Што Лі Харві Освальд, забойца амерыканскага прэзідэнта Кенэдзі, жыў некаторы час у Мінску, вядома ўсім, хто цікавіўся альбо ўсё яшчэ цікавіцца гэтай гісторыяй. Але не кожнаму ў нашым горадзе давялося бачыць яго.

Між тым адзін год пісьменнікі ў старым доме на вуліцы Энгельса маглі не толькі назіраць, як ён ганяў шары па зялёным полі більярднага стала; паступова ўцякач з амерыканскага вайсковага карабля асвойваўся ў нас, адчуваючы сябе, быццам дома ці прынамсі ў знаёмым амерыканскім клубе; па святах Лі Харві браў разам з творцамі чарку ў пісьменніцкім доме. Мне таксама аднаго разу давялося пасядзець з ім за сталом. Ён не расказваў, адкуль і якім чынам трапіў у Савецкі Саюз. Здзіўляла толькі лёгкасць, з якой ён прыехаў з Далёкага Усходу да Масквы (гэта няйначай), а тады ўжо ў Мінск, далей ад амерыканскай контрразведкі. Канечне, у нас магло здарыцца ўсялякае. Праляцеў жа непрыкметна нямецкі хлопчык на Красную плошчу ад самае Балтыкі. Але гэта ўжо пры агоніі нашай вялікай дзяржавы. Прынамсі, у Ленінградзе, у штабе ваенна-паветранай акругі, генерал, зампаліт, які адзіны ўцалеў пасля чысткі, расказаў нам з Чакоўскім усе акалічнасці таго незвычайнага палёту. З ягоных слоў выходзіла, што нешта падобнае магчыма было і на іншых напрамках, бо даўно ўжо адстала тэхніка, на якую разлічвалі вартавыя неба. Высока ў небе яны яшчэ здольныя на штосьці былі, затое ніжэй, асабліва над зямлёй, на поспех разлічваць дарэмна было. Але пра гэта між іншага. Хутчэй таму, каб падкрэсліць – на нашу тэрыторыю не так ужо і цяжка было пранікнуць. Тым больш, што Освальду, няйначай, спрыялі перамяшчацца з аднаго горада ў друті. Яго ўсё-ткі «вяло» нядрэмнае вока гэбістаў. I ў дзённік заглядвалі, дзе чорным па белым было напісана, што ён абавязкова заб’е прэзідэнта Кенэдзі. I ў той вечар, калі я трапіў за адзін стол з ім, ён пацвердзіў сваё жаданне ажыццявіць сваю задуму. Зразумелая справа, што сядзець побач з такім чалавекам, які вярзе абы-што, было няўтульна. Але ж і пакінуць кампанію чамусьці не выпадала. Сядзіш і ўсё чакаеш, калі ж хто іншы ўстане з-за стала. Нарэшце Освальд ажаніўся з пляменніцай палкоўніка дзяржаўнай бяспекі і зусім лёгка выехаў у ЗША. Зважайце, ніводнай затрымкі нідзе. I гэта ў той наш час!

А яшчэ праз колькі часу, увосень шэсцьдзясят трэцяга года, адбылася трагедыя ў Даласе. Лі Харві Освальд!.. Знаёмае прозвішча. Газеты, вядома, пісалі абы-што. Замежныя – шукалі сляды, адкуль з’явіўся забойца. Нашы – замяталі іх. Складвалася такое ўражанне, што мутная душа былога марскога пехацінца нікому непатрэбная стала. Прынамсі, камісія Уорэна ні да чога не прывяла. А між тым ужо забітым аказаўся і сам Лі Харві, і яго забойца Рубінштэйн; загінулі з розных прычын іншыя амерыканцы, якія мелі хоць якое дачыненне да трагічнай справы; людзей знішчалі за адну спробу даследаваць неяк здарэнне ў Даласе. Наколькі я цяпер помню, Маскве дужа не хацелася пускаць цікаўных у свой бок. Падтрымлівалася версія групавой змовы. Між тым, беларуская жонка ўяўнага забойцы не шкадавала мужа ў Амерыцы – то намёкам, то адкрыта давала зразумець, што галоўную ролю ў забойстве адыграў Лі Харві, правёзшы гэтую задуму праз увесь Савецкі Саюз. За гэта яе засыпалі доларамі.

