць. Толькі тады мы выйдзем у вялікі свет. А так што ж атрымліваецца? На працягу цэлых стагоддзяў мы шмат ваявалі, неслі вялікія ахвяры. А хто пра гэта ведае? У свеце не ведалі. Таму што не было вялікага, агульнапрызнанага нацыянальнага мастацтва, такой жа літаратуры. Не было каму замацаваць нашы здзяйсненні».
У такіх выказваннях адчуваецца пэўнае завастрэнне ці перабольшанне, бо ўсё ж сапраўды значную літаратуру з творамі сусветнага ўзроўню мы маем. Але з-за прыніжанага стану нашай мовы і працяглай адсутнасці ў нас паўнацэннай дзяржаўнасці мы не атрымалі таго розгаласу ў свеце, якога наш шматпакутны народ варты. Чыгрынаў гэта ўсведамляў з абвостранасцю неардынарнага мастака.
Ён быў чалавекам з маштабным поглядам на рэчаіснасць, глыбока разумеў усю складанасць нашага нацыянальнага быцця. Сам ён працаваў вельмі мэтанакіравана, але без хапатлівасці і мітусні, кажучы словамі А. Пісьмянкова, з «непаспешлівай беларускай грунтоўнасцю». Яна была характэрнай і для яго грамадскай дзейнасці, вартай глыбокай павагі, і для пісьменніцкай творчасці.
Для паўнаты ўяўлення пра яго творчыя набыткі варта прыгадаць яшчэ працу Чыгрынава над сцэнарыямі шматсерыйных тэлефільмаў пра Айчынную вайну. Адзін з іх («Руіны страляюць») зроблены ў суаўтарстве з I. Новікавым па ягоных дакументальных творах, другі напісаны паводле ўласнага раманнага цыкла.
Зрэдку звяртаўся Іван Гаўрылавіч і да перакладчыцкай справы. Яму належаць пераклады асобных твораў I. Андрыча і X.К. Андэрсена, М. Горкага і У. Вішнеўскага, В. Бялова, У. Салаухіна і Я. Носава, шэрагу армянскіх пісьменнікаў (зб. апавяданняў «Кветкі Арарата» Р. Іванчыка) і некаторых іншых аўтараў.
Усё, за што браўся Іван Чыгрынаў, ён рабіў з поўнай аддачай і вялікай зацікаўленасцю лёсам чалавека і краіны, роднай Беларусі, шчырым клопатам пра наша духоўнае багацце. I таму ягоная творчасць заняла трывалае месца ў беларускай літаратуры, узбагаціла яе здабыткамі, якія маюць доўгатэрміновае значэнне, будуць служыць многім пакаленням.

КОЛЬКАСЦЬ АРТЫКУЛАЎ: 1

Таццяна Шамякіна

ПРАЎДА І ЧАЛАВЕЧНАСЦЬ

Іван Чыгрынаў належыць да таго ж пісьменніцкага пакалення, што і Вячаслаў Адамчык, Уладзімір Дамашэвіч, Іван Пташнікаў, Барыс Сачанка, Міхась Стральцоў і інш. Як пісьменнік ён складваецца ў 60-я гады, вельмі цікавы час у развіцці савецкай шматнацыянальнай літаратуры, калі з’явілася многа новых імён, паявіліся новыя напрамкі, надзвычайна пашырыўся стылёвы дыяпазон. Адну з важных роляў у выспяванні першага рамана Івана Чыгрынава «Плач перапёлкі» адыграла сама атмасфера 60-х гадоў. Многія даследчыкі літаратуры і мастацтва, філосафы, сацыёлагі лічаць 60-я гады XX стагоддзя гадамі абагульненняў і роздуму. Ул. Гусеў, напрыклад, піша: «Да сярэдзіны 60-х гадоў выкрышталізаваліся праблемы, характэрныя для грамадства з вялікім гістарычным вопытам».
Час, калі пісаўся другі раман Івана Чыгрынава – «Апраўданне крыві», – 70-я гады, для літаратуры быў, па-першае, часам паглыблення гістарызму, па-другое, імкненнем да адлюстравання чалавечай асобы, раскрыцця яе складанага сацыяльнага і духоўнага свету. Гэтыя дзве тэндэнцыі, узаемна перакрыжоўваючыся, нараджаюць новыя і новыя формы мастацкай творчасці.
Натуральна, што сацыяльныя катаклізмы, праблемы захавання міру на планеце, навукова-тэхнічная рэвалюцыя, выбух інфармацыі, клопат аб прыродзе і выхаванні гарманічна развітога чалавека – усе гэтыя велічныя праблемы паставілі мастацтва перад неабходнасцю выбару новых прыёмаў і сродкаў адлюстравання. Узрасла тэндэнцыя да сінтэзу, да глыбіні мастацкага бачання, да філасофскіх канцэпцый рэчаіснасці. Літаратура адчувала патрэбу асэнсаваць шлях, пройдзены грамадствам за большую палавіну бурнага XX стагоддзя. Асабліва гэта датычылася нашай краіны, народу якой давялося перажыць значна больш, чым якому іншаму на зямлі. Самай вялікай падзеяй гэтай эпохі побач з Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыяй была і застаецца Вялікая Айчынная вайна.
Кнігі савецкіх пісьменнікаў пра Вялікую Айчынную вайну найбольш поўна і ярка раскрываюць яе сутнасць і гісторыю. Вайна разглядаецца ў лепшых творах савецкай літаратуры ў кантэксце ўсёй гісторыі нашага стагоддзя. Таму прынцып гістарызму становіцца важнейшай катэгорыяй, не толькі метадалагічнай, але і эстэтычнай літаратуры сацыялістычнага рэалізму.
Пісьменнікі, што пішуць пра Вялікую Айчынную вайну, імкнуцца асэнсаваць яе народны, вызваленчы характар, яе маральна-этычныя аспекты з вышыні сённяшняга дня. Безумоўна, любы пісьменнік, пра што б ён ні пісаў, перш за ўсё адлюстроўвае сучаснасць, але для мастака, які распрацоўвае ваенную тэму, надзвычай важна ўлічваць сувязь часоў, вопыт і гісторыі, і сучаснасці, узаемадзеянне паміж вопытам мінулым і вопытам сённяшнім.
Прынцып гістарызму патрабуе ад мастака аналізу з’яў рэчаіснасці ў іх развіцці, у дыялектычным даследаванні сацыяльна-гістарычных, псіхалагічных і маральна-этычных праблем. Тып мастацкага мыслення, ідэйна-творчая пазіцыя пісьменніка, яснае ўсведамленне законаў грамадскага развіцця – важнейшыя перадумовы гістарызму творчасці.
Гістарызм у лепшых творах аб Айчыннай вайне праяўляецца ва ўменні пісьменнікаў паставіць праблемы вострасучасныя, глабальныя, агульназначныя: чалавек і вайна, чалавек і час.
Ваенная літаратура, апавядаючы пра падзеі ўжо 35-гадовай даўнасці, даследуе ў многім і заканамернасці развіцця сучаснага грамадства. Вырашаць велізарныя сацыяльна-эканамічныя задачы нашага грамадства павінна ідэалагічна і маральна актыўная асоба, і, такім чынам, праблема «чалавек і вайна» набывае ў найбольш таленавітых творах маштаб: чалавек і грамадства ў перыяд велізарных гістарычных зрухаў.
Калі ў творах буржуазнай літаратуры паказваецца адзіноцтва, адчужэнне чалавека, то ў пісьменнікаў сацыялістычнага рэалізму ўсё большая ўвага надаецца сувязі чалавека і грамадства, чалавека і народа, актыўнасці такой сувязі, у якой вялікую ролю адыгрываюць як аб’ектыўныя, так і суб’ектыўныя фактары.
Усенародны характар Вялікай Айчыннай вайны, складаныя задачы сінтэзу, што стаяць перад пісьменнікамі, вызначылі ўзмацненне эпічнасці як адной з важнейшых асаблівасцей нашай літаратуры. Ствараюцца эпапеі К. Сіманава, А. Чакоўскага, I. Стаднюка, П. Праскурына, кінаэпапеі – «Вызваленне», «Полымя», «Блакада» і інш. Узрастае тэндэнцыя да даследавання тых этапаў вайны, аб якіх да гэтага часу было яшчэ мала напісана. Адчуваецца імкненне пісьменнікаў, і ўдзельнікаў вайны, і прадстаўнікоў малодшага пакалення, да адлюстравання чалавека на вайне ў маладаследаваных ракурсах.
Эпас сацыялістычнага рэалізму зыходзіць разумення глыбінных, унутраных сувязяў паміж асобай і грамадствам, паміж калектывам і асобным чалавекам. Мастацкае асэнсаванне вялікіх этапаў гісторыі заканамерна прадугледжвае іх эпічнае ўвасабленне, стылёвыя формы талстоўскага тыпу. Шматпланавы раман са складанай кампазіцыйнай структурай, з мноствам дзеючых асоб з’яўляецца дамінуючым у літаратуры 60–70-х гадоў. Проза Івана Чыгрынава арганічна ўвайшла ў рэчышча менавіта такой прозы, што было ў многім абумоўлена і самім характарам таленту пісьменніка.
Чыгрынаў – пісьменнік з раманным тыпам мыслення, сёння гэта заўважаеш нават у ранніх апавяданнях пісьменніка, але ён прыступіў да рамана, толькі адчуўшы ў сабе дастаткова вопыту і пісьменніцкага майстэрства.
Першы зборнік апавяданняў I. Чыгрынава «Птушкі ляцяць на волю» выйшаў у 1965 годзе. Крытыка прыхільна сустрэла зборнік, адзначыла псіхалагічнае майстэрства маладога пісьменніка, дакладнасць слова, такт. Зараз, праз пятнаццаць год, мы бачым, што асноўная асаблівасць першага этапа творчасці Чыгрынава – гэта яго роўнасць. Аўтарская манера спакойная, рытм павольна цякучы, без перабіваў, кампазіцыйная структура адпавядае логіцы развіцця сюжэта. Магчыма, такія аблівасці стылю былі абумоўлены тым, што адрозненне ад іншых пісьменнікаў свайго акалення – I. Пташнікава, В. Адамчыка, М. Стральцова – у Чыгрынава больш пераважаў разумовы пачатак, гэта значыць, свядомае, лагічнае і аналітычнае: якраз тыя якасці, якія дапамагаюць сінтэтычна ахопліваць факты жыцця, якасці, характэрныя для пісьменніка буйнага эпічнага жанру. Апавяданні I. Чыгрынава не пісаліся пад уладай пэўнага настрою, эмацыянальнага штуршка, як у ранняга I. Пташнікава, М. Стральцова. На творах I. Чыгрынава ляжыць адбітак глыбокай прадуманасці асноўнага сюжэтнага касцяка твора – ён роўнаўзважаны па аб’ёму, па суаднесенасці розных частак і элементаў.
Прыёмы і спосабы стварэння вобраза ў I. Чыгрынава падкрэслена традыцыйныя, праўда, «падпраўленыя» сучаснай лаканічнасцю. За Чыгрынавым стаіць, безумоўна, эпічная шырыня коласаўскай прозы, ёмістасць «Палескай хронікі» I. Мележа, культура пісьма М. Гарэцкага.
Найбольшае значэнне, на наш погляд, маюць у творчасці I. Чыгрынава традыцыі I. Мележа з яго эфектам даставернасці, з яго філасофскім, сацыялагічным і ў той жа час па-сапраўднаму мастацкім даследаваннем гісторыі з яго ўвагай да ўнутранага свету простага чалавека, у якім быццам перакрыжаваліся важнейшыя сілы, што дзейнічаюць у грамадстве. Традыцыі Я. Коласа ў дачыненні да I. Чыгрынава больш далёкія, лепш сказаць, што яны больш адносяцца да светабачання пісьменніка, чым уласна да стылю.
Гуманізмам і народнасцю прасякнута ўся коласаўская творчасць, у аснове якой – глыбока зямныя карэнні. Праўда, коласаўскае сінтэтычнае, цэласнае ўспрыняцце свету, відаць непаўторнае як гістарычны этап. Але іменна ад Коласа ідзе ў беларускай літаратуры традыцыя гарманічных літаратурных форм, набліжаных да форм самога жыцця. Для яго паслядоўнікаў – I. Мележа, М. Лобана, А. Чарнышэвіча, I. Чыгрынава – таксама характэрны ўраўнаважаныя, спакойна-гарманічныя стылі, якія аказаліся здольнымі перадаваць самыя глыбокія, драматычныя канфлікты сацыяльнага і асабістага жыцця людзей. Стылёвы напрамак, які ідзе ад Я. Коласа, развіваецца ў беларускай літаратуры паслядоўна і няўхільна, што абумоўлена цэлым шэрагам прычын сацыяльнага і ўнутрылітаратурнага характару. Гэта – беларускі нацыянальны стыль, вытокі якога – у спакойнай і яснай беларускай прыродзе, у размеранасці сялянскага жыцця, сардэчнасці і адкрытасці беларускага нацыянальнага характару. Беларускі нацыянальны стыль не прыземлены, не этнаграфічны, не бытавы, а паўнавесны, грунтоўны, псіхалагічны. Канкрэтнасць яго тоіцца ў асаблівасцях беларускай мовы, а таксама ў стылі жыцця беларускай вёскі, з якой выйшла абсалютная большасць беларускіх пісьменнікаў.
