Увайну вывезлі на самалёце дзеда Талаша партызаны ў Маскву. Ён там і жыў, пакуль не вызвалілі Гомель у сорак трэцім годзе, у гасцініцы «Якар», што на Цвярской вуліцы, а тады Максіма Горкага. У нас у Беларусі, здаецца, мала пра каго столькі баек-анекдотаў ходзіць, як пра гэтага дзівакаватага старога, якога ведалі раней усе ад малога да вялікага. Сам я анекдотаў не ўмею перадаваць, нават слухаць не заўсёды ахвочы, хоць смяюся з іх ад душы. Пра Талаша байкі-анекдоты мне з задавальненнем расказваў у Маскве на Кутузаўскім праспекце Панцеляймон Панамарэнка, колішні галоўны кіраўнік наш. Але сцвярджаюць, што расказваў не зусім дакладна. Што я яму расказваў, што ён мне. Але цяпер вось чамусьці прыйшлі на памяць тыя байкі-анекдоты, відаць, гэтак трэба называць іх. Паданні? Легенды? Не, усё-ткі байкі-анекдоты, бо шмат там жартоўнага. Прынамсі, без шчырай усмешкі ўспамінаць іх нельга.

Я працаваў некалі ў часопісе «Полымя». Нас там, маладых ды таленавітых, няхай даруе чытач, сабралася нямала. Пташнікаў, Сачанка, Клышка, ды і Максім Танк, галоўны рэдактар, таксама яшчэ быў малады, вясёлы, з іскрыстым гумарам. Не дужа багата гадоў меў Янка Скрыган. Не адставаў па бадзёрасці ды смеласці Рыгор Шкраба. Мы тады павялічылі тыраж «Полымя». Пачалі старонкі беларускай энцыклапедыі, для якой першыя артыкульчыкі напісалі я і Анатоль Клышка. Пасля, калі ўжо Петрусём Броўкам выдавалася сапраўдная энцыклапедыя, на нашы першадрукі скрозь можна было сустрэць спасылкі. Ды і вучоных мы ў тыя гады прыцягнулі да супрацоўніцтва выдатных. Даволі назваць Міколу Алексютовіча, Вадзіма Круталевіча, Ёсіпа Юху; на старонках «Полымя» спрабавалі сваю здольнасць маладзейшыя гісторыкі, філосафы, эканамісты, без якіх цяпер нельга ўявіць нашу навуку, дарма што ўсё яшчэ хапае на яе нараканняў. Зразумела, што ўсе мы былі, мякка кажучы, на «ўвазе». Некаторым пісьменнікам, таксама вучоным, вельмі ж хацелася разагнаць нас. Тым больш, што цкаванне часопіса ішло са згоды таго дому, які і цяпер стаіць, але пад другім сцягам, з тыльнага боку Купалаўскага сквера. Але наперадзе ў нас рухаўся Танк, і мы даволі часта хаваліся за яго браню. I вось нам прыслалі новага рэдактара. Дэмакратычнае «Полымя» неўзабаве набыло сур’ёзны выгляд, быццам усім нам параздавалі мундзіры. Часам ужо даходзіла да таго, што на пісьменнікаў, супрацоўнікаў рэдакцыі, грукалі кулаком. Тым часам новы рэдактар наш некалі працаваў памочнікам у Панамарэнкі, вось ён і накіраваў мяне ў Маскву да былога кіраўніка рэспублікі, добра ведаючы, што апальны Панцеляймон Кандратавіч нікога з Беларусі не прымае. Але трэба ведаць таго рэдактара, маўляў, а ну-тка, разумнік, дабярыся да колішняга ўладара, вазьмі ў яго ўспаміны. (А тады як раз пачыналі гаварыць, што Панамарэнка піша кнігу.) Дык хіба ж адмовішся ехаць? Тым больш, што мае сааўтары па шматсерыйным фільме пра мінскае падполле ў гады вайны таксама займелі цікавасць да панамарэнкавых мемуараў. Цяпер я ўжо не згадваю, што канкрэтна яны мелі на ўвазе. Але запасся маскоўскім тэлефонам Панамарэнкі, паехаў. У першы ж вечар свайго знаходжання ў сталіцы пазваніў на кватэру да Панамарэнкі на Кутузаўскім праспекце. Голас на тым баку ў адказ пачуўся глухі і нездаволены. Вярней, Панамарэнка мне адмовіў у сустрэчы. Таму нічога не заставалася, акрамя як браць чыгуначны білет на зваротную дарогу. Аднак на другі дзень у маім нумары ў гасцініцы «Украіна» зазвінеў тэлефонны званок. Я пазнаў голас Панамарэнкі.