Амерыканцы – наіўныя людзі, іх няцяжка пераканаць нават у самым неверагодным. Рашэнне камісіі Уорэна было прынята большасцю янкі. Ды і новы прэзідэнт усё больш патрабаваў да сябе ўвагі.

У нас жа, гэта значыць, у тых, хто так ці іначай сутыкаўся ў Мінску з Освальдам, гэтая тэма зрабілася не толькі забароненай, колькі непажаданай. Навошта чалавеку лішнія турботы? Думаю, што сёй-той нават папярэджванне з такога поваду меў.

Сам я належу да людзей, якія, нягледзячы на эмацыянальнасць, умеюць захоўваць тайны. Прынамсі, пра сваё застолле з забойцам амерыканскага прэзідэнта ніколі не згадваў. Больш за тое, будучы ў ЗША на сесіі Генеральнай асамблеі ААН, недзе ў душы непакоіўся, каб амерыканцам не стала вядома пра маё даўняе знаёмства з Освальдам… Хто ведае, як яны павядуць сябе, дарма што была ў мяне дыпламатычная недатыкальнасць. Але ж гэта так, дзеля парадку, бо джунглі ёсць джунглі. Асабліва пры той варожасці, якая існавала тады паміж дзвюма вялікімі краінамі. I амерыканская, і наша контрразведка дзейнічалі бесцырымонна, галоўнае, каб агент не трапіў у рукі. Праўда, для саміх шпіёнаў знаходзілася выйсце са становішча – заўсёды можна было памяняць амерыканскага на савецкага. Мне даводзілася бачыць кандыдатаў на замену ў доме на Рывердэлі, дзе яны чакалі, пакуль нехта іхняга рангу праваліцца ў Савецкім Саюзе.

Кажуць, што цяпер нават у Беларусі сталі даступныя дакументы пра знаходжанне Освальда ў нас. Не ведаю, што ў іх можна прачытаць цікавае, каб прадоўжыць развагі пра тую даўніою трагедыю. Але якраз цяпер мяне пачала займаць думка – хто тады ў дом пісьменніка прыводзіў будучага забойцу. Доўгі час колькі не ўспамінаў, поспеху не меў. У вачах кожны раз з’яўляўся дужа знаёмы твар, а на самога чалавека памяць не выходзіла. I я доўга пакутаваў праз тое, што не магу адолець нейкую заслону, якая ўвесь час толькі трымцела насупроць.

Нарэшце мне пазваніў карэспандэнт адной амерыканскай газеты: «Ці не змаглі б мы з вамі пагаварыць… – і назваў забойства прэзідэнта Кенэдзі ў Даласе. – З Шамякіным мы ўжо мелі размову. З сім-тым таксама. Але нам параілі пазваніць вам. Сёння прыём у Доме дружбы, і мы ведаем, што вы маеце запрашэнне». – «Так, я маю запрашэнне, але што вас цікавіць?» – «Хацелася б напісаць пра Освальда, як ён жыў тут у вас, чым займаўся». – «Баюся, што я асабіста мала чым здолею памагчы вам». – «А вы ўсё-ткі прыйдзіце».

Зразумела, я не пайшоў на той прыём. Дужа нечаканай была спроба амерыканскага карэспандэнта сустрэцца па даволі далікатным пытанні.

I вось аднаго разу мне цюкнула ў галаву – а ці не X прыводзіў у Саюз пісьменнікаў Освальда. Справа ў тым, што з гэтым чалавекам даводзілася сустракацца ўвесь гэты час: і ў нашым мікрараёне на Пуліхава, і на садова-агародных участках, дзе ў нас амаль побач хаціны. Аказваецца, праўда, што вялікае бачыцца на адлегласці. Сапраўды, гэты X і апякаў тады Освальда. Толькі невядома, па сваёй ініцыятыве ці па нейкім даручэнні. Сам жа ён пра тыя часы маўчыць, як шчупак пад лёдам. Ва ўсякім выпадку, пакуль не даводзілася чуць, што за мяжой што-небудзь пісалі пра яго. У дзённіку Освальда яго імя таксама не згадвалася.

