Тэматычны вечар да 80-годдзя з дня нараджэння І.Г. Чыгрынава

Гучыць музычны твор Генадзя Ермачэнкава «Плач перапёлкі» ў выкананні аркестра народных інструментаў імя Леаніда Іванова.

Паважаныя сябры! Мы запрасіла Вас на тэматычны вечар «Вайна ў лёсе і творах Івана Чыгрынава», прысвечаны 80-годдзю з дня нараджэння народнага пісьменніка Беларусі, нашага земляка Івана Гаўрылавіча Чыгрынава. Чаму менавіта гэтая тэма стала прадметам нашай імпрэзы? Таму, што сёлета мы адзначаем святую для ўсіх беларусаў падзею – 70-годдзе вызвалення Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. Вялікая Айчынная вайна стала яшчэ адным выпрабаваннем для беларускага народа. Ліхалецце ваеннай навалы доўжылася з 1941 па 1944 год. Падчас вайны ў Беларусі былі разбураны і спалены 209 гарадоў, 9200 вёсак, загінуў кожны трэці жыхар.

Урывак з відэафільма «Іван Чыгрынаў»

Іван Чыгрынаў даволі рана заявіў аб сваім адметным таленце жывапісаць чалавека ў вайну і на вайне. Ён быў пісьменнікам са сваім непаўторным бачаннем свету, добра ведаў жыццё і умеў заўважыць і адлюстраваць усё найбольш значнае і цікавае.
 Французскі філосаф і пісьменнік Жан-Поль Сартр неяк адзначыў: «Пісьменнікам з’яўляешся не таму, што вырашыў расказаць нешта, а таму, што вырашыў расказаць гэтае нешта адметным чынам,» – і гэтыя словы добра стасуюцца з творчасцю Івана Чыгрынава.
І. Чыгрынаў працягнуў справу Кузьмы Чорнага, Івана Мележа, Васіля Быкава ў стварэнні народнага эпасу, які дакладна выяўляе душу беларусаў, іх менталітэт. У сваіх шматлікіх апавяданнях, раманах, п’есах, кінасцэнарыях, крытычных і публіцыстычных артыкулах грунтоўна выпісваў Беларусь і беларусаў у віры розных падзей: у часы сівой даўніны, у гады ваеннага ліхалецця, у часы пасляваеннай галечы і ў 80–90-я гады ХХ стагоддзя.
«Галоўнае правіла, якім закліканы карыстацца пісьменнік, – не ўтойваць ад чытача нічога, пастарацца ўсё, што ён, пісьменнік, ведае аб жыцці, аддаць людзям. У гэтым высокі гуманны сэнс літаратуры, у гэтым гуманная сутнасць творчасці» – гэта творчае крэда Івана Чыгрынава, яго пісьменніцкая філасофія.
Нарадзіўся Іван Гаўрылавіч Чыгрынаў 21 снежня 1934 года ў звычайнай, акружанай з усіх бакоў лесам вёсцы, якая мае даволі распаўсюджаную «лясную» назву Вялікі Бор, што ў Касцюковіцкім раёне на Магілёўшчыне.

 На Радзіме Чыгрынава – ціш і спакой,
Толькі дрэвы аб нечым гамоняць.
Я, здаецца, не бачыў мясціны такой,
Дзе прырода ў сабе цуды тоіць.

Тоіць думкі свае, тоіць справы свае,
Не прывыкла казаць і тлумачыць.
Ах, як звонка салоўка шчабеча-пяе,
Гэта трэба паслухаць, пабачыць.

Па Вялікаму Бору вельмі лёгка ісці,
Ды бацькі штось ідуць без настрою,
Тут жылі і хадзілі ў школу яны,
Тут сваволілі летняй парою.

Вось і месца, дзе жыў знакаміты зямляк,
Ля дарогі, падпісана ярка –
Дом Івана Чыгрынава – бачыш здаля,
Да мясціны пакрочылі шпарка.

А навокал, якая паўсюль прыгажосць:
Сосны стромкія, елкі, бярозы…
Як у пушчы глухой, звер – жыхар, а не госць,
Заяц выскачыў, выбеглі козы.

                                                        Кірыл Усаў

Нарадзіўся Чыгрынаў у год вялікай перабудовы, у перыяд калектывізацыі сельскай гаспадаркі, калі ў селяніна адчужалі галоўны сродак жыцця – зямлю і ўласную працу на ёй.