– Добра, – па-ранейшаму глуха сказаў ён, – прыходзьце сёння ўвечары. Цікава паглядзець, якія вы там, маладыя беларусы.

Панамарэнка жыў у тым доме, што і Брэжнеў. Здаецца, паверхам ніжэй. Варта генеральнага сакратара прамацала мяне вачамі, але прапусціла, няйначай, Панамарэнка прасіў за мяне. I вось я ў яго кватэры. Гаспадар, моцна апухлы, сядзіць на атаманцы, побач – сабака, які гатовы кожнае імгненне абараніць яго.

– Сядайце, – сказаў ён мне, паказаўшы на крэсла, што стаяла насупраць атаманкі. Я сеў і хутка агледзеўся. Панамарэнка не зводзіў вачэй з мяне. Я ж не зводзіў вачэй са сценаў ягонага кабінета. Амаль усе яны былі заклеены фатаграфічнымі партрэтамі былых і тагачасных крамлёўскіх правадыроў. У часе пагрому культу Сталіна ў кабінеце тым не менш стаяла скульптурная выява найвялікшага і наймудрэйшага. Нарэшце Панцеляймон Кандратавіч спытаў:

– Дык што вас прымусіла шукаць сустрэчы са мной?

Так і так, кажу. Да нас дайшлі чуткі, што вы напісалі мемуары.

– Так, – сказаў ён, – інстытут другой сусветнай вайны, што ў Парыжы, заказаў мне кнігу. Маршалу Жукаву і мне. Мне належыць напісаць пра партызанскую барацьбу. Але гэта належыць. Кнігі яшчэ няма.

– Тады далі б для нашага часопіса раздзелы з кнігі?

– I раздзелаў яшчэ няма. Так што, малады чалавек, дарэмна вы ехалі.

Я не стаў расказваць, што на гэта была не мая воля. Ніякавата яшчэ трохі пасядзеў, тады заварушыўся, яўна збіраючыся адыходзіць.

– Ды вы не спяшайцеся, – стрымаў мяне Панамарэнка. – Кніга не гатова таму, што я цяпер заняты іншым. Згарэла мая дача. I я кожнага дня езджу на пажарышча. Думаю адбудаваць, але за што? Пенсія ў мяне малая, усяго трохі за сто рублёў, нават кнігі даводзіцца прадаваць. Некалі сабраў нядрэнную бібліятэку. Цяпер вось распрадаю.

Дзіўна, але гэтая шчырасць кранула мяне, і ў маіх вачах нібыта «прапаў» усходні хан на атаманцы. Перада мной ужо сядзеў звычайны апальны чалавек са сваім болем і сваім жыццёвым клопатам.

– Даўно ка мне не наведваліся беларускія пісьменнікі. А то ж…

Я прамаўчаў.

