Базавы i павышаны ўзроўні

Урок першы
ЖЫЦЦЁВЫ І ТВОРЧЫ ШЛЯХ ІВАНА ЧЫГРЫНАВА

Мэты: 1. Раскрыць найбольш значныя факты жыцця і творчасці I. Чыгрынава, пазнаёміць з апавяданнем «Дзівак з Ганчарнай вуліцы». 2.  Удасканальваць навыкі выразнага чытання мастацкага твора. 3. Выхоўваць актыўную жыццёвую пазіцыю.
Урок пачынаецца з дэманстрацыі вучням партрэта пісьменніка і яго кніг.

Настаўнік. Народны пісьменнік Беларусі Іван Чыгрынаў працягнуў справу К. Чорнага, I. Мележа, В. Быкава ў стварэнні народнага эпасу, які дакладна выяўляе нацыянальную душу беларусаў, іх менталітэт. Таленавіты, самаадданы, неардынарны мастак слова – аўтар шматлікіх апавяданняў, раманаў, п’ес, кінасцэнарыяў, крытычных і публіцыстычных артыкулаў – грунтоўна выпісаў Беларусь і беларусаў у віры розных падзей: у часы сівой даўніны, у гады ваеннага ліхалецця, у часы пасляваеннай галечы і ў 80–90-я гады XX стагоддзя. Яго героі адначасова звычайныя і незвычайныя людзі, якіх мы сустракаем у паўсядзённым жыцці, з якімі мы жывём побач – дарослыя і дзеці, сяляне і гарадскія жыхары, гістарычныя постаці і героі Вялікай Айчыннай вайны, якімі нельга не захапляцца, не суперажываць, бо яны «жывыя», натуральныя.
Іван Гаўрылавіч пражыў цікавае, змястоўнае і адначасова няпростае жыццё. З’явіўся на свет будучы мастак слова 21 снежня 1934 года на Магілёўшчыне, у вёсцы Вялікі Бор Касцюковіцкага раёна. Пасля чарнобыльскай трагедыі ў 1986 годзе маленькая радзіма I. Чыгрынава была атручана радыяцыяй, што прынесла незагойную рану ў сэрца пісьменніка. Зямляк Алесь Пісьмянкоў прысвяціў калегу па творчасці верш «Вялікі Бор», у якім выяўляецца трагедыя спакутаванай беларускай зямлі:

Над Вялікім Борам –
Над вялікім горам
Плача ў небе жораў.
Над палын-травой,
Над зямлёй сівой
Плач праносіць свой.