Урывак з відэафільма «Іван Чыгрынаў»

Калі пачалася вайна, Ваню ішоў сёмы год. Усеагульная трагедыя, што разыгралася на Магілёўшчыне, моцна засела ў душы хлопчыка. Разам з маці, братамі і сёстрамі трэба было не раз ратавацца ад немцаў, «бегчы ў лес, ездзіць у другія вёскі, сядзець у снезе, начаваць пры вогнішчы».
У жніўні 1941 г. нямецка-фашысцкія захопнікі акупіравалі Касцюковіцкі раён. Яго тэрыторыя была аднесена да зоны армейскага тылу групы армій «Цэнтр». Гэта азначала, што тут, як і на ўсёй Беларусі, гітлераўцы ўстанавілі крывавы акупацыйны рэжым. У сваіх успамінах жыхары Касцюковіцкага раёна дні акупацыі параўноўваюць з жудаснай ноччу, якая раптам апусцілася на зямлю. Больш як два гады тварылі свае агідныя справы фашысцкія акупанты ў раёне. Больш чым паўтысячы мірных жыхароў яны растралялі, спалілі, павесілі і закапалі жывымі. Шмат людзей вывезлі на катаргу ў Германію.
Іван Гаўрылавіч у аўтабіяграфіі згадвае асобныя моманты з перажытага. Тыя ўражанні ваеннага маленства, якія ніколі не сатрэ памяць. Пра адзін выпадак, які меў месца на другі год вайны, Чыгрынаў пісаў: «Да нас заўсёды ў пасляабедзенны час прылятаў двухфюзеляжны «фоке-вульф», быццам і сапраўды «прапісаны» нямецкім камандаваннем да адной мясцовасці. Але тое, што ён наведваўся рэгулярна, давала магчымасць прыстасавацца да яго. І сяляне з карысцю для сябе рабілі гэта, ва ўсякім разе ахвяр рабілася ўсё меней. Хоць хаты па-ранейшаму заставаліся безабароннымі, успыхвалі то адна, то другая ў кожны палёт».
Але аднойчы здарылася непрадбачаннае. Самалёт заспеў малога Іванку ў полі, калі той бег да маці, якая з меншымі дзецьмі палола проса. Якім жа нелюдзем трэба было аказацца лётчыку, каб пачаць самае што ні ёсць паляванне на васьмігадовага хлапчука. «Мне добра быў відаць зрэзаны шлемам твар нямецкага лётчыка, ухмылка яго, зубы. Ён увесь час спрабаваў загнаць мяне, узяць у прыцэл, аднак дарэмна – ці то цэль была занадта малая, ці я сапраўды так круціўся і своечасова падаў, што кулі толькі  шлёпаліся ды ўспорвалі вакол мяне зямлю. Зыходзячы зноў і зноў насустрач сваёй ахвяры, самалёт рабіў шырокія кругі над полем, і я за гэтыя некалькі хвілін паспяваў ускочыць на ногі, каб адбегчы ці ўбок, ці наперад – накірунак угадваўся інтуітыўна і тым не менш, як цяпер здаецца, даволі ўдала».
І. Чыгрынаў усё больш набліжаўся да невялікага рова, разумеючы,што на дне адзіны паратунак: «Але пасля гэтага немец не пакінуў мяне ў спакоі  – пачаў кружыць над ровам, выглядаючы, быццам каршун, ахвяру, стараючыся дастаць з кулямёта: бомбаў у самалёце, відаць, не было, а можа, ён проста не хацеў траціць іх, ашчаджваў для лепшага выпадку».
Якое ж нервовае напружанне мусіў перанесці хлапчук! Чаго каштавалі яму і гэтая пагоня, і гэтае ўратаванне. Іван Чыгрынаў успамінаў: «дзіўна, але ад узрушэння я раптам заснуў у сваім надзейным сховішчы і ўжо далей нічога не памятаў».
А яшчэ вайна – пастаянная трывога, каб, барані божа, не знішчылі вёску! І было чаго трывожыцца: у час адной з карных экспедыцый у сорак трэцім годзе вакол Вялікага Бору згарэла нямала вялікіх і малых вёсак. У асноўным разам з мірнымі жыхарамі. Вось як успамінаў пра бежанства напачатку вайны Іван Гаўрылавіч: «Ехалі паволі, цяжка і абачліва. І ўвесь час разам з адступаючымі чырвонаармейцамі, якія раз-пораз чамусьці стараліся выпрагчы з аглобляў нашага каня, забраць яго. Але бацька кожны раз выцягваў з воза сваю вінтоўку, якую хаваў пад рагожай, і салдаты тут жа астывалі, угаворвалі адзін аднаго кінуць, не звязвацца». Так дабраліся да самой Унечы, але вымушаны былі вяртацца назад, бо там ужо былі немцы.
«На працягу некалькіх гадоў акупацыі давялося бачыць і як партызан вешалі, і як палонных цкавалі аўчаркамі, і як мужыкоў палілі ў гумнах», – пісаў празаік. Вайна, якую будучы пісьменнік перажыў у роднай вёсцы, дала яму багата ўражанняў, а пазней вызначыла тэматыку яго твораў.

Ты кажаш, я не ведаю вайны,
што мне было тады гадоў замала?
Чаму ж яна мае забрала сны?
На ўсё жыццё наперад сны забрала?
Чаму ж амаль не кожнае начы
я прачынаюся, скаваны жахам?
Хачу ад смерці лютай уцячы –
і стрымгалоў бягу аўсом няжатым.
Паўзу бульбянішчам па баразне,
да хмызняку куляюся па пожні,
Але ратунку мне няма і ў сне –
у вочы стрэл грыміць у міг апошні…
Я ведаю: пазбыцца гэтых сноў
не дапаможа мне ніхто на свеце.
Я буду трызніць імі зноў і зноў,
яны  – мае навек, да самай смерці.
Застаўшыся з маленства на вайне,
я аднаго хачу, мая краіна:
Каб гэта скончылася ўсё на мне.
Каб гэта ўсё не стала доляй сына.