У сучасных таленавітых пісьменнікаў бывае цяжка прасачыць вучобу ў таго ці іншага папярэдніка. Як правіла, наследаванне ідзе па шматлікіх лініях і «ўбіраецца» ўсё вельмі арганічна. Відаць, менавіта карысная вучоба ў лепшых майстроў беларускай і рускай літаратуры з’явілася ўмовай той важнай акалічнасці, што ў I. Чыгрынава амаль не было стылёвых ваганняў. Тонка і ўмела скандэнсаваў ён у сваіх раманах лепшыя здабыткі беларускай нацыянальнай эпічнай традыцыі, развіваючы яе ў новых умовах і на новым узроўні. Тым і цікавы стыль I. Чыгрынава, што ў ім разам з індывідуальнай творчай манерай адчуваецца і вялікі сацыяльны і культурны вопыт, набыты пісьменнікам.
Для зборнікаў апавяданняў I. Чыгрынава характэрны высокі гуманістычны пафас, праўдзівасць, народнасць. Пісьменнік цікавіцца складанасцю чалавечага лёсу, паказвае людзей простых, але з заблытаным і часта драматычным жыццёвым шляхам. Памылковы, але абумоўлены характарам, свядомасцю іменна дадзенага чалавека, шлях цыгана Міхала з апавядання «Адна ноч». Трагічным аказваецца жыццё Вольгі («Апавяданне без канца»), якая прайшла праз катаванні гітлераўцаў і здрадніцтва мужа. Дваццаць год чакае мужа з вайны жанчына («Жыве ў апошняй хаце ўдава»). Адзіным сэнсам жыцця для старога Дземідзёнка пасля страты ўнучкі засталося выпускаць птушак на волю («Птушкі ляцяць на волю»). Трохі падобны на герояў В. Шукшына Аляксей Кузьмянок з апавядання «Ці бываюць у выраі ластаўкі»: і сваім дзівацтвам, і сваім «няўменнем жыць».
Жыццё многіх герояў I. Чыгрынава прайшло праз вайну, і такія людзі найбольш цікавяць аўтара. Сэнсавым подступам да рамана «Плач перапёлкі» можа быць апавяданне «Бульба», пра якое паэт Анатоль Вярцінскі ў артыкуле «Гэта было з пакаленнем…» пісаў, што пісьменнік глянуў на падзею, «той дзень у жыцці свайго героя не толькі ўласнымі вачыма, а і вачыма Мішкі Бачыхіна, Санькі Брылёва, гэта значыць, вачыма свайго пакалення, і вось напісаў праўдзівы твор, дзе асабістае, непаўторна-канкрэтнае стала нашым, агульназначным».
Апавяданне «Бульба» стала часткай малога эпасу аб вайне, створанага I. Пташнікавым, М. Стральцовым, Я. Сіпаковым, Б. Сачанкам, А. Вярцінскім, Р. Барадуліным і іншымі пісьменнікамі і паэтамі гэтага пакалення, якое не ваявала, але для якога вопыт вайны і памяць вайны з’явіліся перадумовай грамадзянскай сталасці.
Апавяданне «Бульба» пачынаецца кароткай, стрымана выпісанай экспазіцыяй, у тым жа тоне, з якога ў далейшым пачнецца і раман «Плач перапёлкі». Час і абстаноўка дзеяння падаюцца праз перамежаванне складаназлучаных і кароткіх, як выбух, сказаў: «Уранні прышлі нашы – спачатку на зацішанскім бальшаку прагрукаталі, ляскаючы жалезам, танкі, пасля, можа, праз паўгадзіны, з-за пагорка паказалася пяхота. Калоны пехацінцаў павольна спускаліся ў нізіну, што перад вёскай, і адтуль, расцякаючыся, як ручаіны вясной, па лясных і палявых дарогах накіроўваліся далей, да Бесядзі. У вёсцы тым часам дагаралі хаты… Гулі маторы. I гэты гул іхні то нарастаў, нібы станавіўся сцяной, то заціхаў… На небе плылі нізкія хмары, але дажджу не было. I ўжо каторы дзень. Відаць, хмары былі бясплодныя… На папялішчы патроху сыходзіліся людзі. Ніхто не плакаў… Не смяяліся і салдаты. Яны ішлі к Бесядзі маўклівыя».
У апавяданні відаць ужо аснова індывідуальнай манеры I. Чыгрынава. Ён канкрэтны і ў той жа час нешматслоўны, умее стварыць карціну, буйны план малымі сродкамі. Тут жа праяўляецца і яшчэ адна, праўда, характэрная не толькі для Чыгрынава, рыса – прывязанасць да родных мясцін, імкненне да максімальнай праўдзівасці, дакументальнасці апавядання. Не выпадкова А. Вярцінскі і Ю. Канэ адзначаюць падабенства апавяданняў Чыгрынава да нарысаў.
У зборніку апавяданняў I. Чыгрынава «Самы шчаслівы чалавек» больш пэўна, чым у папярэднім, даследуецца сэнс і паўнацэннасць чалавечага жыцця на зямлі. Характэрная асаблівасць зборніка – узмацненне сацыяльнасці, цікавасць аўтара да актуальных праблем грамадскага жыцця, да духоўнага свету чалавека. Тут выявілася таксама ўменне I. Чыгрынава ў адным творы выкарыстоўваць розныя прыёмы абмалёўкі характараў, ужываць розныя ракурсы для адной з’явы, факту, што характэрна менавіта для раманных форм эпасу.
Чыгрынаў не любіць упрыгожанага, расквечанага стылю, эфектных, рэзкіх паваротаў і дэталяў. Аснова яго прозы – дакладная, жыццёва-аб’ектыўная рэчавасць. Пра трагічнае, страшнае ён гаворыць стрымана, прыкрываючы свой боль, не злоўжывае ўмоўнымі формамі, сімволікай. Але ўжо ў апавяданнях адчуваецца настойлівы пошук пісьменнікам аб’ектыўнай, шматзначнай, абагульняючай дэталі.
Адно з лепшых апавяданняў I. Чыгрынава «Ішоў на вайну чалавек» прыцягвае сваёй прастатой, сціпласцю манеры, агульным спакойным мужным настроем. Ігнат – галоўны герой апавядання – па-сялянску нетаропкі, цвярозы розумам і ў многіх рысах прадвызначае вобраз Зазыбы з дылогіі. Збіраючыся на вайну, Ігнат думае пра справы, якія не паспеў зрабіць, пра жонку, якой цяпер прыйдзецца ўсё ўзяць на сябе, пра калгас. «Пра сябе Ігнат чамусьці не думаў, быццам усё гэта не датычылася яго, быццам не яму заўтра наканавана было пакінуць дом. Больш таго, Ігнат паступова пачаў лавіць сябе на тым, што непрыкметна стаў глядзець ужо на самога сябе неяк збоку, як чужога». Дакладна, тонка, сапраўды таленавіта здолеў перадаць пісьменнік думкі і адчуванні простага чалавека ў драматычныя хвіліны яго жыцця. Болем за чалавека, чыстым і нейкім прасветленым позіркам пісьменніка на яго перагукнулася з апавяданнем I. Чыгрынава вядомая аповесць Я. Носава «Усвяцкія шлеманосцы», якая з’явілася, дарэчы, значна пазней за апавяданне. Ужо тут у Чыгрынава вызначальнай становіцца ідэя, якая потым стане галоўнай у дылогіі: сувязь лёсу чалавека і лёсу народа, тая сувязь, што і вызначае каштоўнасць і цэльнасць чалавечай асобы, дыктуе пэўны сацыяльна-этычны выбар.
У тым жа плане напісана апавяданне «У баку ад дарогі», якое, як і папярэдняе, можна было б уставіць у раман і ад якога, безумоўна, адштурхоўваўся пісьменнік. Твор праўдзівы і фактычна, і псіхалагічна, напісаны без высокіх слоў, без гучных фраз і пафаснасці. У ім знайшоў адлюстраванне эпізод з абароны нашымі войскамі Магілёўшчыны ў пачатку вайны. Дакладна, як гэта любіць Чыгрынаў, дадзены геаграфічныя назвы і абставіны баёў. Але жыццёвы матэрыял ужо яўна не месціцца ў рамках апавядання. I не толькі ў гэтым, але і ў іншых творах Чыгрынава малога жанру адчуваецца імкненне да разгортвання ў часе і прасторы дзеяння сваіх твораў, да ўпарадкаванага, поўнага ўвасаблення сваіх думак і ідэалаў.
У адрозненне ад I. Пташнікава і М. Стральцова, творы якіх аб’ядноўвае перавага маральна-этычнага зместу характараў, I. Чыгрынаў паказвае больш, так сказаць, сацыяльнага чалавека, у адзінстве яго грамадзянскіх і маральных якасцей, падкрэслівае неаўтаномнасць асабістага, яго залежнасць ад усяго, што адбываецца навокал.
У творах на ваенную тэму важнейшым становіцца ў наш час прычынна-выніковае і этычнае асэнсаванне ваенных падзей. Як правіла, поспеху дасягаюць тыя пісьменнікі, якія псіхалагічную дакладнасць спалучаюць з глыбінёй сацыяльнага даследавання, з агульнай карцінай жыцця народа, магутныя сілы і вялікія патэнцыяльныя магчымасці якога праходзяць выпрабаванне менавіта ў час вайны.
Да такога спалучэння імкнецца і I. Чыгрынаў, які ў рамане па-мастацку ўвасобіў пэўную канцэпцыю гістарычнага працэсу, канцэпцыю ў ланцугу «чалавек – абставіны – выбар». Аб гэтай канцэпцыі, ідэі ў дачыненні да многіх твораў сучаснай прозы добра сказаў А. Бачароў у сваім грунтоўным даследаванні «Чалавек і вайна»: «Ідэя трываласці жыцця, народжаная не абмежаванасцю ці адыходам ад складанасці быцця, а пазнаннем яго сацыяльных і гістарычных заканамернасцей, верай у нятленнасць яго карэнных асноў, пранізвае вобразнае бачанне вайны савецкімі пісьменнікамі».
Як вядома, развіццё беларускай літаратуры ў XX стагоддзі ішло хутка, але не без унутранага напружання, таму што складанай была сама гістарычная рэчаіснасць, а асэнсоўваць яе прыходзілася літаратуры яшчэ досыць маладой. Грандыёзнасць сацыяльных пераўтварэнняў, неабходнасць выхавання чалавека сацыялістычнага грамадства прад’яўляюць да беларускай літаратуры і мастацтва надзвычай вялікія патрабаванні, вымагаюць ад пісьменнікаў пошуку новых, усё больш скандэнсаваных форм вобразнасці, новых тыпаў абагульнення. Беларускія пісьменнікі дасягнулі вялікага майстэрства ў псіхалагічным аналізе. Аднак побач з пільнай увагай да духоўнага свету асобнага чалавека, да яго перажыванняў, думак, пачуццяў пашыраецца ў беларускай сучаснай літаратуры тэндэнцыя да гістарызму, да філасофскага асэнсавання падзей. Аналіз унутранага свету герояў у сучасных творах звязваецца з шырокімі абагульненнямі падзей з жыцця народа. Высокі ўзровень аналітычнага пачатку вымагае і ўзмацнення сінтэзу. Асабліва моцнае імкненне да маштабных тыпаў абагульнення праяўляецца іменна ў творах, прысвечаных Вялікай Айчыннай вайне. Мы разглядаем і дылогію I. Чыгрынава «Плач перапёлкі» і «Апраўданне крыві» як далейшы крок наперад усёй беларускай прозы ў авалоданні сінтэзам.
Сінтэтычны аналіз і грамадскіх з’яў, і ўнутранага свету чалавека ва ўсёй паўнаце іх сувязяў – важнейшая якасць дылогіі I. Чыгрынава. Паспрабуем удакладніць, што неабходна разумець пад сінтэзам прозы.
Як ужо адзначалася ўпачатку, прынцып гістарызму становіцца адным з важнейшых прынцыпаў усёй савецкай літаратуры. У паняцце гістарызму сучасныя даследчыкі ўключаюць канцэпцыю гісторыі, аўтарскую пазіцыю, пэўную сувязь характараў і абставін, гэта значыць, паказ людзей і падзей у суаднесенасці з гістарычнай праўдай, у суаднесенасці з мінулым і будучым народа.
У аснове гістарызму – ідэя пераемнасці, сувязі часоў. Гэта і вызначае цікавасць пісьменнікаў да адлюстравання народнага характару вайны, да шматграннага вырашэння праблемы суаднесенасці чалавека і эпохі, да сцвярджэння і раскрыцця сацыялістычнай свядомасці асобы, яе камуністычнай маралі.