Гадаваўся будучы пісьменнік у руплівай сялянскай сям’і: бацька – старшыня сельсавета, маці – звычайная працаўніца-калгасніца. Пазней Іван Чыгрынаў з вялікай удзячнасцю ўспамінаў маці Хадоску Ігнатаўну, на плечы якой клаўся ўвесь цяжар па выхаванні дзяцей (у сям’і іх было восем). Вялікі ўплыў на станаўленне яго светапогляду аказаў нацыянальна свядомы дзед Ігнат Міхайлавіч Кажанаў. Дзяцінства Івана Гаўрылавіча, як і многіх пісьменнікаў «філалагічнага» пакалення, было апалена вайной. Перажытае ў гады ваеннага ліхалецця і ў нялёгкі пасляваенны час потым было таленавіта адлюстравана ім у апавяданнях «Бульба», «За сто кіламетраў на абед», «Ішоў на вайну чалавек», «У ціхім тумане», «У баку ад дарогі», раманах «Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві» і іншых. Сам мастак слова так акрэсліў месца вайны ў сваёй біяграфіі: «У вайну хапіла ўсім – і дарослым, і дзецям… На вайну прыпала толькі тры няпоўныя гады майго жыцця, але якраз яна стала галоўнай падзеяй, якая вызначыла на доўгі час маю творчасць».
Дарога да ведаў пачалася яшчэ ў даваенны час: у 1940 годзе хлопец пайшоў у першы клас Вялікаборскай сямігодкі. Гітлераўская акупацыя перапыніла вучобу, але пасля вызвалення Магілёўшчыны ад фашыстаў будучы пісьменнік зноў сеў за школьную парту, і ў 1949 годзе ён паспяхова скончыў сямігодку. Далей Іван Чыгрынаў вучыцца ў Саматэвіцкай сярэдняй школе, якую раней закончыў народны паэт Беларусі – Аркадзь Куляшоў, што само па сабе ўнікальная з’ява. Той факт, што ў роднай школе некалі вучыўся аўтар паэмы «Сцяг брыгады», як прызнаваўся сам Іван Гаўрылавіч, прымушала вельмі адказна ставіцца да вучобы і абудзіла жаданне паспрабаваць свае сілы ў літаратуры.
Яшчэ ў школе юнак захапіўся літаратурай, пачаў сам пісаць вершы, таму невыпадкова, што жыццёвы шлях прывёў яго на аддзяленне журналістыкі філфака БДУ, дзе ён пазнаёміўся з маладымі і таленавітымі літаратарамі. Аднакурснікамі Івана Чыгрынава былі Іван Пташнікаў, Вячаслаў Адамчык. Студэнцкія гады (1952–1957) сталі часам літаратурных спроб найперш у паэзіі. Так, дэбютны верш «Сон трактарыста» быў надрукаваны ў 1952 годзе ў часопісе «Полымя», потым былі і іншыя вершы ў «Магілёўскай праўдзе», «Чырвонай змене», «Полымі», аднак паэтам Іван Чыгрынаў так і не стаў. У год заканчэння ўніверсітэта ў «Чырвонай змене» пабачыла свет яго невялікая аповесць «Аўгуст Андрэ: Тайна адной экспедыцыі» пра подзвіг шведскага інжынера, даследчыка Арктыкі. Сам мастак слова лічыў пачаткам сталай літаратурнай дзейнасці 1961 год, калі ў штотыднёвіку «Літаратура і мастацтва» з’явілася апавяданне «Праз гады».
Таленавіты, амбітны ў лепшым разуменні гэтага слова мастак, які рана зразумеў, што ад Бога яму дадзены талент, нястомна працаваў на літаратурнай і грамадскай ніве. Пасля вучобы ва ўніверсітэце Іван Гаўрылавіч працаваў на розных пасадах у рэдакцыях выдавецтва «Навука і тэхніка» АН Беларусі (1957–1962), часопіса «Полымя» (1962–1975), працяглы час быў на кіруючых пасадах у Саюзе пісьменнікаў Беларусі (1975–1986), у складзе дэлегацыі Беларусі ўдзельнічаў у працы ХXXIII сесіі Генеральнай Асамблеі ААН (1978), з 1987 года – старшыня праўлення Беларускага фонду культуры, у 1988 годзе абіраецца дэпутатам Вярхоўнага Савета БССР, з 1989 года – галоўны рэдактар часопіса «Спадчына».
На літаратурнай ніве, як і ў грамадскім жыцці, I.Г. Чыгрынаў быў максімалістам, таму паспеў зрабіць многае, за што заслужана ў 1994 годзе атрымаў званне народнага пісьменніка Беларусі. Вынікам творчых пошукаў у жанры апавядання стаў зборнік «Птушкі ляцяць на волю», які быў надрукаваны ў 1965 годзе. Потым былі і іншыя апавяданні, якія ўвайшлі ў зборнікі «Самы шчаслівы чалавек» (1967), «Ішоў на вайну чалавек» (1973). Аднак I. Чыгрынаў больш вядомы як пісьменнік-раманіст, які пераканаўча паказаў драматычныя падзеі Вялікай Айчыннай вайны. Перад самай смерцю мастак завяршыў пенталогію пра нялёгкія выпрабаванні беларускага народа ў гады Вялікай Айчыннай вайны і ў пасляваенны час, якая складаецца з наступных раманаў: «Плач перапёлкі» (1972), «Апраўданне крыві» (1977), «Свае і чужынцы» (1984), «Вяртанне да віны» (1993), «Не ўсе мы згінем» (1996). За першыя дзве часткі ў 1979 годзе аўтар быў уганараваны літаратурнай прэміяй імя А. Фадзеева. Паводле трох раманаў у 1991 годзе на кінастудыі «Беларусьфільм» рэжысёр I. Дабралюбаў зняў шматсерыйны тэлевізійны фільм «Плач перапёлкі».
Іван Чыгрынаў выявіў сябе і як таленавіты драматург – аўтар п’ес «Дзівак з Ганчарнай вуліцы» (1986), «Следчая справа Вашчылы» (1988), «Чалавек з мядзведжым тварам» (1988), «Звон – не малітва» (1988), «Толькі мёртвыя не вяртаюцца» (1989), «Ігракі» (1989), «Прымак» (1994), і перакладчык – «Слова пра паход Ігаравы» (1991). Уся творчасць пісьменніка – гэта філасофскія развагі над гістарычным вопытам беларускага народа, дзе выяўляецца духоўны стрыжань – ідэя нацыянальнага яднання. Перастала біцца сэрца гэтага таленавітага мастака слова 5 студзеня 1996 года, але ён застаўся жыць у сваіх творах.
На ўступных занятках па вывучэнні апавядання «Дзівак з Ганчарнай вуліцы» неабходна стварыць псіха-эмацыянальны настрой у класе, які б адпавядаў лірычна-трагедыйнай танальнасці твора. Для гэтага можна правесці з вучнямі невялікую гутарку пра трагедыю беларусаў у часы вайны на прыкладзе сваёй сям’і (загадзя даць заданне папытаць у сваіх сямейнікаў старэйшага пакалення пра перажытае ў гады ваеннага ліхалецця). Ва ўступным слове настаўнік можа сказаць, што Вялікая Айчынная вайна пакінула глыбокі след у душах мільёнаў беларусаў. Яна калечыла людзей не толькі фізічна, але і маральна. Найбольш балюча кожны чалавек перажываў страту на вайне родных і блізкіх людзей. Адну з такіх жыццёвых трагедый і паказаў Іван Чыгрынаў у апавяданні «Дзівак з Ганчарнай вуліцы».
Далей пачынаецца чытанне твора вучнямі ў класе.
У якасці дамашняга задання прапануецца прачытаць твор поўнасцю і адказаць на пытанні падручніка.