                                      Ніл Гілевіч

Дарога да ведаў пачалася яшчэ ў даваенны час: у 1940 годзе хлопец пайшоў у першы клас Вялікаборскай сямігодкі.

Урывак з відэафільма «Іван Чыгрынаў»

Гітлераўская акупацыя перапыніла вучобу, а гэтая акалічнасць і абумовіла вялікую прагу да самастойнага чытання, а пазней – і да пісання. Вызваленне прыйшло ў 1943 годзе. А з ім і магчымасць дзецям сесці за парты. Заняткі пачаліся, нягледзячы на тое, што яшчэ блізка грукацела вайна. Самім жа жыхарам даводзілася жыць у зямлянках, бо перад самым вызваленнем фашысты спалілі Вялікі Бор. У 1949 годзе Іван Гаўрылавіч паспяхова скончыў мясцовую сямігодку.
Каб не маці, магчыма б і падаўся пасля гэтага працаваць. Але Хадоска Ігнатаўна настояла, каб сын працягваў вучобу. Бліжэйшая сярэдняя школа знаходзілася ў Саматэвічах, а гэта кіламетраў за восем ад Вялікага Бору. Раней гэтую школу закончыў яшчэ адзін народны пісьменнік Беларусі – Аркадзь Куляшоў. Той факт, што ў роднай школе некалі вучыўся аўтар паэмы «Сцяг брыгады», як прызнаваўся сам Іван Гаўрылавіч, прымушала вельмі адказна ставіцца да вучобы і абудзіла жаданне паспрабаваць свае сілы ў літаратуры.

Урывак з відэафільма «Іван Чыгрынаў»

Вясной 1952 года Аркадзь Аляксандравіч завітаў у Саматэвіцкую сярэднюю школу на чарговы выпускны вечар. На ўрачыстасцях з хваляваннем выступіў і дзесяцікласнік І. Чыгрынаў, прачытаў свае вершы. Сустрэчы з паэтам пакідалі глыбокі след у душы Чыгрынава-вучня.
Саматэвіцкая сярэдняя школа, мусіць, адна на Беларусі, якая выхавала двух народных пісьменнікаў (Куляшова і Чыгрынава).
Жонка пісьменніка Людміла Прохараўна красамоўна сведчыла: «Іван хадзіў у школу босы – да самай зімы. Піліпаўкай толькі абуваўся ў лапці. І што на ім за вопратка была – нават не магу вам апісаць… Але на гэта ён не звяртаў увагі, галоўным для яго была кніга, кніга, кніга – ён увесь час чытаў». І настойліва церабіў дарогу да лепшага жыцця.
Не давала забыцца пра сябе вайна і тады, калі прыйшла доўгачаканая Перамога, – голадам, нішчымніцай, пакалечанымі чалавечымі лёсамі.
Ваеннае ліхалецце запомнілася Чыгрынаву-хлапчуку надоўга. Жонка пісьменніка, Людміла Прохараўна прыгадвала: «Іван жыў у акупацыі – у такіх неймаверна складаных умовах, што ўсё гэта адбілася на яго выглядзе. І вонкава, і ад сваёй душэўнай, духоўнай работы ён здаваўся старэйшым,чым быў на самай справе. Гэта быў вельмі хворы чалавек. Доктар сказаў, што такім ён быў яшчэ з ваеннага часу, калі хлопчыкам перанёс вельмі цяжкі брушны тыф. Ён выжыў, але змены, якія адбыліся ў арганізме, засталіся назаўсёды. Вайна прайшла праз усё жыццё Івана Чыгрынава. Вайна зрабіла яго пісьменнікам, яна ж яго і забіла».
Вайна, перажытая пісьменнікам у падлеткавым узросце, кіравала доўгі час творчымі захадамі, выводзіла яго на шлях глыбіннага даследавання гісторыі роднага народа.

Урывак з відэафільма «Іван Чыгрынаў»