Чыгрынаў у сваёй дылогіі «Плач перапёлкі» і «Апраўданне крыві» ставіць праблему неўміручасці сацыялістычных заваёў, перадачы эстафеты гуманістычных ідэалаў з мірнага ў ваеннае жыццё. Стыль дылогіі пабудаваны і быццам на пераходах, на «паваротах» гэтай эстафеты. Сюжэт цікавы ўжо тым, што апісваецца ў раманах не фронт, не тыл і яшчэ не акупацыя, а нешта пераходнае, хісткае, няўстойлівае. Стылёвая дамінанта твораў трымаецца менавіта на атмасферы пераходнасці і ў абставінах, і ў паводзінах людзей, і ў руху чалавечай свядомасці. Вельмі цяжка людзям, якія яшчэ бачаць перад сабой звыклыя рэчы, робяць прывычныя справы, усведамляць, што недзе побач існуе нешта зусім супрацьлеглае таму, да чаго прывыклі, на што могуць спадзявацца. Цяжка, аказваецца, звязаць розныя палюсы і катэгорыі вымярэнняў. Нездарма Зазыбе, які раптам пачуў упершыню за многа гадоў званы ў царкве, здалося, што гэта «адным часам і мінулае, патрывожанае імі, і будучае, пра якое нельга было пакуль даведацца ўставалі і напаміналі аб сабе». Звон, які заўсёды збіраў народ на агульную справу, і званы Хатыні… Маштабы народнага гора спачатку не ў поўнай меры ўсведамляліся нават вопытнымі і дасведчанымі людзьмі. Як піша С. Андраюк: «людзі гадамі, дзень у дзень, былі прызвычаеныя да пэўнага рытму, пэўнай атмасферы. Усё было натуральнае, гарманічнае. I раптам – усё зрушылася, перамянілася нешта вельмі істотнае і значнае».
Парфён Вяршкоў, адзін з самых глыбокіх і абаяльных народных вобразаў дылогіі, перад самай сваёй смерцю ў рамане «Апраўданне крыві» дапытваецца ў Масея, сына Зазыбы, «хто на етай зямлі, дзе мы цяпера, жыў да нас?». Масей падрабязна расказвае Парфёну пра радзімічаў, княствы, паўстанне Вашчылы. Парфён робіць з усяго гэтага свой вывад: «Значыць, і раней неспакойная наша надбесядская зямля была, Дзянісавіч? Не давалася?» – «Выходзіць, што так, дзядзька Парфён», – здаволена згадзіўся Масей. З упэўненасцю, што не давалася і ніколі не дасца ворагу родная зямля, памірае Вяршкоў, пакідаючы сваю ўпэўненасць Масею.
Гістарызм дылогіі I. Чыгрынава праяўляецца не толькі ў імкненні звязаць часы, працягнуць лініі ад мінулага да сённяшняга і будучага, а і ў праўдзівым адлюстраванні падзей вайны, у гістарычнасці лёсу і характараў герояў раманаў.
Гістарычная канкрэтнасць, праўдзівасць у абмалёўцы самых першых тыдняў вайны, самой атмасферы тых дзён робіць дылогію I. Чыгрынава каштоўнейшым мастацкім даследаваннем на тэму Вялікай Айчыннай вайны. Прычым іменна выдатнае валоданне гістарычным матэрыялам дазволіла пісьменніку вырашыць і агульназначныя, маральна-этычныя праблемы.
Не карыстаючыся дакументам, які шырока ўвайшоў у сучасную эпічную літаратуру аб вайне, аўтар дасягае гістарычнай канкрэтнасці падзей дакладным указаннем мясцін, дзе адбываецца дзеянне, датамі, а галоўнае, дакументальнай скрупулёзнасцю, з якой апісваюцца першыя ваенныя дні ў вёсцы Верамейкі, у Забесяддзі. У раманах апісваецца зусім рэальная мясцовасць, радзіма самога пісьменніка – куточак на Магілёўшчыне. Час таксама названы канкрэтны – жнівень 1941 года.
Л.В. Іванова ў кнізе «Современная советская проза о Великой Отечественной войне» піша: «Гістарызм кніг пра вайну ў многім абумоўлены дыялектычным адзінствам гістарычнай праўдзівасці ў апісанні падзей і мастацкай канцэптуальнасці твораў. Спалучэнне гэтых якасцей прыводзіць да гістарызму ў раскрыцці чалавечых характараў і лёсаў, суразмерных эпосе, што з’яўляецца адной з важнейшых заваёў сацыялістычнага рэалізму. Уменне перадаць сутнасць з’яў праз прызму духоўнага ўспрыняцця іх асобным чалавекам таксама абумоўлівае ў многім гістарызм лёсаў, характараў, канкрэтных учынкаў герояў».
У дылогіі – складанае перапляценне сацыяльных, філасофскіх, маральных канфліктаў. Сацыяльная і маральна-этычная дыферэнцыяцыя выявіла і жыццёва актыўныя, прагрэсіўныя сілы, і сілы, варожыя ім. Вайна – праверка духоўнай каштоўнасці герояў, іх грамадзянскай сталасці.
Каштоўнасць дылогіі I. Чыгрынава – у гістарызме, імкненні асэнсаваць сувязь часоў, у праўдзівасці, дакументальнасці, аголенасці маральна-этычнай праблематыкі.
Сюжэт у рамане, як пісаў А. Фадзееў, «пабудаваны на грамадскіх падзеях, у вырашэнні якіх закладзена і вырашэнне асабістых лёсаў». Функцыі двух галоўных герояў дылогіі, якія «трымаюць» яе сюжэт, – Зазыбы і Чубара – шырокія і разнастайныя. Калі абстрагавацца ад іх чалавечых індывідуальнасцей, ад псіхічнага складу аднаго і другога, дык галоўная задача Зазыбы – «праз сябе» і свае адносіны з аднавяскоўцамі, а потым і з прадстаўнікамі «новай улады» выявіць глыбінны разрэз жыцця адной вёскі ў пераходнай сітуацыі, у той час, як Чубар развівае гэтую сітуацыю «ўшырыню», для чаго і адпраўляецца аўтарам у падарожжа па Забесяддзі.
Зазыба раскрываецца больш, так сказаць, катэгорыяй часу, для Чубара не менш важнае значэнне мае яго перамяшчэнне ў прасторы. Зазыбе неабходны час, каб выправіцца ад першай разгубленасці і мабілізаваць свае ўнутраныя рэзервы, увасобіць у рэальных учынках свае патэнцыяльныя душэўныя сілы. Пра такіх жа, як Чубар, гавораць, што іх вучыць жыццё. З гэтага пункту гледжання кампазіцыйнае размежаванне лініі Зазыбы і лініі Чубара ўяўляецца мэтазгодным, яно дазваляе павялічыць эпічнасць твора, правесці галоўную яго думку: нішто і ніхто не можа змяніць душу народа, надламіць яго волю, імкненне да свабоды і шчасця. Стыль рамана выяўляе тыя ўнутраныя здабыткі ў чалавеку, якія былі закладзены ў мірны час, за дваццаць год існавання савецкай улады. Але той факт, што Чыгрынаў узяў для мастацкага адлюстравання самы пачатак вайны, ускладніла яго задачу. У беларускай літаратуры шмат выдатных твораў аб вайне, і апісваюцца ў іх змаганні франтоў, жыццё ў акупацыі, партызанская барацьба. I. Чыгрынаў бярэ ўсё гэта нібы ў самай першай пазіцыі. Фронт ёсць, ён перасоўваецца за Сож, аб ім, натуральна, ведаюць верамейкаўцы, таму што ездзілі капаць акопы, ды і чуваць было колькі дзён. Немцы пакуль за 7 кіламетраў – у Бабінавічах, але жыхарам вёскі Верамейкі ўжо прыйшлося сустракацца з імі, ды ёсць ужо і іх стаўленікі – паліцаі-здраднікі. Рашэнне аб неабходнасці партызанскай барацьбы было прынята на апошнім пасяджэнні раённага камітэта партыі, але іменна на гэтым важным пасяджэнні не прысутнічаў старшыня калгаса Чубар, які ўвогуле не прывык жыць без кіруючых указанняў і дырэктыў. Нельга сказаць, што Чубар – чалавек абмежаваны. Як асоба ён у многім супярэчлівы, а абмежаванасць яго – спараджэнне пэўнага часу, пэўных умоў. Ва ўсякім разе, з вобразам Чубара ў дылогіі звязана важная тэма станаўлення партызанскага руху на Беларусі. Аб тым, што такая тэма цікавіла пісьменніка даўно, сведчаць апавяданні яшчэ першага зборніка. У адным з іх («Праз гады») былы партызан Даўгалёў звяртаецца да героя-апавядальніка з пытаннем: «А ты ведаеш, што такое партызан сорак першага года?» – «Я кіўнуў галавой, хоць, па шчырасці, не зразумеў яго пытання. Я ніколі аб гэтым не задумваўся…» А Даўгалёў працягваў: «…Гэта не тое, што партызан сорак трэцяга года. Не, зусім не тое». У дылогіі яшчэ не дзейнічае ні адзін партызан, але праз вобраз Чубара пісьменнік паказвае ўнутраныя, псіхалагічныя ўмовы партызанскай барацьбы.
Чыгрынаў любіць пэўнасць, таму ідэйныя пераконанні, жыццёвыя пазіцыі герояў намеціліся на першых старонках. Яшчэ ў пачатку першага рамана ў прынцыповай размове паміж Чубарам, старшынёй калгаса, і Зазыбам, яго намеснікам, праясняюцца характары гэтых людзей. Чубар катэгарычны, просталінейны, узрушаны і грубаваты. Зазыба ўраўнаважаны, спакойны, разважлівы, хоць на душы ў яго цяжка. Ён старэйшы за Чубара, бачыў ужо вайну, лепш ведае і разумее людзей. Чубар упэўнены ў неабходнасці знішчэння калгаснай маёмасці (у канцы другога рамана ён нават сам паліць збожжа). Але яшчэ ўпачатку Зазыба задае яму важкае пытанне: чым будуць карміцца людзі, якія застануцца на гэтай зямлі? У адказ Чубар катэгарычна і легкадумна гаворыць: «А хто іх прымушае заставацца? Той, хто па-сапраўднаму любіў савецкую ўладу, не будзе сядзець. Той даўно ўжо зняўся з месца і паехаў». На што Зазыба адказвае словамі Парфёна Вяршкова, які яшчэ ў «тую германскую» вайну гаварыў: «Хто з роднай зямлі ўцякае, той ворага не перамагае». Але для Чубара паняцці роднай зямлі, савецкай улады існуюць пакуль што ў іх шырокім, узнёслым, але вельмі абстрактным значэнні. Спрэчка гэтая, якая адбылася яшчэ ў першым раздзеле, на працягу рамана рухае ўчынкамі і думкамі герояў, раз’ядноўваючы і адначасова злучаючы іх, хоць сустракаюцца яны адзін раз у пачатку першага рамана і адзін раз у канцы другога, сцягваючы такім чынам вузлы канфлікту, хоць і не адзінага ў рамане, але аднаго з важнейшых.
У аснове канфліктаў многіх твораў сучаснай літаратуры пакладзены аналіз грамадскіх дзеянняў чалавека. Кожны чалавек – непаўторная асоба, якая творыць гісторыю адпаведна свайму светапогляду, у непарыўнай сувязі з галоўным зместам народнага жыцця.
Вера пісьменніка ў творчыя магчымасці чалавека, у неўміручыя народныя, сацыялістычныя каштоўнасці дазволіла праўдзіва і пераканаўча паказаць чалавека, які здольны разабрацца ў складаных праблемах быцця, актыўна ўдзельнічаць у канкрэтных падзеях.
Два дзесяцігоддзі, што стаяць за героямі, вызначаюць агульны дух, атмасферу раманаў Чыгрынава. Спачатку людзі і не асабліва баяцца вайны, яна паступова ўваходзіць у мастацкую тканіну твора. Яшчэ ў экспазіцыі верамейкаўцы не вераць у хуткі прыход немцаў, а сакратар райкома Маштакоў, які ў цэлым разумее сітуацыю, гаворыць пра ворагаў пакуль яшчэ зусім спакойна, як пра нейкую непагоду.
На Зазыбу таксама «вайна спачатку вялікага страху не нагнала». Можа, таму, што пасля арышту ў 1937 годзе яго адзінага сына Масея ён жыў, «як у тлуме». I таму многае з таго, што адбывалася навокал, неяк абходзіла яго. I ўсё ж іменна на Зазыбу, а не на Чубара кладзецца ў гэтых умовах самая вялікая нагрузка – адказнасць за калгасны хлеб. Гэта заканамерна, таму што ў Зазыбы больш унутраных рэсурсаў, глыбокіх ідэйных, маральных пераконанняў. Чубар не здольны пакуль што ўзяць у новых умовах на сябе такую адказнасць, ён не прывык нешта вырашаць сам.