Урок другі
АНАЛІЗ АПАВЯДАННЯ «ДЗІВАК З ГАНЧАРНАЙ ВУЛІЦЫ»

Мэта: 1. Прааналізаваць апавяданне «Дзівак з Ганчарнай вуліцы», раскрыць трагізм лёсу Дземідзёнка. 2. Развіваць уменне характарыстыкі літаратурнага героя. 3. Сцвярджаць права кожнага чалавека на асабістае шчасце.
У якасці арыентацыйнага можна выкарыстаць наступнае тэставае заданне.

Тэставае заданне

• Дзе адбываецца дзеянне твора?

а) Лясныя Дачы;
б) гарадок Залужжа;
в) Вітунь.

• Як звалі галоўнага героя?

а) Дземідзёнак;
б) Васіль Антонавіч;
в) Дакуліха.

• У каго на кватэры жыў герой?

а) У Марыі Апанасаўны;
б) у Дакуліхі;
в) у Пятроўны.

• Страту якога блізкага чалавека так цяжка перажываў стары ляснік?

а) Дачкі;
б) жонкі;
в) унучкі.

• Каго купляў і выпускаў на волю Дземідзёнак?

а) Птушак;
б) зайцоў;
в) яжоў.

• Дзе ён гэта рабіў?

а) На Ганчарнай вуліцы;
б) каля Мёртвага возера;
в) на Зінкевічавым лузе.

• Якія рысы характару дамінавалі ў Дземідзёнка?

а) Эгаізм, самалюбства, самаўпэўненасць;
б) самаахвярнасць, гуманізм, маральная чысціня;
в) прафесіяналізм, уменне выйсці з самых складаных сітуацый, любоў да зямлі.

• Якія радкі апісваюць галоўнага героя апавядання «Дзівак з Ганчарнай вуліцы»?

а) Ён быў невысокага росту, згорблены, з белай бародкай і такімі ж белымі валасамі, што выбіваліся з-пад саламянага брыля. На незнаёмым была вылінялая сацінавая кашуля з манішкай, падпяразаная поясам з кутасамі, а на рубчыкавых штанах віднелася некалькі невялікіх латак.
б) Бывае, дзянёк бегае вакол хаты, корпаецца то ў гародчыку, то двор падчышчае, ды і на вуліцы насупраць Дакуліхінай хаты не тое што ля іншых, – чыста. <…> Ветлівы… Толькі чамусьці неразгаворлівы. Панурыцца і маўчыць.
в) Штосьці прыгожае і непрыгожае адначасова было ў твары гэтага чалавека. У шэрых і крыху раскосых вачах… асабліва калі ён усміхаўся, загараліся хітраватыя іскрынкі. Але загараліся толькі на адзін кароткі міг.