* * *

Іншы раз здараюцца дзіўныя рэчы. Потым забываюцца. Але праходзіць колькі часу, зноў усплываюць з тоўшчы памяці.

Апошнія дні я моцна сілюся аднавіць падрабязнасці адной сустрэчы.

Гэта было пасля вайны ўжо. Мы ўбіраліся к таму часу ў падлеткі ўжо. Ва ўсякім разе, тыя, хто сустрэў вайну ў сямігадовым узросце, цяпер мелі па дванаццаць-пятнаццаць гадоў. Больш дарослыя параз’ехаліся з вёскі, асабліва ў фабрычна-завадскія вучылішчы. Сёй-той потым уцякаў адтуль у бушлаце, у фуражцы з ключамі-малаточкамі, іх лавілі, накіроўвалі ў лагеры, даючы па тры месяцы. Я і сам ездзіў у адведкі да дваюраднага брата, які ўцёк дамоў ажно з Поўначы, здаецца, з Мурманска. Пабачыў яго толькі ў калоне, на выхадзе з лагера, калі малалетнія зэкі ішлі на работу на шаўковую фабрыку. Уласна кажучы, доўга тырчаць каля лагера мне не край было, бо ніякай перадачы не меў з сабой; галоўнае, убачыў брата, жывога і ўсё ў тым жа чорным бушлаце, што парудзеў ад цэглы, якую даводзілася насіць на казе на самы верх узводзімых сценаў фабрыкі. Зрэшты, выйшла так, што ніхто ў вёсцы не здагадваўся, што я паехаў проста па сваёй ахвоце наведаць дваюроднага брата. Вядома, што мне дасталася за гэта. Цяпер ён жыве ў Армавіры, вырабляе з каштоўных звяркоў шапкі і даволі паспяхова гандлюе імі. Нядаўна прыязджаў у Мінск, тады паехаў са сваімі шапкамі ў Слуцк. Аднак перад ад’ездам прапанаваў і мне купіць у яго шапку, праўда, за такую цану, што намнога вышэй за камароўскую. Хто ж купіць у такі безграшовы час нават у сваяка? Асабліва, калі той спрабуе здзерці і тваю скуру, няйначай, на шапку…

Але ж няхай яго з шапкамі!

Мне важна было тут іншае. Пасля вайны аўтамашыны па нашых дарогах хадзілі рэдка, дарогі зноў павузелі, абапал з’явіліся сцежкі. Народ па-ранейшаму хадзіў пешкі альбо ездзіў на калёсах, балазе, коней на стайні таксама паболела. Нам, дзецям, дарма што ўжо некаторыя сямігодку кончылі, вельмі карцела пракаціцца на паўтаратонках ці на ЗІСах. А дзеля гэтага неабходна было падсцерагчы грузавік, дагнаць яго і схапіцца рукамі за задні борт. Пасля справа тэхнікі, спрыту і дужасці. Хто павісіць на борце ды ўпадзе, а хто і ў кузаў залезе. Саскоквалі мы з машынаў таксама на хаду. Словам, нядрэнная забава. Ну а злых шафёраў, якія спынялі свае аўтамашыны ды праганялі нас, мы каралі жорстка – падсцерагалі на зваротнай дарозе і закідвалі каменнем, цаляючы трапіць па фарах ці па лабавым шкле.