I да Зазыбы мужнасць вяртаецца не адразу. Пасля размовы з Чубарам у душы яго «пасяліўся страх – было такое адчуванне, нібыта па вёсцы хадзіў хто з гарачай галаўнёй». Але гэта страх не за сябе, а за ўсё тое, чым жыў, чаму прысвяціў сябе. Матыў пераадолення праходзіць і праз лінію Зазыбы, і праз лінію Чубара, але па-рознаму, таму што вельмі розныя яны людзі. У першым рамане Зазыба, пераадольваючы прывычную інерцыю сваёй тугі па сыне, уключаецца пакуль што ў лакальную, але вельмі важную барацьбу за хлеб, за душы людзей з групкай здраднікаў, а ў іх асобе – з «новай уладай».
Унутранае жыццё Зазыбы вельмі складанае, пачуцці яго глыбокія і моцныя. Розныя факты, з’явы рэчаіснасці знаходзяць своеасаблівае праламленне ў яго душы, ён суадносіць іх з вайной. Аднойчы ён пачуў плач перапёлкі, і ў галаве ў яго ўзнікла пакутлівая думка: «Калі птушкі так плачуць ад свайго гора, то як жа тады павінны галасіць людзі, у якіх гора наогул бывае незраўнана больш, а цяпер дык і зусім цераз край?» Але людзі не галосяць, не плачуць. Апавяданне ў рамане вядзецца спакойна, стыль быццам знарок па-бытавому прыніжаны. Здаецца, жыццё ідзе, як і раней: засядае праўленне, збіраюцца ўбіраць хлеб, вакол пануе цішыня. Бытавыя клопаты, надзённыя справы ўвесь час процістаяць у свядомасці людзей пакутліваму адчуванню блізкіх страшных падзей.
Вось раніца звычайнага дня, яна апісваецца вельмі спакойна, размераным рытмам, маляўніча: «Вёска паступова абуджалася: узнімалі і апускалі драўляныя вёдры на доўгіх почапах жураўлі – у Верамейках былі тры калодзежы з жураўлямі, – і вясковыя бабы, дзогаючы парэпанымі пяткамі па сцежках, ужо ўгіналіся пад каромысламі, насілі ваду. Валіў дым з комінаў. Лопаючы крыламі на пералазах, спявалі галагуцкія пеўні». На фоне гэтай, амаль ідылічнай абстаноўкі размаўляюць Зазыба і стары селянін Кузьма Прыбыткоў. Прыбыткоў вельмі спакойна пытаецца ў Зазыбы: «Як мяркуеш, германец сянні прыйдзе да нас?» – «Ды ўжо як захоча», – адказвае ў тым жа тоне Зазыба. Далей Прыбыткоў разважае, чаму наогул Германія пайшла вайной: «Германія, яна не тое што мы – мале-е-енькая!.. Ёй з намі, як па-разумнаму, дык і брацца не варта б. Ета дзе той Хабараўск, а і за ім таксама зямля. Я нават дзіўлюся, як ён саўсім асмеліўся напасць. Ета ж калі палічыць, дык іхні адзін на нашых трох ці чатырох». Горыч і любоў чуюцца ў словах Прыбыткова пра Беларусь: «Я от думаю цяпера: дык неяк дзіўна размешчана ета Беларусь наша, бытта гасподзь як знарок паклаў так. Усе праз нас вайной ходзяць, усе праз нас. Здаецца, каб хто перанёс яе ў другое месца, дык і нам бы па-другому жылося. А зямля харошая, можа нават лепшая за рай той. Ета ж падумаць толькі – у другіх голад дак ужо голад, людзі як тыя мухі гінуць, а ў нас адно толькі мужыкі паапухалі – ні кара, дак ягада, ні ягада дак грыб, а тама ўжо бульба пойдзе, жыта, але чалавек неяк выб’ецца з бяды, абы не сядзеў рукі склаўшы. Не, зямля наша папраўдзе райская, а от жа… От і Гітлер таксама… Спярша з дружбай лез, а цяпера і дружбе канец і любошчам».
Словы Прыбыткова пераклікаюцца з размовай Вяршкова і Масея ў другім рамане пра продкаў беларусаў, але ў разважаннях Вяршкова ўжо не толькі замілаванне Радзімай, здзіўленне і боль за пакуты яе, але і гатоўнасць змагацца, вера ў перамогу.
Што ж давалі такія размовы Зазыбе? Відаць, многае, бо, як адзначае аўтар, «Зазыба ажно пашкадаваў, што гэтак адразу пайшоў Прыбыткоў». Відаць, у размовах такіх, у адчуванні блізкасці сваёй да народа чэрпаў Зазыба сілы для таго, каб сумленна рабіць сваю справу, каб рыхтавацца да ўпартай, працяглай барацьбы. Гутаркі Зазыбы з аднавяскоўцамі не перапыняюцца на працягу першага рамана. Лінія Зазыбы перапоўнена дыялогамі. Сам ён гаворыць параўнаўча мала, але прыслухоўваецца да голасу народа, і хоць здраднікам, у прыватнасці Раману Сёмачкіну, «дужа хацелася неяк супроцьпаставіць вясковых мужыкоў былому старшыні калгаса», адчуваецца непарыўная сувязь сялян з Зазыбам, іх унутраная еднасць.
Зазыба адмаўляе дзейнасць па дырэктывах, але і яму вельмі цяжка спачатку на нешта рашыцца. А калгаснікі чакаюць ад яго пэўнасці. Парфён Вяршкоў папракае Зазыбу: «Як зганяў тых кароў, дак не толькі самога на вёсцы не відаць, але нават голасу не чутно.
А час не чакае. I немцы, ты сам кажаш, у Бабінавічах, да і… жніво пара пачынаць. Другі год дак мы ўжо, лічы, канчалі гэтымі чысламі. А тута, як наўмысля, еты год бытта адно да аднаго».
Пытанне пра жніво, пра жыта, пра размеркаванне яго паміж калгаснікамі з’яўляецца не толькі сюжэтным стрыжнем лініі Зазыбы, але і ўвогуле дылогіі, набываючы пры гэтым філасофска-абагульняючае значэнне. Зазыба змагаецца за хлеб, гэта значыць, за самае святое, спрадвечнае, важнае ў чалавечым жыцці. Клопаты пра хлеб яднаюць людзей, падымаюць іх веру ў будучае, у неабходнасць працягу жыцця, у бессмяротнасць Савецкай улады. Рашэнне Зазыбы аб раздзеле хлеба і аб захаванні яго да прыходу Чырвонай Арміі, запісанае ў пратакол, пагражала яму адказнасцю перад «новай уладай». Вялікая рызыка была і ў яго клопатах пра разведчыцу Марылю, астаўленую для падпольнай работы. Ён разумеў, што можа паплаціцца жыццём, але ён разумеў таксама і тое, што «цяпер ад кожнага, хто меў сумленне і ўсведамляў сваю адказнасць перад краінай, патрабавалася не толькі намаганне фізічных і духоўных сіл – бадай, найважнейшым было падрыхтавацца ахвяраваць сабой». Па сутнасці Зазыба на працягу раманаў і знаходзіцца, калі можна так сказаць, у працэсе гэтай падрыхтоўкі. I. Чыгрынава больш за ўсё цікавіць іменна шлях да подзвігу, псіхалагічная яго абгрунтаванасць. Такія, як Зазыба, у небяспечнай абстаноўцы імкнуцца зрабіць усё, на што здатныя, у выключных абставінах яны становяцца героямі.
Іменна дзякуючы аўтарытэту Зазыбы былому махноўцу і дэзерціру Брава-Жыватоўскаму, забойцу Раману Сёмачкіну і вырадку Рахіму пакуль што цяжка праводзіць устанаўленне «новай улады». Але відаць па ўсім: барацьба наперадзе зацятая.
Кульмінацыйным момантам лініі Зазыбы з’яўляецца дзень жніва ў першым рамане. Ззяла ў гэты дзень на небе тры сонцы; і хоць Зазыба не верыў у забабоны, ён падумаў: «…Значыць, нейкая прыкмета, кажуць, здараецца гэтак у часы бедстваў народных… Але якая – добрая ці благая?» Пакутлівым роздумам Зазыбы пра будучае і канчаецца першы раман.
У рамане «Апраўданне крыві» Зазыба больш упэўнены ў сабе, хоць напружанасць яго душэўнага жыцця яшчэ ўзрастае. Спрэчкі Зазыбы – ужо не столькі з Чубарам, колькі з Брава-Жыватоўскім, сынам Масеем і настаўнікам Мурачом, – пераходзяць з плану сацыяльна-эканамічнага ў план ідэалагічны.
Вопытны, разважлівы Зазыба ў канцы дылогіі ўжо добра разумее, што неабходна брацца за зброю. Але ён даводзіць Чубару, як важна, «каб было ўзважана і ўлічана ўсё як мае быць».
Гісторыя Зазыбы – у адступленнях, развагах, супастаўленнях – уводзіцца ў гісторыю часу. У рамане «Апраўданне крыві» часта ўспамінае Зазыба другую вайну – імперыялістычную, а потым грамадзянскую, сваё партызанскае мінулае, Шчорса, у атрадзе якога змагаўся. «Прыходзіла на памяць Зазыбу мінулае таксама цяпер, бадай, лягчэй таму, што і сучаснае, і будучае, як людзі кажуць, пакуль далей носа цяжка было згледзець».
Зазыбу непакоіў псіхалагічны стан яго сына Масея, які вярнуўся ў родную вёску з лагера «не па-чыстаму» і які ў адзін і той жа час імкнуўся перабораць нешта ў сабе і не мог забыць перажытае. Па-народнаму простымі і дакладнымі словамі даводзіў сыну Зазыба сваю веру ў савецкую ўладу, перакананасць у перамозе яе: «Для мяне савецкая ўлада – як для маці тваёй ты!.. Ёй, бачыш, няма ніякай справы да таго, які ты цяпер, і што ты гаворыш, і што збіраешся рабіць!.. Ты для яе па-ранейшаму такі самы, якім яна цябе нарадзіла!.. А ўжо ты павер мне – ні адна маці не хоча, каб дзіця ў яе было кепскае!.. Яна б тады і мучыцца не мучылася праз яго. Нават не раджала б!.. Вось гэтак і для мяне савецкая ўлада! Я яе таксама… ну, калі ты хочаш ведаць, я яе таксама раджаў!.. Я за яе біўся! Я за яе пакутаваў!.. Бо мы ўсе, хто за яе біўся тады, ведалі, якая гэта ўлада і навошта яна людзям патрэбна!..»
Гістарызм характару – у рэвалюцыйным мінулым Зазыбы, бо пісьменнік паказвае ўзаемаабумоўленасць эпохі вялікіх сацыяльных пераўтварэнняў і чалавека, які творыць іх. Савецкая ўлада, да якой Зазыба ставіцца, быццам маці да дзіцяці, – найвялікшая каштоўнасць для яго. Успамін аб гераічным мінулым, які пастаянна ўводзіцца ў пакутлівыя разважанні Зазыбы, абвастрае самасвядомасць героя.
Мы можам гаварыць пра вялікае дасягненне пісьменніка ў стварэнні вобраза Зазыбы – гэта буйным планам намаляваны тып барацьбіта, кіраўніка, некаторыя рысы якога родняць яго з мележаўскім Апейкам.
Чубар чалавек зусім іншага складу, чым Зазыба. Ён жорсткі, прамалінейны, патрабавальны да людзей. Увогуле гэта чалавек складаны, як складаным быў час, які фарміраваў такіх людзей. Вобраз адначасова і вельмі сучасны, у нечым палемічны да розных «людзей з боку».
Рэзкае кампазіцыйнае размежаванне: душэўныя ваганні і пакуты Зазыбы, які адчувае адказнасць за людзей, за хлеб, і бадзянні Чубара па тылах фронту, што толькі што адкаціўся на ўсход, ствараюць паўнакроўную і дакладную карціну першага этапа вайны. Вандраванні Чубара пашыраюць прасторавыя межы рамана, адначасова паглыбляючы яго сацыяльнасць, спрыяюць шырокаму паказу гістарычных абставін, а праз Зазыбу ідзе псіхалагічнае даследаванне народнай масы, якая адчувае ўжо блізкую небяспеку і процістаіць ёй усімі сваімі сіламі.
Рух да сінтэзу можна бачыць у дылогіі і ў аб’яднанасці розных прынцыпаў тыпізацыі – лакальнай і маштабнай.
Своеасаблівасць стылю I. Чыгрынава якраз у тым, што яго раманы знаходзяцца нібы на перакрыжаванні двух галоўных сучасных напрамкаў у распрацоўцы ваеннай тэматыкі: панарамнага рамана і лакальнай аповесці, найбольш ярка прадстаўленай у творчасці В. Быкава, А. Адамовіча, Д. Граніна, Б. Васільева, I. Пташнікава і інш. Але раздзяленне рамана «Плач перапёлкі» на дзве аповесці, пра што гаворыць А. Бачароў, толькі фармальнае. Яно акцэнтуе ўвагу на аўтарскай задуме.