Адказы: 1 б, 2 а, 3 б, 4 в, 5 а, 6 в, 7 б, 8 а, б.

У апавяданні «Дзівак з Ганчарнай вуліцы» аўтар паступова раскрывае агорнуты тайнаю цэнтральны вобраз старога Дземідзёнка. Пры гэтым галоўны герой так і застаецца загадкаю, якую мастак разам з чытачамі спрабуе раскрыць. Ужо першыя радкі твора інтрыгуюць чытача пэўнай недагаворанасцю: «А Дземідзёнак пайшоў ад нас. Яго ўжо няма ў гарадку». Хто ж такі Дземідзёнак? Куды і чаму ён пайшоў? – на гэтыя пытанні вучні і павінны адказаць у працэсе аналізу. Акцэнт у вывучэнні апавядання павінен сфакусіравацца на непаўторнасці духоўнага свету галоўнага героя, а таксама прысутнасці пэўнай унікальнасці ў характары і душы кожнага чалавека.

Для аналізу твора прапануюцца наступныя пытанні.

• Што мы можам сказаць пра характар Дземідзёнка па аўтарскім апісанні яго знешняга выгляду?

У партрэтнай характарыстыцы Дземідзёнка Іван Чыгрынаў не выдзяляе нічога незвычайнага: «Ён быў невысокага росту, згорблены, з белай бародкай і такімі ж белымі валасамі, што выбіваліся з-пад саламянага брыля. На незнаёмым была вылінялая сацінавая кашуля з манішкай, падпяразаная поясам з кутасамі, а на рубчыкавых штанах віднелася некалькі невялікіх латак». Для першага пасляваеннага дзесяцігоддзя такі знешні выгляд чалавека шаноўнага ўзросту быў даволі тыповым. За непрацяглы час жыцця ў гарадку гэты чалавек стаў і старажылам, і прыкметнай асобай на вуліцы Ганчарнай і не толькі. Неабходна падкрэсліць, што любы новы чалавек у невялікіх населеных пунктах карыстаецца павышанай увагай. Таму ў прышлых людзях лягчэй заўважаюцца нейкія адметныя рысы характару і паводзін. Аднак Дземідзёнак знешне нічым не адрозніваўся ад іншых людзей, а ў паводзінах усё ж быў дзівакаватым. Дзівацтва гэтага чалавека заключалася ў тым, што ён купляў птушак і выпускаў іх на волю. Гэта і выклікала цікавасць да яго з боку гараджан, асабліва малечы.

• Як ставяцца да Дземідзёнка гараджане?