Той раз мы таксама пагналіся за паўтаратонкай, якая імчала па нашым канцы вёскі. Здаецца, пабегла яе даганяць нас многа, а ў кузаве апынуўся адзін я. «Ну вось і заяц, – сказаў усё роўна як з радасцю чалавек у напаўвайсковай форме і з аўтаматам на каленках. Канечне, што ў кузаве аказаліся людзі, было непрыемна. Нават небяспечна – што ім стукне ў галаву. Але на «зайца» адгукнуліся ці не ўсе. Я акінуў іх вокам: трое ўзброеных мужчын і адна жанчына з бародаўкай на шчацэ. Штосьці знаёмае падалося мне ў ёй. I я паспрабаваў успомніць. То была колішняя партызанка, яна запомнілася мне пасля аднаго выпадку. Наш хлопец, вечны беспрызорнік, прыахвоціўся разбіраць розныя выбуховыя прыстасаванні, якіх шмат было навокал. I ў той раз ён развінчваў міну з ротнага мінамёта. Але пачаў адразу з галоўкі, зачапіў там тонкую мембрану, выклікаў выбух. Можна ўявіць сабе, што пасля гэтага здарылася. Хлопцу адарвала тры пальцы на руцэ, пасекла асколкамі твар. Што рабіць, куды падацца? Інстынкт самазахавання падказаў паспяшацца да калодзежа, каб абмыць раны. Дзе ўжо тут кіпячоная вада, была б звычайная!.. I якраз каля калодзежа апынулася гэтая партызанка, мыла бялізну. Яна і ўзялася за параненага вяскоўца. Неяк спыніла кроў, завязаўшы руку нейкімі памытымі падштанікамі, завязала твар, а тады павяла ў Шурышча, дзе стаяла рота адной з Клятнянскіх партызанскіх брыгад. Уласна кажучы, яна яго і вылечыла. I вось цяпер я зноў убачыў яе. Можа, і яна мяне пазнала. Толькі дзе там! Ці мала вясковых хлапчукоў збеглася тады да студні.

Між тым, сапраўды нічога непрыязнага не адбілася ў вачах людзей, што знаходзіліся ў кузаве. Зразумела, што я тым не менш паімкнуўся саскочыць з аўтамашыны. Ды дзе там! Мяне проста затрымалі, не даўшы ніякіх тлумачэнняў. Так мы і даехалі да Бесядзі. Паўтаратонка спынілася на так званай Доўгай, дзе, можа, былі самыя глыбокія яры ў рацэ з ракамі і рыбай. Прыезджыя тут жа кінулі гранату на глыбокім месцы. На паверхню ўсплылі прыглушаныя шчупакі, акуні, плоткі, нават адзін судак (тады яіпчэ вадзіліся ў Бесядзі судакі). Рака на Доўгай ніколі не вылучалася шырынёй. Налавіць рыбы не складала цяжкасці, калі стаць упоперак па цячэнні. Там мне і загадана было перагарадзіць Бесядзь, каб падбіраць усё яшчэ не ачунялую рыбу ды выкідваць яе на бераг. Вядома, што ўсю яе мне не ўдалося падабраць, але на два вядры юшкі хапіла. Мяне нават не прымусілі ныраць, каб падняць шчупакоў ды плотак на паверхню. А там яе столькі заставалася, не ў кожнага купца хапіла б серабра, каб хоць збольшага заслаць вось гэтак дно.