Будучы студэнтам аддзялення журналістыкі філфака БДУ (1952–1957), у час летніх канікул часта падарожнічаў па родным краі з мэтай сабраць матэрыял для нарысаў, ці так званых «мясцовых быляў» пра гераічнае мінулае сваіх землякоў.
І. Чыгрынаў лічыў пачаткам сваёй сталай літаратурнай дзейнасці 1961 год: у газеце «Літаратура і мастацтва» надрукавалі першае апавяданне «Праз гады». Гэта быў своеасаблівы ўспамін нядаўняга падлетка пра вайну, пісьменнік узнаўляў трывожную атмасферу сорак першага года.
І. Чыгрынаў пераважна заглыбляўся ў той аспект вайны, які быў звязаны з вёскай, адкуль усе мужчыны пайшлі на фронт, а ў хатах засталіся жанчыны, дзеці ды старыя людзі. Пісьменнік гаварыў: «Але былі людзі не толькі на вайне, але і ў вайне. Мяне больш за ўсё займала тое, як яны паводзілі сябе пад акупацыяй».
У яго ёсць апавяданне пра пачатак вайны («Ішоў на вайну чалавек»), пра сустрэчу салдат на вызваленай зямлі («Бульба»), пра ўплыў ваенных падзей на лёсы людзей у пасляваенны час («За сто кіламетраў на абед», «Дзівак з Ганчарнай вуліцы», «У ціхім тумане»).
Пазней выйшлі тры зборнікі апавяданняў: «Птушкі ляцяць на волю» (1965), «Самы шчаслівы чалавек» (1967), «Ішоў на вайну чалавек» (1973), у іх адлюстравана не толькі гераічнае ваеннае мінулае, але і жыццё і праца людзей у мірны час.
У дзяцінстве ў душы будучага пісьменніка збіралася, назапашвалася тое, што праз два дзесяцігоддзі стала асновай яго многіх твораў.
Не выпадкова свой першы зборнік Іван Чыгрынаў адкрывае творам пра ваеннае дзяцінства. У апавяданні «Бульба» ён быццам хоча паведаміць нешта надзвычай важнае пра сябе як чалавека, як прадстаўніка пэўнага пакалення.
На старонках твора – суровая і трагічная праўда ваеннага часу. Лаканічна гаворыць І. Чыгрынаў пра тое, чым сустрэла сваіх жыхароў вызваленная ў час бою вёска: «Верасень быў на склоне. Бярозы на бальшаку страсалі сваё апошняе лісце – рана яно пажоўкла. Вецер гнаў яго па полі, збіраў на ўскрайку лесу. Было няўтульна, нават холадна. На папялішчах, нібы шкілеты, дзе-нідзе стаялі адзінокія печы – тыя, што некалі клаліся без штандараў, адразу на зямлі. Печы былі яшчэ гарачыя». Разам з гэтым сумным відовішчам знішчанага чалавечага жылля пісьменнік паказвае яшчэ адну жудасную карціну, тыповую для ваеннага часу: «Нечакана завязаліся ўпартыя баі. Наша пяхота многа разоў паднімалася ў атаку, але варожыя кулямёты, што стаялі на высокім правым беразе ад Малога Хоцімска да Белай Дубровы, кожны раз прымушалі яе адкаціцца назад, засесці ў сваіх акопах на ўскраіне лесу».
Сам мастак слова так акрэсліў месца вайны ў сваёй біяграфіі: «У вайну хапіла ўсім – і дарослым, і дзецям… На вайну прыпала толькі тры няпоўныя гады майго жыцця, але якраз яна стала галоўнай падзеяй, якая вызначыла на доўгі час маю творчасць».
Вельмі чалавечнае і наступнае апавяданне Івана Чыгрынава на тэму дзяцінства – «За сто кіламетраў на абед», якое ўвайшло ў другі зборнік. Пісьменнік пачынае свой твор агульнай характарыстыкай «дзяцей вайны»: «Нам было ў той час па дзесяць гадоў – адным трохі болей, другім трохі меней. І мы былі дзеці вайны. Але мы тады ўсе ведалі, і мне часам здаецца, што ведалі куды больш, чым нават цяпер, калі нам па трыццаць ужо. Напрыклад мы без памылкі маглі яшчэ на падлёце пазнаць па гуку самалёты – «нашы» і «не нашы». Ведалі, якія кулі ў што пафарбаваны – звычайныя, разрыўныя, бронеразрыўныя, бранябойныя, трасіруючыя… цяпер ужо адно цяжка пералічыць, а тады мы ведалі, па чым якой куляй страляць…» Акрамя гэтых «ведаў», набытых, безумоўна ж, у навакольнай рэчаіснасці, хлапчукі лёгка адрознівалі па форме салдат і афіцэраў любой краіны, якая ваявала разам з немцамі супраць Савецкага Саюза. Ведалі дзеці, каго з салдат-чужынцаў трэба асцерагацца, а да каго можна падысці і нават пажывіцца сякім-такім харчам».
Да тэмы дзяцінства Іван Чыгрынаў звяртаецца і ў некаторых іншых творах. Гэта перш за ўсё апавяданні «На пыльнай дарозе» і «Плывун», якія ўключаны ў другі зборнік «Самы шчаслівы чалавек».
У І. Чыгрынава няма «ваеннага» вопыту ў тым сэнсе, у якім ён разумеецца ў адносінах да пісьменнікаў-франтавікоў. Аднак жыццёвы вопыт празаіка ў значнай ступені звязаны з вайной і з успамінамі пра яе. Актыўнае фарміраванне асобы будучага пісьменніка адбывалася тады, калі надзвычай жывой і балючай была людская памяць аб ёй. Вайна на кожным кроку напамінала пра сябе сіротамі-бязбацькавічамі, выплаканымі вачыма мацярок, пакалечанымі чалавечымі лёсамі.