Безумоўна, лінія Чубара ў раманах уяўляецца пэўным чынам самастойнай аповесцю, прычым аповесцю вельмі насычанай і па жыццёваму матэрыялу, і па пісьменніцкаму яго асваенню. Чыгрынаў быццам вяртаецца да сваіх апавяданняў-падарожжаў, але на больш высокім узроўні, з новым напаўненнем.
Лінія Чубара – гэта аповесць-падарожжа з мноствам сустрэч і ўражанняў галоўнага героя, што ў цэлым дае праўдзівае і шматграннае адлюстраванне абстаноўкі на Беларусі ў першыя тыдні вайны. Чубар ставіцца ў такія абставіны, якія прымушаюць яго прымаць самастойныя рашэнні, да чаго ён не прывык, а можа, нешта і ламаць у сабе. Аўтар, які не любіць недагаворанасці, проста піша: «…Чубар разумеў, што кожная сустрэча дадавала яму нешта да таго, што ён ужо ведаў. Уласна, толькі сустрэчамі гэтым часам і даводзілася жыць, бо пасля гаворкі нават з самым няшуплівым чалавекам прыходзіла ў галаву новая яснасць. Праўда, на кожную сустрэчу ідзе багата маральных і фізічных сіл – заўсёды неабходна было трымаць сябе як напагатове. Але то былі ўжо, бадай, накладныя выдаткі».
Своеасаблівасць асобы Чубара, яго катэгарычнасць і прамадушша, патрабавальнасць да людзей і разгубленасць у новых абставінах, увесь комплекс тых рысаў характару, якія прымусілі яго пакінуць калгас і рушыць услед за арміяй, дапамагаюць пісьменніку даць не толькі дакладную карціну быту вёскі пачатку акупацыі і нараджэння партызанскага руху, але і перадаць духоўную атмасферу першага, самага цяжкага, перыяду вайны. А перадача атмасферы часу ва ўсёй яе праўдзівасці і канкрэтнасці становіцца адначасова і галоўнай стылёвай дамінантай раманаў.
У дылогіі адбылося ўзбагачэнне і жыццёвая напоўненасць паняцця героікі паўсядзённасці. Тут няма дыстанцыі паміж будзённым жыццём і выключнымі абставінамі, і ўсё ж многае змяняецца ў свядомасці герояў.
Блуканні Чубара, сустрэчы з рознымі людзьмі дапамагаюць яму адчуць важнасць і неабходнасць партызанскай барацьбы. Праўда, ідэя гэтая ўзнікла ў Чубара зноў жа не сама па сабе: яе «ўклаў» яму палкавы камісар, з групай якога сустрэўся Чубар у лесе. У ідэйным плане сустрэча Чубара і камісара такая ж важная для гэтага рамана, як, напрыклад, сустрэча Сінцова і Сярпіліна ў «Жывых і мёртвых» К. Сіманава.
Як ужо адзначалася, Чыгрынава цікавіць ранні этап партызанскага руху на Беларусі, безумоўна, надзвычай складаны этап. Чубар, які вельмі мала ўяўляе сабе, што такое партызанская барацьба, сустракае чалавека, што сам сябе характарызуе як «старога прыхільніка партызанскай тактыкі». Камісар ставіць шырокія сацыяльныя пытанні: «Гэта ж каб па-сапраўднаму падысці да справы, то патрэбна было і цэлую партызанскую навуку распрацоўваць. Але зыходзілі з таго, што ваяваць давядзецца на чужой тэрыторыі. Вайна ж паказала адваротнае – прынамсі, што ў планах неабходна прадугледжваць усе магчымасці. Партызанская вайна адрозніваецца ад ваенных дзеянняў рэгулярных часцей, свае законы мае. Але задача адна – біць ворага. Дарэчы, гэта яшчэ Дзяніс Давыдаў ведаў. I нападаў на ворага паўсюды, дзе толькі можна. А ў нас пакуль выходзіць іначай.
Чубару, які пакуль што не асабліва адчуваў вайну, не вельмі хацелася вяртацца ў Верамейкі. Але прапанова камісара вярнуцца гучала як загад, а Чубар прывык выконваць загады, ды і карта са знаёмымі назвамі (пакуль што карта!) усхвалявала яго, быццам юнака, што марыць пра падарожжы і прыгоды і можа гадзінамі праседжваць над ёю: «Чубар колькі часу сядзеў над картай: спярша проста так, у зацятай, пакрыўджанай маўклівасці. Пасля пачаў знаходзіць на ёй знаёмыя назвы, названыя дробным шрыфтам. I тады адбылося нечаканае – тапаграфічныя абазначэнні раптам нібы ажылі перад вачамі, і ён стаў з цікавасцю адшукваць патрэбныя дарогі, рачулкі, вёсачкі, усё больш захапляючыся гэтым. Карта нібы перанесла яго ў Забесяддзе, і ён амаль нанава пазнаваў там усё».
Сустрэча з камісарам з’явілася кампазіцыйным цэнтрам лініі Чубара ў раманах. Астатнія яго сустрэчы дапамагаюць перадаць быт і духоўную атмасферу той часткі тэрыторыі Беларусі, якая не была яшчэ занята ворагам трывала, хоць з немцамі сустракаліся ўжо амаль усе героі.
Адна з першых сустрэч Чубара – з чырвонаармейцамі, якія засталіся падарваць мост. Індывідуальнасці Шпакевіча і Халадзілава раскрываюцца шырэй, чым асоба палкавога камісара, хоць функцыя таго ў творы значная.
Праўда, калі ў адносінах да Халадзілава і некаторых іншых герояў аўтар толькі дэкларуе змяненне, эвалюцыю свядомасці, поглядаў, то ў адносінах да Чубара яму ўдаецца паказаць развіццё характару, унутраную эвалюцыю героя, змяненне яго псіхалагічнага вобліку. У гэтым – вялікая ўдача раманіста.
Спачатку Чубара цікавіць толькі асабісты лёс, ён мала думае пра іншае. Немцы палохаюць яго: «…выгляд варожых танкаў выклікаў у ім амаль жывёльны страх». Але пасля сустрэчы з мужнымі чырвонаармейцамі і асабліва з раненым камісарам адбываецца пералом у душы Чубара і, як піша аўтар, «у ім зноў жыў неспакой чалавека, якому рупіла немалаважная справа: ён хоць і не прымаў яшчэ тады, што мусіў падавацца ў Забесяддзе, як асэнсаваную і адзіна патрэбную ў ягоным становішчы рэч, але не паслухацца палкавога камісара ўжо не мог… Па-першае, палкавы камісар у дачыненні да яго старэйшы чалавек і па ўзросце, і па партыйным становішчы, а па-другое, у довадах палкавога камісара была абгрунтаваная пераканаўчасць – сапраўды, каму, калі не такім камуністам, як Чубар, найперш трэба было заставацца на месцы, каб наладжваць барацьбу ў тыле варожых войск? Праўда, Чубар не падманьваў сябе: Зазыба меў рацыю, калі дакараў пры апошняй сустрэчы, што за час старшынства ён так і не сышоўся па-належнаму з верамейкаўцамі».
Ужо пры сустрэчы з шыраеўскімі мужыкамі Чубар называе сябе партызанам, і, назваўшыся так, ён адразу спакайнее, «бо ў гэты момант для яго, можа, адбылося самае важнае: ён ужо сам упарта называў сябе ў новай якасці, на якую пакуль не меў, як і яму здавалася, падстаў». Але Чубар такі чалавек, які не можа ўявіць сябе ў няпэўным становішчы, не можа быць «нікім».
Слова «партызан» было для тутэйшых мужыкоў не толькі нязвыклым, але і не вельмі зразумелым. Цікавае сведчанне для сённяшняга чытача, які ведае Беларусь як партызанскую рэспубліку. Але так ужо здарылася іменна ў гэтых мясцінах. Тым цяжэй будзе Чубару арганізоўваць партызанскі атрад, тым больш павінен самавыхоўвацца і ён сам.
Размова Чубара з шыраеўскімі мужыкамі наогул паказальная ў многіх адносінах. Тут і сялянская хітрасць, і разважлівасць, і насцярожанасць, і страх, і ў той жа час павага да савецкай улады. Але галоўнае, кожная фраза «дыхае» вайной, за кожным словам – няўпэўненасць, неспакой, імкненне зазірнуць у будучае, даведацца, што чакае іх. Адзін з калгаснікаў, стары, пытаецца ў Чубара:
« – Нашы яшчэ вярнуцца?
– А ты як думаеш?
Дзядок абвёў позіркам аднавяскоўцаў.
– Забраў жа вонь колькі…
– Што забраў, тое і аддасць, – сказаў важка Чубар і раптам злавіў сябе на думцы, што, гаворачы пра гэта, ён кожны раз нібыта набіраецца аднекуль сам выразнай пэўнасці».
Многа адкрыццяў павінен яшчэ зрабіць Чубар на сваім шляху. Бадзяючыся вось так па Забесяддзю, ён упершыню задумваецца над тым, хто ён і як жыў. Чубар рана застаўся сіратой, быў у дзіцячай працоўнай камуне, потым у наймах, вучыўся ў школе каморнікаў. Выхаваны савецкай уладай, Чубар быў адданы гэтай уладзе. Самую дакладную і вызначальную характарыстыку свайму герою дае сам аўтар (наогул у абмалёўцы Чубара больш прысутнічае аўтарскі голас): «У чалавеку заўсёды жыве ўдзячнасць да тых, хто рабіў калі дабро яму. Ад Чубара таксама людзі мелі падставу чакаць такой удзячнасці. Але ў ягонай душы яна трансфарміравалася з нейкага часу ў адно, і ён жыў з удзячнасцю да той рэвалюцыі, якая не дала яму прапасці ў брудзе лахманоў. Можа, не кожны раз ён добра ўсведамляў сабе тое, што рабіў, затое заўсёды, ці амаль заўсёды, ведаў, дзеля каго і дзеля чаго рабіў».
Пасля заканчэння калектывізацыі, у якой і ён прымаў удзел, Чубар працаваў на розных кіруючых пасадах, збольшага вучыўся. «Займаючыся цяпер супастаўленнем фактаў, дакладней, момантаў свайго жыцця, аналізам вызначальных альбо проста пабочных падзей, якія складалі гэтае жыццё, Чубар найбольшую цяжкасць меў адказаць на першае пытанне: хто ён?» Такое пытанне не магло прыйсці ў галаву Зазыбу нават у самым няпэўным становішчы: той добра ўсведамляў не толькі свой сацыяльны статус і месца ў жыцці, але і непарыўную, кроўную сувязь з народам. Чубар быў выхаваны пэўным часам, і, нягледзячы на многія недахопы характару і, відаць, адукацыі, у ім жыла цвёрдая і непахісная сумленнасць камуніста. Але ён не ведаў і не разумеў людзей. Павага да кожнага асобнага чалавека пачне з яўляцца ў Чубара пасля сустрэч з людзьмі, з жывымі і мёртвымі…
Не трацячы сваёй будзённай канкрэтнасці падарожжа Чубара ўсё больш і больш набывае нейкі вышэйшы сэнс. Чубар спасцігае людзей і Радзіму. Ён сустракаецца з прадстаўнікамі самых розных сацыяльных груп: сярод іх некалькі тыпаў сялян, адзін з высокіх камандных чыноў палкавы камісар, чырвонаармейцы, спустошаны душэўна інтэлігент, жанчыны, кожная з якіх і ўсе разам увасабляюць шчырасць, душэўную высакароднасць, прастату, усе лепшыя якасці славянскай жанчыны, бабінавіцкі яўрэй Хоня Сыркін, што ледзь не кінуўся ў бежанцы; нарэшце, сустракае Чубар магілы, сваіх і чужых. Акрамя таго, бадай што, упершыню за ўсё жыццё, пачаў цікавіцца Чубар жыццём ніжэйшых істот – звяроў і птушак, якія сустракаліся яму па дарозе. Зазыба вельмі арганічна ўспрымаў такія рэчы, а зацікавіўся ў гэты час іншым: народнымі прыкметамі, царквой, іконай богамацеры, ён, «здаецца, першы раз за сталае жыццё свядома і з непадробнай цікавасцю ўзіраўся ў святыя рысы, нібыта хацеў разгадаць тайну тае неадольнае сілы, якая выклікала малітвы людзей».
Праз падрабязнасці вясковага побыту і падарожжа Чубара, праз павольную перадачу будзённага руху часу праз дакладнае выпісванне розных дэталяў імкнецца аўтар да галоўнай сваёй мэты: паказаць, як, з якімі пакутамі і ваганнямі ў свядомасці, у барацьбе з аб’ектыўнымі цяжкасцямі фарміруюцца сапраўдныя народныя героі, верныя партыі, савецкай уладзе, патрыятычным, сацыялістычным ідэалам. А знешне нетаропкая, грунтоўная чыгрынаўская манера апавядання, як гэта ні парадаксальна, якраз і перадае праўдзіва і пераканаўча вялікае напружанне, што ўзрастае і ў душах людзей, і ў прыродзе навокал, якая таксама, здаецца, не можа прымірыцца з вайной.