– А то ж раней не было адбою, – працягваў ён. – Праўда, найчасцей звярталіся да мяне, калі працаваў у Мінску. Помню, як прыходзілі яшчэ ў вайну Лынькоў, Крапіва, Броўка… Прасілі за жонку аднаго вашага паэта. Яна працавала ў нямецкай газеце, а тады, у сорак чацвёртым годзе, збегла разам з акупантамі. I вось яе злавілі недзе паблізу Кёнігсберга. Сядзець бы ёй не перасядзець, калі б я не заступіўся. Схапіла яе энкавэдэ, але я сказаў берыеўскім людзям, што яна працавала на партызанаў. Справа ў тым, што і армейская разведка, і берыеўская, і мая, партызанская, дзейнічалі паасобку. У нас нават архівы былі асобныя. Таму я і рашыўся заступіцца за аблудную жанчыну. Вашы пісьменнікі казалі, што той паэт вельмі кахае яе.

– Дарэчы, пра архівы, Панцеляймон Кандратавіч, – сказаў я. – Мы цяпер у Мінску ствараем шматсерыйны фільм аб падполлі ў часе вайны. Ці нельга што-небудзь скарыстаць?

– Але ж і мне цяпер доступу вольнага няма туды. Праўда, для напісання кнігі я сёе-тое атрымліваю. Не, я вам не памочнік.

– Шкада, – сказаў я, разумеючы, што канец нашай размовы ўсё роўна настане.

Тады Панамарэнка нечакана зноў пачаў.

– Не ведаю, як вы, малады чалавек, але Новікаў, ваш сааўтар, у мінскім партыйным падполлі да канца не разабраўся. Як вы думаеце, Кавалёў здраднік ці патрыёт?

– Нам не дазваляюць яго згадваць у фільме ўвогуле. Кансультантам палкоўнік Архіпаў з дзяржаўнай бяспекі. Дык ён, здаецца, пераканаў ужо ўсіх адступіцца ад Кавалёва.

– А вы самі як думаеце пра Кавалёва?

– Ва ўсякім выпадку самае працаздольнае падполле ў Мінску было пры ім.

– Цікава. Значыць, вы маеце здольнасць адрозніваць сваіх ад чужых? – I, не чакаючы ад мяне адказу, дадаў: – Папрасіце ў архіве кнігу наведванняў эСДэ. Пасядзіце над ёй, тады вам будзе лягчэй разбірацца ў тых падзеях.

Я падзякаваў. Зноў настала – усё роўна як – збянтэжанасць. Няйначай гэта адчуў і гаспадар, бо сказаў весела:

– Пра што б яшчэ нам пагаварыць з вамі? Га? Хоць, папраўдзе, не дужа тут разгаворышся. – І ён паказаў галавой на столь.

Я паглядзеў следам угору, усміхнуўся. А ён сказаў.

– Мне поліэтыленавая плёнка патрэбна. Але як дастаць? Хоць ты звяртайся ў Мінск! Ладна, я вам раскажу пару анекдотаў напаследак. Пра дзеда Талаша. Прыходзіць той аднаго разу да мяне ў споднім і кажа: «Выдай мне, Паламарэнка, мне такую зорку, як у Казловага». А мы толькі што ўзнагародзілі некаторых партызанскіх камандзіраў залатымі зоркамі. У тым ліку і Васіля Іванавіча Казлова. I вось дзед дзесьці ўбачыў Казлова з ёй. Я спрабую адбыцца жартам. Але стары не ўступаў. Дай, моў, Паламарэнка, і мне такую зорку, як у Казловага. Ды не я такія зоркі даю, спрабую пераканаць, Калінін імі распараджаецца. Ага, ківае дзед галавой, значыць, Калінін? Устаў і пайшоў. Назаўтра нацягнуў штаны вайсковыя, набуўся ў галёшы ды шась у канцылярыю да Калініна. Трэба сказаць, прахадзімасць у яго была незвычайная, дамогся ён і да Калініна. Я не ведаю, пра што яны гаварылі там, але ў той жа дзень стары пастукаўся і да мяне. Кажа, дай мне паперку, бо без яе Калінін не мае права ўзнагародзіць мяне залатой зоркай. Бачу, пачынаецца гульня не на жарты. Моў, выдай мне даведку, каб Калінін узнагародзіў чырвонай зоркай, і ўсё там. Нарэшце адчапіўся я нейкім чынам ад яго. Зноў падаўся ён да ўсесаюзнага старасты. Гэта ўжо мне потым Калінін расказаў пры сустрэчы. Сапляк гэты Паламарэнка, кажа дзед Міхайлу Іванавічу, не хоча даваць паперкі. Слухай, Калінін, мы абое старыя людзі, навошта паміж нас Паламарэнка? Дай без яго даведкі залатую зорку, як у Казловага. Нарэшце Калінін бачыць, што нявыкрутка. Спрабуе зацягнуць час. Таму просіць кагосьці са сваіх людзей прынесці дзве шклянкі чаю, печыва. Прыносяць. Дзед Талаш нейкі час глядзіць на пачастунак, тады гаворыць: «Дык што, зоркі залатой не даеш, хочаш адным чаем адбыцца?» Праўда, цікава?