Няйначай, людзі былі вопытныя, нямала ездзілі, можа, нават харчаваліся ўсё яшчэ, як у паходзе, таму пашукалі ў лугавой траве нейкія зёлкі, паклалі іх у вёдры, а тады і спецыі купленыя дасталі з мяшэчкаў. Я ж тым часам нудзіўся – ніяк не выпадала дачакацца тут да цемнаты, бо ісці аднаму да вёскі было проста боязна ў такім узросце. Аднак па ўсім можна было зразумець, што ніхто і не думаў адпускаць мяне. I я ад пуза наеўся юшкі, пачаў пазяхаць, ледзьве пераадольваючы дрымоту. Нарэшце чацвёра з прыезджых пайшлі ў Клеявічы, што знаходзіліся па той бок Бесядзі; з машынай каля вогніпіча засталіся шафёр і жанчына. Тым часам мне дазволілі лезці ў кузаў, спаць. На дне кузава не было ні саломкі, ні сянінкі, ні ўвогуле аніякай парушынкі. Я памкнуўся схадзіць па сена да капы, што віднелася на ўзлеску, але шафёр на мяне цыкнуў, адбіў ахвоту. Давялося легчы на голыя дошкі ў адной сацінавай кашулі. Прачнуўся я ўначы. Шафёр з былой партызанкай таксама знаходзіліся ў кузаве. Абшчапіўшыся, яны грэліся такім чынам і ціха размаўлялі. Мяне адразу ж уразіла іхняя гамонка. Можа, пасля кахання яны працягвалі ўдакладняць некаторыя асаблівасці гэтага працэсу. Да таго ж шафёр не-не ды пытаўся: «А як той рабіў гэта?» (Няйначай, у іх некалі былі агульныя знаёмыя.) Жанчына з ахвотай, зусім не стыдаючыся, адказвала на пытанні. Альбо: «Так сабе!..» Альбо: «О, гэты рабіў сваю справу, нібыта пісаў: з коскамі, кропкамі, з расстаноўкамі». Альбо яшчэ: «Ну, гэты проста жарабок, таго і глядзі, што кішкі выцягне». Можна ўявіць сабе, слухаць штосьці падобнае ў адзінаццаць-дванаццаць гадоў! Хоць з другога боку, ханжой таксама няварта выдаваць падлетка – як кажуць, чулі ўжо і не такое! Але колькі б ні цікава было прытварацца сонным, каб не перашкаджаць дарослым, аднак сон зноў адолеў. Прачнуўся я пад галасы. Гарэла вогнішча, у якое ніхто не падкідваў дроў уначы. Усе былі ў зборы – і тыя, што заставаліся на беразе ракі ўсю ноч, і тыя, што хадзілі кудысьці з вечара. Крокі за тры ад вогнішча сядзеў глухі ляснік з Клеявічаў, яго ў нас добра ведалі. Ды і дзіўна было б не ведаць лесніка, якога няцяжка было сустрэць і ў лесе, і ў вёсцы. Ён хоць і не меў слыху, аднак выходзіў на парушальнікаў лясной гаспадаркі акурат, быццам па нюху. Да таго ж вызначаўся паганай натурай. На службе шчыраваў так, што мала каму дараваў што. Вядома, калека, які ўсёй учэпістасцю сваёй трымаўся лесніковага месца, якое па тым галодным часе нядрэнна карміла яго ды паіла. Пагарэльцам трэба было будавацца, таму лішняе бервяно заўсёды прыдасца; шмат ехала ў нашы лясы так званых кажлаёў з Бранскай вобласці, дзе ўвогуле пачынаўся ўкраінскі стэп, але людзі будаваліся яшчэ з лесу. Мазанкі сустракаліся туды далей, дзе знаходзілася сапраўдная Украіна. Ляснік сядзеў унураны, як і належыць глухому чалавеку, няйначай, што ён нават не здагадваўся, што каля вогнішча размаўляюць аб ім. Гаварыў чалавек у пагонах капітана, з наганам у кабуры, якая вісела ў яго на жываце. Твар яго быў зарослы шчэццю, здаецца, шчыльней, чым у іншых дзядзькоў, вочы ліхаманкава блішчэлі; па ўсім можна было здагадацца, што ён вельмі здаволены.

– Думалі, што захопім яго, – расказвае ён. – Прасядзелі ў засадзе ўсю ноч. I дарэмна. Ну а ўранні ўзяліся за яго. Дзіўна было, што нікуды не выходзіў, а гасцей не дачакаліся.

– Можа, умоўны знак нейкі выстаўляў? – спытаў шафёр.

– Вось у гэтым і прычына ўся. Сноўдаючыся па закрытым з усіх бакоў двары, ён паспеў пакласці на шула жалезную ступіцу. Значыць, небяспека, заходзіць нельга. Як на тое, мы таксама не прыкмецілі, каб хто-небудзь набліжаўся да варот.

– I як жа вы даведаліся пра гэта?

– Ну, даведацца няцяжка было. Яму яйцы прыціснулі, жонку да сценкі прыставілі. Дзеці ў енк, а ён на каленкі, маўляў, даруйце, паночкі.

– Чаму паночкі?

– Ну, гэтага я ўжо не ведаю. Пытаемся: калі зноў абяцалі бандыты прыйсці? Кажа – няскора. Праз месяц. Дык хіба ж сядзець каля ягонага двара цэлы месяц? Павязём у аддзел, а там начальства вырашыць, што з ім рабіць. Хутчэй за ўсё, што да банды давядзецца дабірацца нейкім іншым шляхам. А яго калі не шлёпнуць за пасобніцтва ворагам савецкай улады, то ў турму ўжо пасодзяць.

Нарэшце, і мяне капітан заўважыў, здаецца, ажно ўзрадаваўся:

– I ты, заяц, тут? Не замерз? Ну то злазь, будзем юшку сёрбаць. А тады мы завязём цябе ў вёску. Нам па дарозе.