Беларускі паэт і празаік, ураджэнец Касцюковіцкага раёна Масей Сяднёў пра апавяданні ўвогуле пісаў з захапленнем: «У жанры апавядання я гатовы паставіць Івана Чыгрынава на першае месца, залічыць яго да ліку нашых класікаў. Апрача артыстызму, я вычуваю ў іх наша, нацыянальнае – філасофію, псіхіку, быт, норавы нашага народа».
Класічнай бездакорнасцю вызначаецца апавяданне «У ціхім тумане». Гэтая, па словах беларускага паэта Леаніда Дранько-Майсюка, «маленькая сімфонія» ўпершыню была апублікаваная ў 1963 годзе пад загалоўкам «Маці».
Маці прыязджае ў вёску, хоча адшукаць магілу сына, які наняўся ў паліцыю, каб выжыць у суровых абставінах ваеннай рэчаіснасці. Насцярожана сустракаюць яе аднавяскоўцы, вельмі свежыя раны ў людзей ад тых, хто здраджвае свайму народу. Пісьменнік ставіць чытача перад неабходнасцю самастойна вызначыць цану вінаватасці чалавека на вайне.
Вялікае значэнне для глыбіні псіхалагічнага ўвасаблення вобраза маці мае ў гэтым творы партрэтная характарыстыка гераіні: «Згорбленная, маленькая Рэйдзіха стаяла перад Ганнаю босая – ногі былі парэпаныя, з пакручастымі пальцамі, як у вялікай птушкі, скінутай аднекуль з гнязда: яна цяпер чаплялася сваімі кіпцюрамі, каб перастаць, нарэшце, падаць, неяк затрымацца хоць тут, на зямлі».
І. Чыгрынаў, параўноўваючы жанчыну з птушкай, падкрэслівае прыродную сувязь маці і дзіцяці; паказаў жанчыну-маці па-чалавечы – для маці сын застаецца сынам у любым выпадку, таму яна яго не выракаецца, а шкадуе. Мацярынская любоў – гэта ўсё, што застаецца адзінокай жанчыне са спакутаваным сэрцам.
Працуючы над апавяданнямі, пісьменнік ужо выношваў, магчыма, не да канца асэнсоўваючы гэта, ідэю будучага маштабнага твора.
I. Чыгрынаў больш вядомы як пісьменнік-раманіст, які пераканаўча паказаў драматычныя падзеі Вялікай Айчыннай вайны. Перад самай смерцю мастак завяршыў пенталогію пра нялёгкія выпрабаванні беларускага народа ў гады вайны і ў пасляваенны час, якая складаецца з наступных раманаў: «Плач перапёлкі» (1972), «Апраўданне крыві» (1977), «Свае і чужынцы» (1984), «Вяртанне да віны» (1993), «Не ўсе мы згінем» (1996). За першыя дзве часткі ў 1979 годзе аўтар быў уганараваны літаратурнай прэміяй імя Аляксандра Фадзеева. Паводле трох раманаў у 1991 годзе на кінастудыі «Беларусьфільм» рэжысёр Iгар Дабралюбаў зняў шматсерыйны тэлевізійны фільм «Плач перапёлкі».
Народны паэт Беларусі Максім Танк падкрэсліваў, што ў чыгрынаўскіх раманах «праўда вайны і змагання з ворагам выяўлена глыбінна, на філасофскім узлёце думкі і мастацкага пісьма».
Моцнай апорай у працы служыла і ўсеабдымная памяць народа, пра якую мастак казаў: «Ніхто з людзей паасобку не ведае ўсё пра вайну – усё пра вайну ведае толькі народ. Яна, вайна, жыве ў памяці народа, яна жыла, пачала жыць у самую вайну, а пасля вельмі жыла па вайне. У вёсцы расказвалася ўсё, што было ў вайну. Не забывалася нічога з тагачаснага жыцця, побыту, барацьбы. Людскія споведзі і згадкі замацоўваліся ў памяці».
Раман «Плач перапёлкі» (1970) стаў падзеяй у літаратуры і яшчэ пры жыцці аўтара набыў шырокую папулярнасць. Ён неаднаразова публікаваўся ў арыгінале ў Беларусі, шмат выдаваўся па-руску ў Маскве, выходзіў на мовах тагачасных савецкіх рэспублік (украінскай, літоўскай, латышскай, армянскай, малдаўскай, туркменскай), перакладаўся ў Балгарыі.
 У гэтым рамане пісьменнік здолеў сапраўды па-мастацку сказаць пра Айчынную вайну шмат новага, таго, што яшчэ не знайшло належнага адлюстравання ў тагачаснай літаратуры.
Твор стаў пачаткам так званага верамейкаўскага цыкла – пенталогіі, аб’яднанай агульнымі героямі і месцам дзеяння. Галоўным героем рамана-эпапеі Чыгрынава з’яўляецца народ, які чэрпае сваю духоўную сілу ў глыбінях гістарчынай памяці, у паданнях і легендах пра мінулае, у песнях і казках.
Абмалёўваць жыццё народа ў акупацыі пісьменнік пачаў з найбольш складанага і супярэчлівага перыяду – першых дзён і месяцаў вайны. У цэнтры ўвагі – жыццё вёскі ў той час, калі савецкія войскі ўжо адступілі, а нямецкія яшчэ не прыйшлі. І. Чыгрынаў здолеў вельмі глыбока перадаць пачуццё напружанага і трывожнага чакання, якое, здаецца, напоўніла ўсё: і людзей, і прыроду. Затаіліся, заціхлі ў чаканні самага страшнага – прыходу ворага – Верамейкі. Цішыню час ад часу парушае толькі плач перапёлкі.