Чыгрынаў у апавяданнях даволі стрымана апісваў прыроду, без асаблівай зацікаўленасці. Відаць, філасофскае асэнсаванне прыроды, усяго жывога, як і зварот да эпічных форм у творчасці, прыходзіць да чалавека з узростам. У раманах прырода ўжо выступае ў некалькіх функцыях. Па-першае, як неабходнае і характэрнае акружэнне герояў. Падарожжа Чубара гэтак жа цяжка ўявіць без пейзажнага фону, як і без сустрэч з людзьмі. Дакладны і нават скрупулёзны Чыгрынаў ва ўсім: ён падрабязна расказвае гісторыю вёскі Верамейкі, апісвае рэльеф, флору тых мясцін, дзе дзейнічаюць яго героі. Праўда, скрупулезнасць Чыгрынава зусім іншая, чым у I. Пташнікава. У Чыгрынава менш мікрааналізу, больш унутранага адзінства, мастацкія вобразы мацней цэментуюць агульны малюнак пейзажу, а рытм фразы нясе эпічную, апавядальную інтанацыю.
Усё ў раманах I. Чыгрынава паступова напаўняецца, дыхае вайной, падобна таму, як у «Лонве» I. Пташнікава яшчэ тлее пасля вайны зямля. Але ў Пташнікава сімволіка праходзіць глыбока праз чалавечую душу, у Чыгрынава яна шырокая, больш, калі можна так сказаць, сацыяльная, ідэя лепш прасвечвае скрозь маляўнічую абалонку вобраза. Плач перапёлкі прымушае Зазыбу задумацца аб горы народным, і Чубару раптам становіцца цікава сачыць, як ніжэйшыя істоты – мурашкі – будуць мінаць перашкоду на іх дарозе. Праўда, Чубар – не Зазыба з яго тонкай, нават паэтычнай душой, і таму, як трохі з іроніяй піша аўтар, «ён быў далёкі ад таго, каб рабіць, як здараецца, нейкія аналогіі паміж мурашкамі і людзьмі, для гэтага нават у такі час патрэбна быць сама меней філосафам…». Але нешта зварухнулася ў душы Чубара за час вандравання. I ўжо ў той жа дзень, пасля забойства ваенурача, лежачы ў бярэзніку, Чубар зноў з цікавасцю пачынае назіраць за жывымі істотамі, «жыццё якіх, можа, не менш загадкавае і поўнае нягод ад людскога. Але цяпер гэтае міжвольнае параўнанне ў ягонай галаве набыло амаль закончаную асэнсаванасць, асабліва пасля таго, калі ўбачыў, як па камлі бярозы поўз угару рагаты вусень, які нават не здагадваўся, што з макаўкі за ім сачыў лесавы жаваранак…». I забіты воўк нечым, «можа, сваёй прыгожай сівізной», нагадаў Чубару ваенурача.
Усё гэта не магло не адбіцца на яго настроі, на стане яго душы, не магло не ўскалыхнуць усе яго пачуцці. Ужо ўбачыўшы знаёмы курган перад Верамейкамі, ён адчуў, быццам «вынырнуў на паверхню вады, тоўшчу якой, лічы да самага дна, давялося прабіваць без жывога паветра ў распёртых грудзях». Знаёмыя краявіды, відаць, упершыню па-сапраўднаму ўсхвалявалі яго.
У канцы другой кнігі – «Апраўданне крыві» – зноў паўстае вобраз вёскі Верамейкі, ужо не ў канкрэтным, а ў больш абагуленым, філасофскім плане – перад вачыма Масея, сына Зазыбы. «…Увагай цалкам завалодаў выгляд роднай вёскі. Раней яму чамусьці і ў галоў не прыходзіла, што Верамейкі падобны знешне на сагнуты лук, дзе цецівой была сцяна лесу за возерам, стралой – кароткая вуліца, якая завецца Падліпкамі, а пруткай дугой – сама вёска, якая агінала возера. Адкрыўшы для сябе гэта, Масей нават здзівіўся, што нечакана магло прыйсці такое дакладнае параўнанне. Цеціва гэтага своеасаблівага лука даўно была туга напята, адно залішне блізка сціскала ў абодвух канцах дугу, а страла ўсё не вылятала. Не вылятала, можа, таму, што не мела пакуль перад сабой пэўнай мэты. Уражаны сваім адкрыццём, Масей яшчэ нейкі час не думаў, што яна з аднолькавым поспехам здольна працяць і яго…»
Няхай у Чубара не такое глыбокае пачуцце выклікала яго малая Радзіма, як у інтэлігента, паэта Масея, ды і не перажыў усё ж Чубар таго, што перажыў Масей, аднак і ён доўга стаяў перад Верамейкамі, шчаслівы і радасны, што вярнуўся.
Чубар выходзіць да Верамеек разам з лосем і маленькім ласяняткам. Лось таксама мае сваю гісторыю, сваю ролю ў рамане. Гэта быў першы лось, што бег ад вайны з Бярэзінскай пушчы. Па дарозе ён сустрэў ласіху з ласянём, якія таксама беглі ад людзей з іх грымотным агнём. I калі ласіху забілі немцы, лось прывёў ласяня на Бесядзь. Некаторыя крытыкі адзначалі, што гісторыя лася – чужародная ў рамане. Але, відаць, лася неабходна разглядаць у агульнай сістэме вобразаў прыроды. Забойства яго татарынам Рахімам было апошняй кропляй для Чубара: так высока падняўся ён духоўна за час свайго падарожжа – ад простай зацікаўленасці жыццём жывых істот да амаль фізічнай болі, калі на яго вачах забівалі прыгожага і магутнага звера. Тут не толькі шкадаванне, а наяўнасць нейкай высокай эстэтычнай якасці, якая была б не да месца ў Чубара на пачатку рамана.
У другім рамане дылогіі «Апраўданне крыві» Чубар яшчэ больш непасрэдна сутыкаецца з жывой істотай – з асірацелым ласянём, што цягнецца да чалавека, шукае ў яго абароны, і гэта кранае сэрца Чубара, напаўняе яго пяшчотай, прымушае інакш, з іншага боку паглядзець на многія рэчы. Безумоўна, гэта яшчэ не перараджэнне чалавека, але набыццё нейкай новай якасці.
У «Апраўданні крыві» прырода наогул становіцца бліжэй да чалавека, як піша Г. Егарэнкава, «сілы прыроды бы выступаюць разам з чалавекам і – за чалавечнасць». Дылогія канчаецца выратаваннем маленькага ласяня Чубарам, а гэта ўжо па сутнасці вялікі акт гуманізму, хоць і не датычыць ён чалавека.
Строгі рэалізм дылогіі ўзбагачаецца шматлікімі вобразамі-сімваламі, узятымі з прыроды. Гэта не толькі лось, ласяня, перапёлка, але і стары воўк, сустрэты Зазыбам па дарозе, і пень, што астаўся ад спіленага дуба і рос з году ў год, выклікаючы велізарную цікавасць у навакольных сялян, і бусліха, што засталася без бусла, але выгадавала птушанят, і многія іншыя вобразы. Чым выкліканы яны – пра гэта ніжэй.
В. Новікаў піша: «Паглыбленне гістарызму, пашырэнне дыяпазону мастацкіх рашэнняў у сучаснай літаратуры змяняе паэтыку рамана, у якім лёс чалавека і лёс народа, эпахальныя падзеі асэнсоўваюцца ў філасофскім плане, пашыраюцца рамкі самога жанру рамана».
Для сучаснай літаратуры характэрна разнастайнасць, перапляценне жанраў рамана, складаныя ўзаемаадносіны ўнутры жанру эпічных, драматычных і лірычных элементаў, адлюстраванне падзей з розных пунктаў гледжання, перасячэнне некалькіх часавых ліній, сцяжэнне часоў, супастаўленне сённяшняга і мінулага, спалучэнне форм умоўных і рэальных і г. д. Прычым і мастацкія сістэмы жыццепадобныя, і мастацкія сістэмы ўмоўныя, метафарычныя аднолькава маюць права на існаванне. Пазнанне ісціны ў рэшце рэшт не залежыць ад выбранай формы – залежыць ад таленту.
У сваім цікавым артыкуле «Шлях да сінтэзу» Галіна Егарэнкава робіць вывад аб сінтэтычнасці ліра-эпічнага жанру раманаў I. Чыгрынава. Яна лічыць, што эпічная тэма ў Чыгрынава вырашаецца ў многім лірычнымі сродкамі, што лірызм пранізвае ўсю вобразную тканіну раманаў. Прычым пісьменнік тут грунтуецца яшчэ на традыцыях літаратуры Кіеўскай Русі. Даследчыца адзначае моцны ўплыў фальклорнай паэтыкі, «Слова аб палку Ігаравым», наогул кніжнай паэтыкі старадаўнасці. «Вядома, для сучаснага пісьменніка, – піша Г. Егарэнкава, – фальклорная міфалогія – не глеба, а толькі арсенал, з якога ён бярэ паэтычныя сродкі, але гэтая вельмі магутная і жыццяздольная крыніца… адухоўлівае, узнімае апавяданне аб страшнай у сваёй будзённай жорсткасці вайне ў сферу ўзвышанага – гаворка ідзе ўжо аб неўміручасці прыроды і народа».
Надзвычай цікавую праблему паставіла ў сваім артыкуле Г. Егарэнкава. Менавіта так – з падключэннем да аналізу таго ці іншага твора, той ці іншай творчай індывідуальнасці ўсёй гісторыі культуры, літаратурных традыцый – неабходна пісаць сёння пра складаныя факты сучаснага літаратурнага жыцця. Сапраўды, своеасаблівасць структуры дылогіі ўзнікае са спосабаў спалучэння і суадносін шматлікіх традыцыйных элементаў. Прычым тут можна ўспомніць і традыцыі больш блізкія – Я. Коласа, для якога таксама, як і для аўтара «Слова аб палку Ігаравым», у многім было характэрна пантэістычнае, амаль сінкрэтычнае ўспрыняцце свету, – пра гэта пісалася вышэй. Можна было б дадаць да сказанага Г. Егарэнкавай: не толькі прыродныя вобразы, але і легенды, расказы аўтара пра старадаўняе, розныя прыкметы, сны (Марфы, Парфёна Вяршкова), вершы, уключаныя ў тэкст, нарэшце, наогул народныя паэзія – прыказкі, прымаўкі, крылатыя слоўцы – павялічваюць агульную лірычную танальнасць твора, аднак адначасова і пашыраюць рамкі эпічнасці. Масавыя сцэны, прырода, патаемнае духоўнае жыццё чалавека, як, бадай, ні ў аднаго з беларускіх празаікаў, насычаны ў Чыгрынава матывамі старадаўняга эпасу, казачнымі, міфалагічнымі вобразамі і паралелямі. Якраз блізкасць народнага і прыроднага пачатку і складае агульны фундамент мастацкага свету пісьменніка. Міфалагічныя элементы ўзмацняюць філасофскі пачатак прозы I. Чыгрынава, адначасова надаючы ёй выразны нацыя нальны адбітак. Міфалагізм тут – адзін са шматлікіх сродкаў паказу жыцця ва ўсім багацці яго праяўленняў, у багацці маральна этычных традыцый народа, яго пачуццяў і настрояў, мар і надзей.
Аўтарскі голас, інтанацыя таксама агорнуты лірызмам. Пры гэтым Чыгрынаў кожны малюнак, кожны эпізод, раздзел пачынае зусім спакойна, стрымана. Яго пачуцці нарастаюць паступова, а іх водгукі быццам накапліваюцца ў навакольным асяроддзі. Знітаванасць са светам прыроды пачынаецца з таго, што героі, ды і сам аўтар, бачаць у яе праяўленнях нешта чалавечае і адгукаюцца на гэтую роднасць пяшчотным пачуццём.
Такім чынам, лірычныя, дакладней сказаць, філасофска-лірычныя адносіны да свету, безумоўна, прысутнічаюць у дылогіі.
Аднак жанр ліра-эпікі і лірызм эпічнага твора – не зусім адно і тое ж. У творах ліра-эпічнага жанру няма той развітасці характарыстык персанажаў, якая ёсць у эпасе і якая, безумоўна, прысутнічае ў дылогіі I. Чыгрынава, што мы і імкнуліся даказаць. А неразвітасць сацыяльнага і псіхалагічнага быцця герояў кампенсуецца ў ліра-эпасе раскрыццём грамадскай свядомасці самога аўтара. Такога ж раскрыцця, што датычыць свядомасці аўтара, у дылогіі няма. Але затое ёсць не толькі знешняя плынь жыцця, але і ўнутраная дыялектыка руху, пераход жыцця ў новую якасць, шматмернасць гэтага пераходу. У дылогіі ўжо ёсць рысы эпапеі, таму што ў фокусе аўтарскай увагі — змены ў народным жыцці, гістарычныя зрухі.
Дылогія I. Чыгрынава мае выгляд хронікі. Аднак было б спрашчэннем вызначаць жанр раманаў толькі як хранікальны. ён, жанр, тут больш рухомы, больш сінтэтычны.