Маці героя-апавядальніка дае характарыстыку паводзінам суседа па-старэчы стрымана. На пытанне сына пра гэтага чалавека яна адказвае: «Як хто? Ну, Дземідзёнак і Дземідзёнак. У Дакуліхі жыве». У людзей маральна здаровых асоба Дземідзёнка не выклікала павышаных эмоцый. Жыве чалавек, нічога благога не робіць, ну і няхай жыве. Навошта яму ў душу лезці? Тым больш, што быў ён чалавекам працавітым, а гэта заўсёды цанілася ў народзе. Нават жывучы на кватэры, пенсіянер прыкладваў гаспадарскую руку там, дзе іншы нават і не падумаў бы: «Бывае, дзянёк бегае вакол хаты, корпаецца то ў гародчыку, то двор падчышчае, ды і на вуліцы насупраць Дакуліхінай хаты не тое што ля іншых, – чыста». З адметных рыс характару Дземідзёнка можна выдзеліць ветлівасць і неразгаворлівасць, што толькі ўзмацняла яго станоўчую рэпутацыю.
Найбольш прыязна да Дземідзёнка адносілася Дакуліха, у якой ён жыў. Гаспадыня ў сваім кватаранце ўбачыла высакароднасць і маральную чысціню, таму вельмі тактоўна да яго ставілася. Пазней жанчына нават адмовілася ад грошай за кватараванне і ўсімі магчымымі сродкамі спрабавала абараніць старога лесніка ад людской надакучлівасці. У фінале твора мы бачым, як шчыра гэтая жанчына спачувае чужому гору: «Ты можаш не заходзіць, – з дакорам зашаптала яна. – Чалавек вунь перажывае. А ўсё праз цябе. I навошта было гаварыць каму? Ён жа гэтымі птушкамі і жыў адно апошні час».
Па-іншаму адносіліся да старога дзеці: яны бегалі за Дземідзёнкам па вуліцы і выкрыквалі яго прозвішча. Характэрна, што Дземідзёнак ніколі не сварыўся на блазнюкоў, бо чалавекам ён быў, відаць, надзвычай добрым.
Аднак не ўсе людзі спагадліва і з павагай адносіліся да гэтага дзівака. Хтосьці пускаў плёткі, што птушак Дземідзёнак перапрадае, хоць на іх герой мог патраціць усю пенсію і не пакінуць грошай нават на кавалак хлеба. Другія хціва карысталіся яго жаданнем дапамагчы нявольным птушкам. Амаральнасць такіх гандляроў вельмі дакладна характарызуе дыялог:
У гэты момант з сенцаў выкацілася жанчына і гукнула праз двор:
– Колькі ён даў табе?
Адказаў ёй танклявы голас з хаты.
– А божухна! Дык ты ж танна аддаў! – заенчыла кабета.
– А што яны варты, вераб’і тыя, – спрабаваў нехта давесці.
– «Варты»! «Варты»! Закаркаў… Што табе, чужых грошай шкада? Не будзь дурнем. Хай пускае на вецер, калі ў яго многа іх!
Жанчына сказала гэтак і захіхікала…
Гэты дыялог прадаўцоў птушак выклікае агіду і абурэнне сквапнасцю і жаданнем абабраць бязмерна добрага і бяскрыўднага чалавека.

• Якую трагедыю перажыў Дземідзёнак і як гэта паўплывала на яго характар?

Каб зразумець, адкуль з’явілася такое дзівацтва ў Дземідзёнка, неабходна прасачыць жыццё героя да прыезду ў гарадок, у прыватнасці часоў ваеннага ліхалецця. Падзеі Вялікай Айчыннай вайны пакінулі глыбокі след у душы Дземідзёнка і сталі прычынай яго замкнёнасці. Толькі аднаму чалавеку стары расказаў пра сямейную трагедыю, якая здарылася ў часы фашысцкай акупацыі. Дземідзёнак быў лесніком і жыў у лесе на беразе ляснога возера, таму ў час вайны да яго часта наведваліся партызаны. Пад апекай старога жыла трохгадовая ўнучка. За доўгія гады адзіноты жыццё з унучкай стала пэўнай кампенсацыяй за адсутнасць у дачкі хоць нейкіх маральных абавязкаў перад бацькам. «Да бацькі яе, відаць, нішто не цягнула, і яна ні разу не надумала прыехаць у родныя мясціны», – гаворыць аўтар пра дачку Дземідзёнка. Толькі ў гады ваеннага ліхалецця жанчына наведалася да бацькі, каб пакінуць яму ўнучку. З унучкай стары, відаць, зноў перажыў радасць бацькоўства, і яна для яго стала самым дарагім чалавекам на свеце.
Калі Дземідзёнка забралі немцы, каб даведацца, дзе хаваюцца партызаны, дзяўчынка адна засталася зімой у зачыненай старожцы. На працягу двух тыдняў фашысты катавалі лесніка, аднак ён так і не загаварыў. Стары змог вытрываць любы фізічны боль, але невыноснымі былі перажыванні за маленькую ўнучку. Стары ляснік паўстаў перад вельмі складанай дылемай: ці выдаць партызанаў і быць з унучкай ці маўчаць і паставіць пад пагрозу жыццё дзяўчынкі. Якой дарагой ні была для яго ўнучка, ён не пайшоў на згоду з сумленнем і не выдаў партызанаў. У гэтым Дземідзёнак выяўляецца чалавекам маральна стойкім, які не хоча рабіць зло нікому, бо для яго чужое жыццё і свабода даражэй за асабістыя. Вытрымаўшы фашысцкія катаванні, страту ўнучкі ляснік перанесці не змог. Пасля вяртання з фашысцкіх засценкаў у доме стары не застаў дзяўчынкі, а на падлозе ляжала скалелая сініца. Куды падзелася малая, можна толькі здагадвацца – забралі партызаны ці яшчэ хто, але загінуўшая птушка ўспрымаецца сімвалам пакут нявіннай дзяўчынкі. Унучка лесніка сядзела ў халоднай хаце, як птушка ў клетцы, таму яе пакуты Дземідзёнак бачыў у кожнай нявольнай птушцы. Пасля страты ўнучкі ён вымушаны быў назаўсёды з’ехаць са сваёй хаты. Старожка выклікала ў Дземідзёнка цяжкія ўспаміны пра невядомы лёс унучкі. Душэўныя перажыванні зрабілі старога задуменным, пагружаным у свае ўспаміны, таму ён стаў замкнёным і незразумелым людзям.