Гучыць «Голас перапёлкі»

«– Піць-піль-віць… Піць-піль-віць…
Сёння перапёлка, няйначай, плакала – ці то гняздзечка яе разбурыў хто, ці яшчэ якая бяда прымусіла агалошваць тугой наваколле, але замест звычайнага спеву чуўся плач».
Адзін з галоўных герояў рамана Дзяніс Зазыба разважае: «Калі птушкі так плачуць са свайго гора, то як жа тады павінны галасіць людзі, у якіх гора бывае наогул незраўнана больш, а цяпер дык і зусім цераз край».
Назва рамана адразу лягла на вусны чытача і стала змястоўнай, шматзначнай метафарай.
Дарэчы, вёска Верамейкі рэальна існуе на ўсходзе Магілёўшчыны, у Чэрыкаўскім раёне. Але празаік запазычыў ад яе толькі назву. Пісаў жа ён пра свой Вялікі Бор і яго жыхароў, у тым ліку блізкіх сваякоў, якія станавіліся прататыпамі літаратурных герояў.
Ён праўдзіва паказаў адступленне Чырвонай арміі з баямі на ўсход, прыход немцаў і досыць пасіўную, асцярожную рэакцыю насельніцтва, якое на першым этапе акупацыі з неахвотай удзельнічала ў фарміраванні як новых органаў улады, так і партызанскіх атрадаў.
Традыцыі першага рамана былі працягнуты на старонках рамана «Апраўданне крыві». Ужо на яго першых старонках верамейкаўцы тварам у твар сутыкнуліся з ворагам.  Сустрэча з нямецкім салдатам ледзь не каштавала жыцця ўсёй вёсцы, і толькі шчаслівы выпадак дапамог пазбегнуць гэтага. Але ж яго магло б і не быць…
Пераломным у пенталогіі, стаў менавіта трэці раман, «Свае і чужынцы», які быў прысвечаны партызанскаму руху. Паколькі аўтар задумаў раманную эпапею пра Вялікую Айчынную вайну, не разглядзець тэму партызанскай вайны ён не мог. Спасцігаць глыбіні праўды пра вайну дапамагалі пісьменніку і шматлікія сустрэчы з былымі падпольшчыкамі і партызанамі, іх камандзірамі, кіраўнікамі антыфашысцкай барацьбы на самых розных узроўнях. Іван Гаўрылавіч прыгадваў: «Бывала, у мяне збіралася памногу партызанскіх камандзіраў. Такіх, як Мачульскі, Захараў, Булат, Жунін, Мармулёў, Ціхаміраў, Джагараў. Мы падоўгу гутарылі, пра ўсё гутарылі… Некалькі разоў сустракаўся ў Маскве з Панамарэнкам. Пасля ў мяне завяліся свае уласныя карэспандэнты, якія пісалі пра сябе, пра сваё жыццё, пра людзей, што ўдзельнічалі ў гэтай барацьбе».

Гучыць «Лясная песня» ў выкананні хора беларускага радыё (музыка Уладзіміра Алоўнікава, словы Адама Русака)