Дзеянне рамана «Апраўданне крыві» пачынаецца тым момантам, якім канчаецца папярэдні раман «Плач перапёлкі»: Чубар назірае з-за кустоў за верамейкаўцамі, што абступілі забітага лася, а ў гэты час на ўзгорку з’яўляецца перадавы раз’езд нямецкай вайсковай часці, якая ўступала ў Верамейкі. Варожыя сілы станавіліся твар у твар.
Такі даволі рэдкі і арыгінальны кампазіцыйны прыём прызначаны абазначыць хранікальную структуру дылогіі I. Чыгрынава. Праўда, хроніка тут вельмі своеасаблівая. Па-першае, раманны час сцягнуты. У першым рамане дзеянне адбываецца на працягу некалькіх тыдняў, а ў другім ужо сціскаецца да некалькіх дзён, затое пры гэтым узрастае нагрузка іншых структурна-стылёвых элементаў, Па-другое, сутыкненне жыхароў вёскі Верамейкі з немцамі аказваецца кульмінацыяй усёй дылогіі, кульмінацыяй, размешчанай насуперак, здавалася б, усім правілам сюжэтна-кампазіцыйнага будавання, якраз пасярод дзеяння. Уступленне немцаў – самы драматычны, напружаны момант, хоць аўтар быццам назнарок адцягвае трагічныя сутыкненні: немцы не расстрэльваюць Парфёна Вяршкова і Ціму. Асноўны кампазіцыйны прыём унутры самой кульмінацыі – адмоўны паралелізм: вяртанне Чубара – уступленне немцаў, жніво – забойства лася Рахімам, весялосць сялян ад таго, што нямецкі афіцэр высцябаў Брава-Жыватоўскага і Драніцу, яго прыхвасценя, – і жах пасля выпадку з Вяршковым і Цімам. «…Пасля, як верамейкаўцы прайшліся пад канвоем у вёску ды пастаялі пад страхам на пляцы, шмат што змянілася ў іх свядомасці, калі зусім не перайначылася».
Такім чынам, сутыкненне сілы фашызму і беларускага народа ў асобе жыхароў вёскі Верамейкі – самы моцны выбух сюжэта, да якога сцягнуты ўсе лініі, усе канфлікты.
Аналіз не існуе без сінтэзу. Паглыбленне гістарызму суправаджаецца ў сучаснай літаратуры пошукам новых форм абагульнення, новых форм мастадкага сінтэзу. Таму што шырыкі ахоп падзей, аналіз характараў патрабуе ад аўтара яшчэ большай канцэнтрацыі ўвагі на галоўным, найбольш істотным. I гэта галоўнае яму трэба раскрыць ва ўсёй гістарычнай своеасаблівасці, улічваючы ўзаемасувязь з’яў і агульную перспектыву развіцця. Менавіта таму ў кампазіцыі твораў I. Чыгрынава і ствараюцца кульмінацыйныя пункты, лініі перасячэння розных элементаў.
У дылогіі ёсць і іншыя сюжэтныя вузлы. Дакладна асэнсоўваючы гістарычныя абставіны, аўтар робіць гэта праз свядомасць герояў. Адначасова абставіны асэнсоўваюцца і самім мастаком. Такім чынам яны праецыруюцца на сюжэтныя цэнтры, узаемадзейнічаюць з героямі, з іх учынкамі, думкамі, пачуццямі.
Структура чыгрынаўскіх раманаў мае некалькі зрэзаў, падструктур, пластоў. Па-першае, аб’ектыўная стылёвая аснова твораў, тое, што перш за ўсё кідаецца ў вочы пры вызначэнні манеры пісьма: ураўнаважаны тон, спакойная плынь апавядання, дакладная, не перагружаная метафарычнасцю мова. Вышэйшы пласт – індывідуалізацыя чалавечых характараў, якая мае перш за ўсё сацыяльныя карэнні. Тут жа, унутры гэтага пласта, – жыццё прыроды, жывых істот, што набывае раптам для чалавека ў час вайны іншы, вышэйшы сэнс. Філасофская канцэпцыя аўтара, агульная думка, ідэя твораў праяўляюцца і на ўзроўні кампазіцыйным.
У дылогіі I. Чыгрынава форма і змест непадзельныя, пранізваюцца адно другім на ўсіх узроўнях. Дыялектычна-сінтэтычную прыроду мае і кампазіцыя раманаў.
Уменне будаваць кампазіцыю, бадай што, вышэйшая культура ў напісанні твора, тая культура, якой не заўсёды хапала беларускай літаратуры на першых этапах яе развіцця і якая набыта ў творчасці сучасных беларускіх празаікаў. Кампазіцыя – гэта логіка развіцця мастацкай ідэі ўнутры мастацкага твора. Прынцыпы адносін частак у творы непазбежна «электрызуюць» глыбінныя яго пласты.
Фактычным і сэнсавым цэнтрам рамана «Плач перапёлкі» з’яўляюцца два раздзелы: радзіны ў Сахвеі і сустрэча Чубара з палкавым камісарам. Яны ідуць адзін за адным. I гэта не выпадкова. У іх тояцца галоўныя, важнейшыя аўтарскія думкі. Сустрэча з камандзірам прадвызначыла лёс Чубара. У другім рамане такім жа па значнасці момантам з’яўляецца сход у нямецкай камендатуры, дзе Зазыба ўпершыню па-сапраўднаму сутыкнуўся з «новым парадкам». Сцэна радзін у Сахвеі пераклікаецца са сцэнамі паходу жанчын з Верамеек у Яшніцу ў лагер ваеннапалонных. А. Бачароў піша: «Сцэны ў парадзіхі Сахвеі з’яўляюцца нібы квінтэсенцыяй усяго ідэйнага настрою рамана, усяго зместу, выражанага ў лёсе людзей, у дыялогах, дзеяннях: ідзе, не канчаецца жыццё, нараджаюцца дзеці, спрачаюцца, смуткуюць, танцуюць людзі, а над усім гэтым – надрыўны голас салдаткі Дуні, які напамінае аб грознай бядзе».
У сцэне бабін сапраўды будзённыя рэчы, размовы пераважаюць, ды і танцы ёсць, але ўсё тут трымаецца на тужлівым настроі, прасякнута трывожнай, навальнічнай атмасферай.
Пасля раздзелу пра бабіны дзеянне ў першым рамане ідзе па нарастаючай. Здаецца, героі развіталіся з ілюзіямі, яны становяцца ўсё больш упэўненымі ў сабе. Пераломнымі ў іх псіхічным жыцці момантамі можна лічыць: у Чубара – сустрэчу з шыраеўскімі мужыкамі і жанчынай – старшынёй калгаса, у Зазыбы – размову з краўцом Шарэйкам. У наступных раздзелах, ужо адчуваючы сваю адказнасць за ўсё, што адбываецца навокал, героі прымаюць важныя пытанні: Чубар выносіць прысуд ваенурачу, Зазыба вырашае пытанне аб жніве.
Раздзел аб жніве ў Верамейках пераклікаецца з эпізодам сустрэчы Чубара з жанчынай – старшынёй калгаса. Тут адбываецца цікавая, паказальная для агульнага сэнсу рамана, размова. Старшыні вельмі цяжка весяліць іншых жанчын, калі самой плакаць хочацца, і недзе паміж жартамі яна сур’ёзна прапаноўвае Чубару станавіцца ў іх старшынёй. «Чубар ізноў паспрабаваў адбіцца жартам – маўляў, навошта яму другі калгас, калі ён ужо ўцёк ад аднаго? Тады жанчына павяла вачамі вакол, сказала:
– Ужо другі дзень жнём… калгасам…
Чубар спытаў:
– А немцы?
– Яны ў нас яшчэ пакуль праездам усё.
Чубар зноў спытаў:
– А як пажняце, а яны возьмуць ды забяруць зерне ад вас?
– Ім жа не забароніш! Раз прыйшлі, значыць…
– Тады навошта наогул жаць?
Але жанчына на гэта не адказала, ажно з дакорам паглядзела на Чубара…»
У гэтай невялікай сцэне – і ўся атмасфера таго часу, і нібы працяг спрэчкі Зазыбы з Чубарам, і псіхалагічнае тлумачэнне ўчынку Чубара ў другім рамане – знішчэнне жыта. На такіх вось пераклічках, перакрыжаваннях, сэнсавых пераходах трымаецца кампазіцыя або двух раманаў, што надзвычай узмацняе іх ідэйную ёмістасць.
У другім рамане ўсё як быццам набывае большую пэўнасць, але ў той жа час нібы і вяртаецца «на кругі свая» разам з вяртаннем Чубара ў вёску. З устанаўленнем «новага парадку» не здымаюцца праблемы, што стаялі перад героямі, наадварот, яны набываюць яшчэ большую важкасць і да іх прыбаўляюцца новыя. Цяпер на парадку дня – арганізацыя барацьбы з акупантамі. Героі псіхалагічна падрыхтаваны да барацьбы ўсім ходам папярэдніх падзей, якія вымагалі ломкі многіх паняццяў, уяўленняў, інерцыі прывычнага быцця. З шэрагу псіхалагічных эвалюцый (Зазыбы, Чубара, Масея, жанчын, што адправіліся на пошукі мужоў і нечакана па-страшнаму сутыкнуліся з немцамі, нарэшце, усіх верамейкаўцаў) складваецца вобраз народа, гатовага на барацьбу, і – што асабліва важна – адкрываецца логіка развіцця народнай свядомасці ў гады Вялікай Айчыннай вайны.
Лёс вайны вырашаўся ў душах людзей, перамога стала магчымай дзякуючы духоўнаму багаццю савецкага чалавека, што раскрылася ў ім у час цяжкіх выпрабаванняў, калі кожны ўсвядоміў, адчуў знітаванасць сваю з роднай зямлёй, з жыццём усяго народа, сваю адказнасць за лёс Радзімы.
Ідэя трываласці жыцця, глыбінных, карэнных яго асноў, што правяраюцца вайной, праходзіць праз усе пласты мастацкай структуры твораў – і ў адлюстраванні будзённых, прывычных сітуацый, учынкаў герояў, і ў імкненні людзей да яднання, да ўдзелу ў грамадскай справе, і ў псіхалагічных абрысах персанажаў, у самой іх мове.
Псіхалагізм для I. Чыгрынава – не самамэта, а сродак даследавання псіхічных працэсаў у глыбокай сувязі з тым, што адбываецца вакол чалавека, з той атмасферай, у якой паступова выспяваюць тыя ці іншыя яго ідэі і рашэнні. У «Плачы перапёлкі» і «Апраўданні крыві» героі яшчэ не робяць гераічных учынкаў, але паступова рыхтуюцца да подзвігу, пераадольваючы ў сабе страх, няўпэўненасць, ілюзіі мірнага жыцця, якое тым не менш і выпрацавала тыя якасці, што павінны праявіцца на вайне. У гэтым сэнс эпапеі I. Чыгрынава.
Імкненне пісьменніка да сінтэзу, да паглыблення эпічнасці прыводзіць да павелічэння нагрузкі на такія важныя элементы жанрава-стылёвай структуры, як унутраны маналог, плынь свядомасці, перакрыжаванне розных пластоў.
Маральныя і грамадскія пазіцыі герояў звычайна вызначаюцца ў супастаўленнях. Нават канфлікты паміж героямі часам выяўлены ўнутранымі маналогамі, хоць пераважаюць, праўда, адкрытыя спрэчкі, сутыкненні. Масей напачатку не адчуваў сябе ў роднай вёсцы сваім: «здавалася, над ім раптам спынілася сама вечнасць – у параўнанні з тым, як ён жыў дагэтуль, што ад яго патрабавалася штодня, як ён павінен быў пільнавацца ў кожнай новай сітуацыі, каб іншы раз проста ўцалець, астацца жыць, нарэшце настаў час, калі раптам да яго не стала нікому справы, быццам чалавек атрымаў адусюль бестэрміновае звальненне з-за непатрэбнасці сваёй. Зразумела, што адпаведна становішчу, у якім знаходзіўся, ён і адчуваў і паводзіў сябе. Пакуль адно вяртала яго з гэтага стану – прысутнасць бацькі, адносіны з ім, размовы; тады Масей пачынаў хвалявацца, усё роўна як нанава актыўна перажываў зведанне ў апошнія гады. Але гэта – калі што датычыла мінулага. Сённяшняе, таксама як і будучае, яго не займала, прынамсі, у такой ступені, як вымагалі таго час і падзеі. Разам з тым бацька дарэмна скрозь папракаў яго і непакоіўся, што Масей будзе рабіць і гаварыць усім у вёсцы лішняе. Як папраўдзе, то Масей зусім не адчуваў у гэтым патрэбы. Адна справа працягваць міжвольна жыць нядаўнім мінулым, на тое яно і нядаўняе, асабліва ягонае, жудасна-пачварнае, іначай і не скажаш, другая справа, свядома бунтаваць тое мінулае, распальваючы ў сабе, таксама як і ў тых, з кім размаўляеш, непатрэбныя страсці. I ўжо калі разважаць такім чынам далей, дык Масей недзе мог бы нават растлумачыць сабе, чаму ён наогул усчынаў гаворку, якая абурала бацьку: хутчэй за ўсё вінавата была ў гэтым зацятая бацькава непрымальнасць, ад якой Масею рабілася не толькі крыўдна (выходзіла, нібыта ён знарок плёў абы-што), але якая выклікала ў ім упартае жаданне абавязкова пераканаць у сваім, давесці сваё».