Сапраўды, ім было па дарозе – гэта былі краснагорскія чэкісты.

Можа, адчуваючы віну перада мной, капітан не толькі сам падліваў з вядра смачнае варыва, але і намазваў тоўстым пластом на хлеб свіную тушонку. Нячаста тады можна было паласавацца такой ежай. Можна сказаць, мне пашанцавала, дарма што мерзнуў скрозь усю ноч ды з неахвотай слухаў дарослыя плёткі.

Між тым, раніца ўжо, як кажуць, рыкала на ўсю глотку. Прачнуўся ў блізкіх кустах драч, пераляцеў з месца на месца, прачысціў голас і пачаў у вербалозе драць лыка. Холад, здаецца, стаў мацнейшы ад начы, але вогнішча пякло моцна, хапала адно павярнуцца, каб пагрэць празяблае месца. За ноч з дна ракі ўсплылі заглушаныя рыбы; няйначай, што некаторыя даўно ўжо ўсплылі па цячэнні, але што-кольвечы прыбіла дробнаю хваляй да прыбярэжнай травы; яны прысталі там і цяпер гайдаліся, як на лесе дзе. Відаць, пад самую раніцу над вадой слаўся туман. Аднак к гэтаму часу ён паспеў рассеяцца, і толькі ў недалёкай затоцы засціў шматлікія гарлачыкі, якія паспелі адцвісці. Хоць неба пад лугам стаяла высока, але здавалася, што з кожнай хвілінай яно яшчэ больш падвышалася.

Двое чэкістаў падсабілі залезці ў кузаў клеявіцкаму лесніку, самі паўскочылі ў кузаў. Патрохі і іншыя занялі свае ранейшыя месцы. Мне тым часам рупілася застацца на беразе Бесядзі, пазбіраць у рацэ рыбу, што гайдалася на вадзе; тым часам была надзея і на тое, што з дна таксама льга будзе дастаць сёе-тое: не ўся ж яна ўсплыла на паверхню. Аднак мяне капітан, які распараджаўся тут за старшага, таксама не пакінуў без увагі, загадаў лезці ў кузаў.

Як і абяцаў капітан, машына ў Красную Гару сапраўды ехала праз нашу вёску, і я спакойна саскочыў з яе насупроць свайго двара.

Думалася тады, што клеявіцкі ляснік ніколі не з’явіцца ў нашых мясцінах. Але яго чамусьці ніхто не расстраляў за пасобніцтва бандытам, не пасадзіў у турму. Ужо, бадай, праз тыдзень ён зноў бегаў па нашым лесе, лавіў парушальнікаў і прадаваў налева і направа кажлаям гонкія сосны.

Хутчэй за ўсё, што краснагорскія чэкісты прымусілі яго працаваць на іх. Тым больш, што неўзабаве пайшлі чуткі: нарэшце ўзяты быў у лясной зямлянцы атаман апошняй антысавецкай банды, якога выдаў нейкі ляснік.

* * *

Сёлета пазваніў мне чалавек. Сказаў, хто ён. У жыцці ўжо давялося столькі сустракаць людзей, што іншы раз без ведання акалічнасцяў сустрэчы нельга ўспомніць асобных. Відаць, я зніякавеў, бо нічога не засталося ў памяці. Тады чалавек нагадаў: «Помніш, Магілёў, чыгуначнае вучылішча, а сам я са Студзянца».