Атрымалася эпапея пра Вялікую Айчынную вайну, пра тое, як жылі беларусы ва ўмовах нямецкай акупацыі і як яны змагаліся супроць фашысцкай набрыдзі, уносячы свой важкі ўклад у агульную перамогу чалавецтва над гітлераўцамі.
Гэты раманны цыкл і стаў самым маштабным мастакоўскім дасягненнем пісьменніка. Кожны новы раман з цыкла паказвае вайну з боку нейкай важнай праблемы, ці то трагедыі, ці то віны, ці то маральнага асэнсавання ўрокаў.
У ім не вельмі шмат дзеючых асоб, але дзякуючы непаўторнасці кожнай з іх ваенная рэчаіснасць узноўлена дасыць рознабакова. Усе героі трылогіі – галоўныя і другарадныя – адметныя, непадобныя адзін на аднаго. Асабліва каларытныя вобразы верамейкаўцаў. Глыбокае веданне пісьменнікам душы сельскага працаўніка дазволіла І. Чыгрынаву стварыць паўнакроўныя жывыя вобразы. Чалавек у вёсцы заўсёды цаніўся за сваю працавітасць, сумленнасць, за смеласць, разважлівасць, справядлівасць, пачуццё ўласнай годнасці і іншыя маральныя якасці. Гэтыя прынцыпы, як паказвае пісьменннік, засталіся непарушнымі і ў гады вайны.
Пра верамейкаўцаў І. Чыгрынаў расказвае з вялікай сімпатыяй і павагай да іх. Гэтыя людзі яму добра знаёмы – яны яго землякі. Пісьменнік усім сэрцам прывязан да родных мясцін: «Мясціны гэтыя дарагія для мяне не толькі таму, што адтуль, з бацькоўскага парога, уецца сцяжынка майго жыцця, – пісаў празаік. – Там, у Забяседдзі, на Магілёўшчыне, назаўсёды затаіліся сляды маіх герояў, жывых і мёртвых, пра якіх я расказваю ў раманах».
Па-свойму цікавыя і арыгінальныя вобразы жанчын у пенталогіі. Іх роля, хоць знешне і не вельмі прыкметная, даволі важная. Гэта простыя працаўніцы, верныя жонкі, клапатлівыя маці, салдаткі. Вельмі высока ацэньваў Чыгрынаў іх ролю у ваенных умовах. Жанчыну пісьменнік паказвае высокамаральнай асобай. Яны хвалююцца за лёс сыноў, мужоў, бацькоў, клапоцяцца пра дзяцей – у гэтым іх зямная місія, а таксама і ўласны ўнёсак у перамогу над чужынцамі:  «Гэта ж не сакрэт, што яны, можа, зрабілі ў вайне найбольш. Бо неяк умелі і з мужчынамі жыць, неяк умелі і дзяцей нарадзіць, неяк умелі і працаваць, і патомства захаваць, і ваяваць, і хлеб сеяць, і паспагадаць, і раны перавязаць, умелі любіць і ненавідзець. Гэта нейкая ўсеабдымная з’ява – жанчыны ў вайне, асабліва ж вясковыя. Сваіх жанок я найперш пішу са сваёй маці Хадоскі Ігнатаўны», – пасведчыў пісьменнік. У «Плачы перапёлкі» маці Чыгрынава завецца Хадоскай Гаўрыліхай і старшыніхай.     
Пра маці Чыгранаў успамінаў з вялікай удзячнасцю, на яе плечы клаўся ўвесь цяжар па выхаванні дзяцей, а іх было шэсць. У аўтабіяграфіі напісаў: «Я ўсім у жыцці абавязаны маці».
Раманы «Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві», «Свае і чужынцы» ахопліваюць толькі паўгода вайны – да разгрому гітлераўцаў пад Масквой. На раманы «Вяртанне да віны», «Не ўсе мы згінем» прыпадае ўжо два з паловай гады ваеннага часу: да вызвалення Беларусі.
Раман «Не ўсе мы згінем» быў задуманы як завяршальны. Асноўная ўвага засяроджана на тым, як на тэрыторыі Беларусі завяршаўся разгром нямецка-фашысцкіх захопнікаў. Чыгрынаў паказаў жорсткую вайну фашыстаў, якія бяруць заложнікаў з ліку мірных жыхароў і спальваюць цэлыя вёскі разам з людзьмі. Але не самым высакародным чынам нярэдка вялі сябе і партызаны. На Беларусі без разбору чынілі расправы і украінскія партызаны. Пісаў і пра расправу з дзецьмі за грахі бацькоў. Па-новаму паказаны ў апошніх творах І. Чыгрынава і так званыя нацыяналісты, прыхільнікі беларускай ідэі, якія пайшлі на супрацоўніцтва з немцамі…
Словам, вайна ў разуменні Чыгрынава – гэта перш за ўсё вялікая бяда, народная трагедыя, асабліва адчувальная на Беларусі, дзе было наканавана загінуць «ледзь не кожнаму другому чалавеку, незалежна ад таго, прымае ён чынны ўдзел у падзеях ці трапіў у іх выпадкова, стаўшы так званай нявіннай ахвярай».
Адсюль, ад гэтага рэальнага трагізму, ідзе і чыгрынаўскае настойлівае паўтарэнне: вайна «грашамі корміцца, затое весяліцца крывёй. І часта крывёю не тых, хто вінаваты ў ёй». «Чым бліжэй заставалася да канца вайны, тым болей крыві яна патрабавала».
Празаік правёў сваіх герояў ад першых дзён вайны да часу вызвалення Цэнтральнай і Заходняй Беларусі. Падзеі пенталогіі, над якой І. Чыгрынаў працаваў каля трох дзесяцігоддзяў, заканчваюцца парадам пераможцаў перад Домам урада ў Мінску.
Разам з Іванам Новікавым Іван Чыгрынаў працаваў над сцэнарыем шматсерыйнага тэлевезійнага мастацкага фільма «Руіны страляюць…», пастаўленага ў 1973 г. на кінастудыі «Беларусьфільм». У аснову стужкі пакладзены аповесці таго ж І. Новікава «Руіны страляюць ва ўпор» і «Дарогі скрыжаваліся ў Мінску».
Першы беларускі дакументальна мастацкі тэлесерыял «Руіны страляюць…» апавядае пра дзейнасць мінскага падполля з ліпеня 1941 г. (часу акупацыі горада немцамі) да мая 1942 г. Галоўны ў стужцы метафарычны вобраз мужнага, няскоранага горада, дзе і «руіны страляюць» у ворагаў, акупантаў.
Былі грунтоўныя архіўныя пошукі, давялося добра праштудзіраваць многія матэрыялы з партыйных архіваў. І. Чыгрынаў успамінаў:»Тады я папрацавў грунтоўна. Вывучаў друк: і наш, падпольны, і партызанскі, і беларускі, які выходзіў пры немцах, і нямецкі. Усё вывучаў, як у студэнцкія гады, калі дыпломную пісаў».
У 1980–1990-я гады пісьменнік звярнуўся да драматургіі. Ён напісаў звыш дзесяці п’ес. І ўсё ж сапраўднае драматургічнае майстэрства да І. Чыгрынава прыйшло, калі ўзяўся за інсцэніроўку свайго рамана «Плач перапёлкі». Пісьменнік напісаў новы твор на ўжо вядомым матэрыяле.
І. Чыгрынаў цесна супрацоўнічаў з панарамна-эпічным тэлевізійным беларускім кіно, што плённа развівалася як шматсерыйнае відовішча. Карціны з удзелам Чыгрынава-сцэнарыста з’явіліся неаспрэчным унёскам у айчыннае кінамастацтва.
Дзевяцісерыйны тэлефільм «Плач перапёлкі» стаў апошнім з буйных тэлесерыялаў канца ХХ ст.
Усё, за што браўся Іван Гаўрылавіч, ён рабіў з поўнай аддачай і вялікай зацікаўленасцю лёсам чалавека і краіны, роднай Беларусі, шчырым клопатам пра наша духоўнае багацце. І таму яго творчасць заняла трывалае месца ў беларускай літаратуры, узбагаціла яе здабыткі, якія маюць доўгатэрміновае значэнне, будуць служыць многім пакаленням. Да таго ж яго раманы пра вайну можна разглядаць як уклад і ў сусветную літаратуру.