Спосаб мастацкага мадэліравання пісьменнікам – псіхалагічныя характарыстыкі мноства людзей рознага сацыяльнага палажэння, узросту, маральнага вобліку і жыццёвых пераконанняў. Напрыклад, гутарка ў канцы другога рамана Зазыбы з настаўнікам Мурачом пераклікаецца з гутаркай Чубара таксама з былым палонным – ваенурачом. Для Зазыбы надзвычай важна зразумець псіхалагічны стан гэтага чалавека, яго веру або нявер’е ў неабходнасць барацьбы, у канчатковую перамогу. Настаўнік падрабязна расказвае Зазыбу, як трапіў у палон. Пры гэтым Зазыба раптам успомніў, як ён сам трапіў у 1921 годзе ў махноўскі палон. Калі яго везлі ў галоўны махноўскі штаб, Зазыба выхапіў у канвойнага з ножнаў шаблю і зарубіў трох канвойных. «Прыгадваючы цяпер, больш як праз дваццаць гадоў, лічы, неразважны ўчынак той, які быў высока адзначаны камандаваннем конарміі і, такім чынам, узведзены ў подзвіг, Зазыба зусім не меў намеру свядома рабіць нейкія аналогіі. Але ж падумаць – што яго чакала тады ў Махно? Адно з двух – смерць альбо здрада! На апошняе, вядома, Зазыба пайсці не мог і не таму, што не даражыў жыццём. Проста так, а не іначай ён разумеў свой абавязак перад рэвалюцыяй…
Размова з настаўнікам працягвалася доўга, прычым Зазыба гаварыў мала, больш распытваў. Потым раптам «спахопліва падумаў, што дарога ў Белую Гліну канчаецца, а яны з Мурачом не паспелі паразумецца. Дасюль размова ўся нагадвала хутчэй падземную раку, якая блукала ўпоцемку, шукаючы выйсця на паверхню. Таму ў ёй шмат было выпадковага, вымушанага, як дзеля праверкі, і не зусім шчырага. Цяпер тое месца, што завецца вытокам, было адшукана, гэта Зазыба адчуў у першую чаргу па сабе, па сваёй унутранай гатоўнасці нарэшце пачаць гамонку з чалавекам калі не пра самае запаветнае, то хоць з большым даверам адзін да аднаго».
Чыгрынаў, як да яго I. Мележ, змог пераадолець псіхалагічную апісальнасць, у некаторай ступені ўласцівую беларускаму сацыяльна-псіхалагічнаму раману. Ён імкнецца самыя патаемныя пачуцці людзей як бы «матэрыялізаваць», увасобіць праз вонкавы і рэчавы свет.
Некаторыя асацыяцыі, вобразнасць якіх заўсёды і рэчавая, выкліканы непрыкметнымі рухамі ў падсвядомасці герояў. Чубар у лясной хатцы, сваім часовым прытулку пасля вяртання, патрывожыў соннага вужа, які «абначыўся на парозе». «Чубар з дзяцінства не мог спакойна глядзець на такія стварэнні прыроды, як гэты вуж, яны заўсёды выклікалі ў яго непрыемны халадок, нават страх, аднак цяпер чамусьці адразу перасіліў гідлівае пачуццё і, лішне не стрымліваючы сябе, падаўся ў хатку». Потым, ноччу, зноў згледзеўшы вужа на парозе, Чубар паставіўся да яго з’яўлення зусім спакойна, «без гідлівай утрапёнасці, нават не падумаў, каб нейкім чынам пазбавіцца на ноч непрыемнага суседства». Падсвядома ён помніў «вужаку» – калону немцаў, якую таксама назіраў з пагорка, тая была значна больш небяспечная за гэтую бяскрыўдную істоту.
Часам асацыятыўная сувязь рэчавых вобразаў з псіхалагічным абрысам герояў даволі далёкая, аднак яна дасягае значнай ступені абагульнення. Вакол Верамеек, адзначае аўтар, было многа крыніц. Адну з іх, ля якой якраз адбываецца першая сустрэча верамейкаўцаў з немцамі і гісторыя якой падрабязна апісваецца ў творы, у свой час Чубар, руплівы старшыня калгаса, загадаў раскапаць, таму што яна заплыла пяском. «Пачалі мужыкі раскопваць крыніцу, хоць і добра ведалі, што гэта небяспечна ёй: досыць няўмела патрывожыць верхні пласт намытага знізу пяску, як яна раптам пачынае чэзнуць, бо некуды прападае той пульсуючы ключ, што гоніць з глыбіні сцюдзёны струмень, і тады, колькі ні шукай яго, калупаючы грунт рыдлёўкай, усё дарэмна, аж пакуль сам, праз багата часу, не выб’ецца зноў на паверхню». Ці не гэтак жа адбылося з Чубарам: на нейкі час прапаў пульсуючы ключ у актыўнага, клапатлівага гаспадара і цяпер ён сам не ведаў, хто ён.
Характары ў Чыгрынава заўсёды сацыяльна матываваныя, і наогул сацыяльны фон прэваліруе ў яго творах, у той час як, напрыклад, у I. Пташнікава абсяг дзеянняў герояў параўнаўча невялікі, той ці іншы факт жыцця даследуецца часцей за ўсё не ў сувязі з сацыяльнай альтэрнатывай. У Чыгрынава характары герояў раскрываюцца згодна сваёй унутранай логіцы пад уздзеяннем абставін. Як і ў Пташнікава, у дылогіі Чыгрынава ёсць рэтраспектыўныя ўстаўкі, дзе характар таго ці іншага персанажа пісьменнік імкнецца растлумачыць яго мінулым. Акрамя Чубара, Зазыбы, гэта датычыць Мікіты Драніцы, Рамана Сёмачкіна, Брава-Жыватоўскага. Толькі Рахім – адзіны з шайкі здраднікаў – застаецца нейкай паўміфічнай фігурай, нібы перанесенай з часоў мангола-татарскага нашэсця. Страшны ў сваёй маўклівасці, ён увасабляе для верамейкаўцаў тыя жахі, якія прыносіць вайна.
Рэтраспектыўныя ўстаўкі ў Чыгрынава зноў-такі даюцца не так, як у Пташнікава, а больш у інфармацыйным плане. Праўда, і тут, выкліканыя якой-небудзь з’явай, яны ўзнікаюць праз успамін героя, які нібыта нанава перажывае мінулае. За Чубарам бегла маленькае ласяня. «Гэтая даверлівасць асірацелага звярка ўвесь час неяк ахінала пяшчотай яго і нарэшце павярнула Чубаравы думкі на самога сябе, успомнілася раптам сваё сіроцтва. Чубар нават здзівіўся, што такая акалічнасць можа выклікаць нечаканы ўспамін. Гэта ўсё ад адзіноты, падумалася Чубару, нібыта і па-праўдзе трэба было штосьці тлумачыць сабе ў апраўданне…» У другім рамане рэтраспекцый больш, чым у першым, і яны больш падрабязныя, больш дакладныя.
Чыгрынаў звычайна не дае суцэльную «плынь свядомасці», характарыстыкі герояў рознабаковыя: і праз іх учынкі, і праз мову, праз думкі і перажыванні. Кожная з’ява, якую асэнсоўваюць героі, разглядаецца ў сваёй закончанасці.
Важнае месца ў стылёвай сістэме рамана займаюць дыялогі. I гэта не выпадкова, бо пісьменнік імкнуўся паказаць яднанне людзей перад варожай навалай, неабходнасць кожнага ў сувязях з іншымі. Дыялогі, шматгалоссе сялян пададзены вельмі жыва, улічаны асаблівасці гаворкі, і ў той жа час тэкст раманаў не перагружаны дыялектнымі словамі. Чыгрынаў вельмі патрабавальна ставіцца да мовы, і хоць у тэксце раскідана мноства крылатых выразаў, прыказак, афарызмаў, яны не загрувашчваюць твораў. Жывая гутарка сялян вельмі арганічна ўпісваецца ў аб’ектыўную манеру аўтарскага апавядання. Мова герояў надае своеасаблівае, нацыянальнае адценне стылю раманаў і адначасова выяўляе характары людзей, асаблівасці іх мыслення. Вось прыклад: перад жнівом Зазыба склікае агульны сход проста на полі – ставіцца пытанне пра раздзел хлеба.
«Бачачы, як упарта стаяў на сваім Зазыба, мужыкі з сарамлівай вінаватасцю заплюскалі вачамі – маўляў, з гэтым Раманам заўсёды ані прышыць, ані залатаць, ані палец абгарнуць. Мікіта Драніца і той быццам занепакоіўся:
– Дак навошта, Яўменавіч? Раман, як тэй таго…
– Ета ён ляпнуў, бы з пастала, – палічыў патрэбным азвацца Сілка Хрупчык.
Але Зазыба ўсё нібыта не жадаў вырвацца з чортавых зубоў:
– Не, няхай ужо будзе па закону! – не слухаўся ён. Намесніку старшыні калгаса не тое каб вельмі хацелася распачынаць сярод поля сход ды хахлы вязаць у людзей, але матыліцу выгнаць з дапамогай салдатак з такіх вось гарлапанаў, як Раман Сёмачкін, варта было б».
Безумоўна, не ўсе старонкі рамана так густа перасыпаны сакавітымі слоўцамі, народнымі выслоўямі, але ўвогуле для мовы герояў характэрна іменна такое напаўненне. Агульны ж тон апавядання – спакойны, дыхтоўны, ясны, важкі. Насычанасць метафарамі ў аўтарскім тэксце параўнальна невялікая, але затое калі ўжо сустракаюцца параўнанні, то яны запамінаюцца надоўга. Дэталь у Чыгрынава мае вялікае сэнсавае напаўненне, нібы выпуклая. Як правіла, адна дэталь дае ўяўленне пра агульнае, настройвае чытача на адпаведны лад: «У Верамейкі немцы чамусьці не спяшаліся, і непатрывожаная жнівеньская ноч усё кружыла над саламянымі стрэхамі стоенай вёскі, як зацяты птах»; Зазыба «цяжкімі вачамі» глядзеў у спіну новаўтворанай уладзе – паліцаю Брава-Жыватоўскаму; «У горкім палыне за Зазыбавым дваром даспявала патрывожанае лета»; «Зазыба ехаў амаль безуважны да ўсяго, што абступала дарогу, – думкі варочаліся ў галаве так, як варочаюцца колы, калі патанаюць па калодкі ў пясок».
Увогуле ў стылі твораў пераважае канкрэтная лексіка, словы часцей ужываюцца ў першародным сваім значэнні. I тут Чыгрынаў адрозніваецца ад Пташнікава з яго шырокім ужываннем дыялектызмаў, этнаграфічных дэталяў і ад Стральцова з яго выразнай эмацыянальнай афарбаванасцю вобраза. Чыгрынаў жа вельмі свабодна аперыруе як сакавітымі слоўцамі сялян, так і простай, канкрэтнай лексікай. У яго вельмі развіты менавіта апавядальны стыль, стыль аб’ектыўнага паведамлення, а агульная структура раманаў мае ярка акрэсленую тэндэнцыю да сінтэтычнасці, да маштабнасці, да адлюстравання паўнаты гісторыі сваёй Радзімы.
Сінтэтычны, эпічны характар стылю I. Чыгрынава дае шырокі прастор для выяўлення творчых магчымасцей аўтара. Нідзе ў яго не парушаецца праўдзівасць сітуацый і вобразаў, стыль нібы разгортвае перад чытачом жыццё ў яго паслядоўным працяканні.
Элементы сінтэзу ў дылогіі I. Чыгрынава – перш за ўсё ў паўнаце выяўлення супярэчнасцей жыцця, у натуральнасці паводзін герояў, усебаковым праяўленні іх сутнасці, сацыяльнай і чалавечай значнасці вобразаў, у мастацкім асэнсаванні гісторыі.
Як пішуць аўтары зборніка «Беларуская савецкая проза. Раман і аповесць», «гістарызм кожнага мастацкага твора выяўляецца ў яскравай і пераканаўчай матывіроўцы канкрэтных сувязяў кожнай з’явы з іншымі з’явамі, характару з абставінамі, ва ўменні пісьменніка будаваць твор галоўным чынам на глыбокіх сацыяльных канфліктах, ад чаго ён атрымлівае значэнне карціны гістарычна праўдзівага жыцця». Гэтыя словы можна поўнасцю аднесці да дылогіі I. Чыгрынава. Важкія па мастацкіх думках, цікавыя і своеасаблівыя па пабудове, па жанравай структуры, адначасова і традыцыйныя, і наватарскія па стылю, раманы I. Чыгрынава з’яўляюцца значным дасягненнем беларускай сучаснай прозы.