• Чаму Дземідзёнак купляў птушак і выпускаў іх на волю?

Боль ад страты ўнучкі быў невыносны, таму птушынае збавенне з няволі Дземідзёнку было сапраўдным бальзамам на душу. У такія хвіліны ён перажываў рэдкія імгненні радасці:
Я загледзеўся на гэтае ціхае хараство прыроды і не заўважыў, як неспадзявана перамяніўся Дземідзёнак. Стары раптам выпрастаўся, памаладзеў, і ўжо ад таго, ранейшага, Дземідзёнка нічога не засталося. Ён з нейкім не па гадах дзіцячым захапленнем пазіраў услед сваім птушкам, якія, трапечучы крыламі, пырхалі з клеткі, і твар яго ўвесь свяціўся.
Нарэшце я ўбачыў чалавека, які перажываў вялікую радасць… Клопат пра птушак быў хіба не адзінай радасцю жыцця Дземідзёнка. Птушкі сталі для былога лесніка даражэйшыя за грошы і іншыя матэрыяльныя выгоды, таму ён аддаваў усю пенсію за волю птушак. Трымаць у руках птушку для яго было самым вялікім задавальненнем: «Клетку з вераб’ямі… ён ледзь не прыціскаў да грудзей, быццам чалавек баяўся, што вось-вось падыдзе хто-небудзь і не падумае, адбярэ іх у яго».
Дземідзёнак не мог не здагадвацца, што людзі карыстаюцца яго дабрынёй і выманьваюць грошы. Аднак яго гэта задавальняла. Прымаючы правілы гэтай своеасаблівай гульні, ён мог патрымаць у руках птушку, і гэта для яго было важней за ўсё. Мы бачым тут поўную гармонію чалавека і прыроды. Птушкі, як частка прыроды, з якой ён за доўгія гады зжыўся, сталі гаючымі лекамі для спакутаванай душы старога лесніка. Калі людзі даведаліся пра асабістую трагедыю Дземідзёнка і перасталі прадаваць птушак, то жыццё старога страціла сэнс і не прыносіла задавальнення: «Ён жа гэтымі птушкамі і жыў адно апошні час». Былы ляснік стаў замкнёным, а праз нейкі час і зусім з’ехаў з гарадка.
Для падагульнення аналізу і высвятлення ступені засваення асноўнай ідэі твора настаўнік прапаноўвае вучням паразважаць над радкамі апавядання «Дзівак з Ганчарнай вуліцы»: «…Я хацеў памагчы чалавеку загаіць рану. I так няўмела ўзяўся за гэта. Лепш бы не брацца зусім. Бо не кожная рана паддаецца лекам. Асабліва калі на душы…». Вучні павінны прыйсці да высновы, што ў адносінах з людзьмі абавязкова павінна быць тактоўнасць і далікатнасць, таму што нават з добрымі намерамі – словам ці справаю – можна пакрыўдзіць чалавека, зрабіць яму балюча. Кожны чалавек – гэта адметны, унікальны духоўны свет, які заслугоўвае ўвагі і павагі.

Дамашняе заданне. Прачытаць раздзел падручніка, прысвечаны аналізу апавядання «Дзівак з Ганчарнай вуліцы», і сінтэзаваць гэтую інфармацыю з той, якую атрымалі на ўроку. Прачытаць апавяданне «У ціхім тумане».