Панамарэнка смяецца, і я смяюся.

– Але каб ведалі, гэта не анекдот. Гэта – быль. Так, ужо быль. Але вельмі цяпер шкадую, што не дапамог яму тады атрымаць зорку Героя. Тым больш, што зімой з сорак другога на сорак трэці год прыходзіць неяк Васіль Ісакавіч да мяне, таямніча азіраецца вакол, тады кажа:

– План у мяне ёсць, Паламарэнка. Загадай партызанам на Палессі, каб падрыхтавалі дзве сотні саней з добрымі коньмі. Я пасаджу на іх адважных хлопцаў ды ўдару па Лельчыцах. Гітлер адразу адступіць ад Сталіграду.

Я паабяцаў, спадзеючыся, што ён хутка забудзе пра свой ваяцкі парыў. Так яно і выйшла. А ў сорак трэцім мы пераехалі з Масквы ў Гомель. Прыехаў туды і Талаш. Выпрасіў у кагосьці каня з павозкай, паклаў нейкія транты, мусіць, з нямецкіх трафеяў, сабраўся ехаць у Петрыкаў, дарма што яшчэ не вызвалены. Ну, думаю, нарэшце хоць на час будзе скончана з дзедавымі дзівацтвамі. Але дзе там! Не прайшло і некалькі дзён, як ён зноў з’явіўся ў Гомелі. Канечне, без каня і павозкі. Ці то прапіў недзе ў дарозе, ці аддаў каму па дабраце душы. А ў мяне ў кабінеце якраз нарада. Сабраўся актыў, каб паразважаць разам, што рабіць, як адбудоўваць рэспубліку. Мы ўжо ў Гомелі думалі пра ўсю рэспубліку, бо не сумняваліся ў хуткім вызваленні. Зразумела, што я на ўзлёце быў, у захапленні сваім нават не заўважыў, калі ў кабінет зайшоў Васіль Ісакавіч. Убачыў яго ў пярэднім радзе трохі пазней. Як і кожны спрактыкаваны выступоўца, я таксама выбіраў каго-небудзь у зале, каб мець падтрымку. «Дык як будзем жыць пасля вайны?» – пытаюся ў дзеда.

– Ды, відаць, як пры цары, – адказвае ён.

Зала, зразумела, пачынае хіхікаць, нарэшце выбухае рогатам. Выходзіць, усе мае намаганні дарэмныя? А дзед тым часам сядзіць сабе, акурат асалавелы, і не шманае.

Мы з Панамарэнкам зноў пасмяяліся, але цяпер ужо нібыта дзеля прыліку.

Дзіўна, але гаворка наша раптам перакінулася на небяспечнае, нягледзячы, што гаспадар перад гэтым паказваў на столь.

Панцеляймон Кандратавіч неспадзявана пачаў успамінаць, як пры Сталіне і Хрушчове «разбазарвалася» Беларусь. Але пра гэта я ўжо трохі згадваў у дзённікавых нататках «Кожны шукае сябе». Можа, толькі за выключэннем таго, як аддавалі Друскінікі і Вільню літоўцам, а Беласток – палякам.