Сапраўды, было такое. Я ўжо згадваў, што нашы вясковыя падлеткі пасля вайны ўзялі моду паступаць у фабрычна-завадскія вучылішчы, якія тады чамусьці называліся ФЗО. Мой старэйшы брат Мікола к таму часу таксама падрос, захацеў ехаць з галоднага дому. Вывучуся на спецыяльнасць, казаў, і вам памагу. Маці не пярэчыла, а мы, меншыя, тым больш. Але ў адрозненне ад іншых, брат узяў сабе ў галаву паступаць у Магілёўскае чыгуначнае вучылішча на паравознага машыніста. Хто яго надаўмеў, аднак чыгуначныя вучылішчы лічыліся ў той час прывілеяванымі. Конкурс быў неверагодны. Здаецца, дваццаць пяць паступаючых на адно месца. У інстытуты былі недаборы, а ў чыгуначнае вучылішча цэлая плойма жадаючых. Тым часам у школе Мікола вучыўся, можна сказаць, дрэнна, атэстат яму за сямігодку выдалі з цяжкасцю, хутчэй з павагі да маці. Затое ў мяне ў дзённіку мала калі з’яўляліся чацвёркі. Словам, камусьці прыйшло ў галаву, што разам з Міколам у Магілёў паеду і я, балазе фотакартак тады на экзаменацыйныя лісткі не наклейвалі. Значыць, экзаменатару проста немагчыма было параўнаць жывую асобу з адбіткам яе на паперы. Да таго ж з аўдыторыі ў аўдыторыю цёк звычайны хлапечы канвеер рыжых, чарнявых, канапатых, насатых, куртатых…

Ехалі мы ў Магілёў доўга, у Крычаве была тады перасадка на цэлы дзень. Зразумела, што ні грошай, ні торбы з ежай у нас не было з сабой. Між тым чыгуначнікі адзначалі свой дзень, і Мікола нейкім чынам у сувязі з гэтым здабыў буханку чэрствага хлеба – ці то выпрасіў у каго, ці то проста сцібрыў, як кажуць, спрытнасць рук – ніякага машэнства. Гуркоў мы нарвалі ў нейчым агародзе. Словам, дзень прайшоў нішто сабе. А пад вечар мы выехалі тульскім цягніком з Крычава, памогшы нейкім падлеткам перавярнуць дагары коламі новенькі «Масквічок» дырэктара цэмзавода. Мы з братам такім чынам вучыліся павадкам гарадскіх блазнюкоў, хоць сярод іх наўрад ці многа было менавіта гарадскіх, найбольш з вёскі, але разбэшчанасць ужо брала сваё паўсюды.

Не ведаю ўжо ад каго, аднак у інтэрнаце вучылішча даволі хутка даведаліся, што прыехаў аднекуль дока, якому нічога не каштуе здаць экзамен і па пісьме, і па матэматыцы хоць за каго. Ну а хвала, як хула, – хутка коціцца. Мяне пачалі шукаць, упрошваць. Хтосьці здабыў мне асобны пакой, маўляў, сядзі, паўтарай вучэбнікі. А тым часам за кожны экзамен, паколькі ты маламаёмасны, будзеш атрымліваць буханку хлеба і цэлую гарбушу. (Тады ў Магілёве ў магазінах чамусьці навалам было гэтай рыбы, да таго ж зусім за бясцэнак, добра, калі рубель-два каштавала адна вялікая асобіна.) Шкада было адмаўляць хлопцам, якія прагнулі апрануць чырвоныя шынялі з малаточкамі і лічбай пяць у пятліцах. Зразумела, што машына закруцілася на ўсе колы. Усё рабілася сумленна: я здаваў экзамены, а мне прыносілі плату – буханку хлеба і гарбушу, злашча, што месца ў пакойчыку хапала, асабліва пасля таго, як зрабілі паліцу. Ні даць, ні ўзяць, а харчовы склад. У брата тым часам завяліся сябры-таварышы, і ён пачаў вадзіць іх да мяне ў пакойчык, частаваць гарбушай, бо ўсе хадзілі з адчуваннем голаду ў жываце. Нарэшце ўнадзіліся наведвацца ў маё жытло і тыя, хто сам прыносіў плату за здадзеныя экзамены. I неяк само сабой выйшла, што і гэтыя далучыліся да едакоў. I іншы раз ледзь не ўгіналася паліца ад прадуктаў, а потым – хоць шаром пакаці па ёй. Так што мне самому не кожны раз хапала.

Здаралася, што хлопцы ў знак удзячнасці прыносілі садавіну – якраз паспявалі слівы, ужо прадавалі на рынку, што каля школы, яблыкі… Але паколькі я разумею, ні слівы, ні яблыкі мне новыя знаёмыя не куплялі, альбо ў садах латашылі, альбо на рынку кралі. Няхітрая гэта была справа ватагай вырваць у вясковай кабеты кошык з садавіной.