Урывак з відэафільма «Іван Чыгрынаў»

Дзейнасць драматурга, перакладчыка, публіцыста, сцэнарыста, грамадскага дзеяча, лаўрэата Дзяржаўнай прэміі Беларусі (1974), Літаратурнай прэміі імя А. Фадзеева (1979), народнага пісьменніка Беларусі І. Чыгрынава – важкі ўклад у культуру нашай краіны. Яго творчасць – яркая старонка сучаснай беларускай прозы. Шырокавядомыя ў нашай рэспубліцы і за яе межамі творы аўтара атрымалі высокую ацэнку чытачоў і крытыкі.
Перастала біцца сэрца гэтага таленавітага мастака слова 5 студзеня 1996 года, але ён застаўся жыць у сваіх творах.
Творцы падобнага кшталту паміраюць толькі фізічна – іх духоўнае жыццё працягваецца. Яны бы тая зорка, якая ўжо памерла, але яе святло яшчэ доўга і доўга свеціць людзям. Так і творам Івана Чыгрынава наканавана неўміручасць. Ім жыць роўна столькі, колькі жыць беларусам на зямлі.
Імя славутага земляка Івана Гаўрылавіча Чыгрынава прысвоена Касцюковіцкай цэнтральнай бібліятэцы.
У гонар пісьменніка ўстаноўлены дзве мемарыяльныя дошкі: на доме ў Мінску, дзе жыў пісьменнік; на будынку школы №6 па вул. Чыгрынава ў Магілёве.
У 2008 г. на Магілёўшчыне заснавана Літаратурная прэмія Магілёўскага абласнога аддзялення Саюза пісьменікаў Беларусі імя І.Г. Чыгрынава, лаўрэатамі якой у розныя гады сталі: Аляксандр Церахаў (2007) за кнігу «Святая память», Мікалай Давідовіч (2009) – «Я выбираю Бабруйск», Мікалай Барысенка (2011) – «1941-й: пылающие рубежи Днепра и Сожа», Яўген Соцікаў (2012) – «Люди и годы-80», Мікалай Падабед  (2013) – «Іду на сустрэчу з навальніцай».
Памяць народа – гэта самае вялікае багацце, якое і называецца спадчынай. Род і народ яднаюцца адным дарагім словам – Радзіма.

Мы дзеці вялікай, нашай зямлі,
Мы з думкай аб міры і шчасці ўзраслі,
Мы хочам зямлю даглядаць, засяваць,
Мы хочам свае гарады будаваць,
Мы хочам, каб кожны ў радасці жыў,
Каб кожны дзяцей гадаваў і вучыў,
Мы клічам на свеце з’яднацца сяброў,
Каб полымя бойкі не ўспыхнула зноў.
Сябры! Сягоння ў нас думы адны:
Мір нам патрэбен, не трэба вайны!

                                Пятрусь Броўка

Наша мерапрыемства закончана. Дзякуй за ўвагу! Запрашаем вас на нашы наступныя сустрэчы ў рамках гісторыка-краязнаўчага клуба «Спадчына», які дзейнічае пры аддзеле беларускай і краязнаўчай літаратуры Магілёўскай абласной бібліятэкі імя Леніна.

Аўтары сцэнарыя – супрацоўнікі аддзела беларускай і краязнаўчай літаратуры: Бязмен Вольга Мікалаеўна, галоўны бібліятэкар, Калініна Тамара Міхайлаўна, загадчык аддзела.