Здаваў я экзамены, можна сказаць, паспяхова. Не ўсе траплялі ў групы паравозных машыністаў, але былі ж і іншыя спецыяльнасці – кавалі, слесары… Найбольш прываблівала, бадай, форма. Разам з бушлатамі выдавалі шынелькі, і ў страі навабранцы выглядалі, як надраўняныя грані. Мяне і самога зайздрасць брала, калі бачыў навучэнцаў у адмысловай форме. Хоць я і здаў усё на выдатна, але Мікола мой чамусьці трапіў у групу кавалёў. Гэта яго засмуціла, і ён гатовы быў скінуць віну на мяне. Але пасля таго, як надзеў на сябе аднолькавую з усімі форму, здаецца… I тым не менш на ўсякі выпадак яшчэ з тыдзень пасля залічэння не адпускаў мяне дамоў – крый бог, каб нічога непрадбачанага не выйшла.

А між тым дарэмна я спадзяваўся, што ў вялікім патоку паступаючых заставаўся непрыкметны. Аднойчы сустрэў мяне выкладчык, даволі пажылы чалавек, паляпаў мяне па плячы, затым вельмі пільна паглядзеў на мае сандалі, якія мы з Міколам купілі ў магазіне, каб не збіваць ногі на бруку. Ды і цэглы на кожным кроку хапала. Магілёў яшчэ ляжаў у руінах. Дык той выкладчык агледзеў мяне з цікавасцю і сказаў:

– Думаеш, я не пазнаў цябе на сваіх экзаменах? Проста мне цікава было размаўляць з табой. Усё думаў, што як-небудзь заблытаешся на пытаннях. А пытанні я задаваў табе дай бог.

– Дык… – Толькі і здолеў я выцягнуць з сябе.

– А ведаеш, як я ўгадваў, што гэта ты? На твары я не памятлівы. Але ж заўсёды ёсць нейкія дэталі, якія выдаюць чалавека. У цябе, напрыклад, адзін раменьчык на сандалі белы, другі – чорны. Дастаткова было глянуць пад стол, каб здагадацца. Ну, то шукай і сам свае дарогі. А задумаеш паступаць да нас, калі ласка, без экзаменаў па матэматыцы прапушчу. Проста, ад прыемнасці бачыць цябе.

Нарэшце ў вучылішчы ўсё ўладкавалася, кожнаму навучэнцу знайшлі сваё месца, ніхто з іх ужо не асцерагаўся, што нейкім чынам будзе адлічаны. Тым часам у нашай сямігодцы пачаўся вучэбны год. Не ведаю чаму, але з усёй сям’і я быў прыкладны школьнік. Чамусьці вельмі баяўся парушыць завядзёныя правілы – ці гэта сыходзіла з інструкцыі нарасветы, ці нават з дырэкцыі школы.

Праводзілі мяне на цягнік, няйначай, усе хлопцы, за якіх я здаваў экзамены. Былі яны ўжо ў форме, фарсілі ёй, але тры пончыкі з павідлам усё-ткі ўкралі ў станцыйным буфеце для мяне. На білету іх хапіла грошай толькі да Лупалава. Значыць, у далейшым зноў мне давядзецца ехаць на даху, абшчапіўшы рукамі вентыляцыйную трубу. Галоўнае – не падняць пад мостам галавы, каб не адрэзала. Да таго ж з даху праганяла на станцыях міліцыя. Але мы ўсе-ткі паспявалі зноў ускочыць на хаду. Ехаць такім чынам было неспакойна. Аднак такімі пасажырамі звычайна былі аблеплены ў тыя гады ўсе вагоны цягнікоў… Вядома, што хтосьці з хлопцаў гінуў, але што зробіш – грошай сапраўды хапіла да Лупалава, першай станцыі ад Магілёва на Крычаў.

Відаць, я многім дапамог тады. Але наш Мікола неўзабаве ўцёк з вучылішча. Ужо не помню, чым ён тлумачыў гэта, але ён тут жа паступіў вучнем на курсы ў Каніцкую МТС, і яго не сталі праз суд вяртаць, сельскай гаспадарцы спецыялісты таксама патрэбны былі.