Урок трэці
ВЫВУЧЭННЕ АПАВЯДАННЯ «У ЦІХІМ ТУМАНЕ»

Мэты: 1. Прааналізаваць апавяданне «У ціхім тумане», раскрыць сутнасць вобраза Рэйдзіхі з пазіцый агульначалавечай маралі. 2. Працягваць развіваць навыкі характарыстыкі літаратурнага героя. 3. Выхоўваць гуманістычныя ідэалы.
На трэцім уроку па вывучэнні творчасці I. Чыгрынава неабходна працягнуць размову пра нечалавечае аблічча вайны. Апавяданне «У ціхім тумане» раскрывае яшчэ адну чалавечую трагедыю, якая адбылася ў час Вялікай Айчыннай вайны. Першапачатковая назва апавядання «У ціхім тумане» – «Маці». Яно было надрукавана ў 1963 годзе ў часопісе «Полымя», аднак крытыка непрыхільна сустрэла гэты таленавіты твор. Апавяданне не ўпісвалася ў дагматычныя нормы вульгарызатарскай крытыкі, якая гнеўна асуджала аўтарскую канцэпцыю твора. Менавіта па гэтай прычыне ў выдавецтве «Беларусь» затрымалі выданне першай кнігі маладога аўтара. Зборнік «Птушкі ляцяць на волю» быў выдадзены, але твор «Маці» пэўны час не перадрукоўваўся. Тым не менш у 1970 годзе апавяданне было надрукавана на рускай мове (у перакладзе Э. Карпачова) у маскоўскім часопісе «Дружба народов» пад назвай «В тихом тумане». На беларускай мове «У ціхім тумане» чытачы зноў змаглі прачытаць толькі ў 1984 годзе ў першым томе трохтомнага выдання твораў Івана Чыгрынава. Гэтае апавяданне разам з «Жыве ў крайняй хаце ўдава», «Ішоў на вайну чалавек», па трапным выказванні Анатоля Кудраўца, «…не размінка спартсмена перад дальнім стартам. Гэта праверка сілы перад вялікай дарогай, з поўнай аддачай, з усёй адказнасцю і надзеяй на перамогу». У тым ліку і апавяданне «У ціхім тумане» праклала дарогу лепшаму твору Івана Чыгрынава, які прынёс вядомасць далёка за межамі Беларусі, – раману «Плач перапёлкі».
У якасці арыентацыйнага задання можна прапанаваць вучням параўнаць варыянт канцоўкі апавядання «Маці», дзе на просьбу Рэйдзіхі паказаць магілу сына Ганна катэгарычна адмовіла: «Ніхто вам не пакажа, цётка Матруна! Ні я, ні хто іншы…», і фінал апавядання «У ціхім тумане», дзе жанчыне ўсё ж паказваюць, дзе пахаваны яе сын-паліцай. Гэта дазволіць высветліць, як вучні зразумелі асноўную ідэю твора. Вучняў неабходна падвесці да высновы, што варыянт канцоўкі апавядання «Маці» ў той час быў у пэўнай ступені апраўданы. Па-першае, таму, што гэта дазваляла ўберагчы твор ад нападкаў вульгарызатарскай крытыкі. Па-другое, прайшоў не такі працяглы час пасля вайны, каб чытачы змаглі правільна зразумець сутнасць такой смелай пастаноўкі складанай праблемы ўсёдаравальнасці, у тым ліку і ў адносінах да  здраднікаў. Другі варыянт канцоўкі, дзе Рэйдзісе паказваюць магілу сына, больш адпавядае сучасным уяўленням грамадства аб гуманізме і ўсёдаравальнасці.

Аналіз твора вядзецца па наступных пытаннях.

• Хто такая Рэйдзіха і як яе апісвае аутар?

Першыя старонкі твора не даюць адказу на гэтае пытанне. Рэйдзіха надвячоркам з’явілася каля вёскі Бароўка, і першай яе ўбачыла Тараськова Ганна. Аўтар гаворыць, што «Ганна схамянулася», убачыўшы яе, і гэта ў пэўнай ступені інтрыгуе чытача. Знешні выгляд Рэйдзіхі даволі дзівакаваты: «Згорбленая, маленькая Рэйдзіха стаяла перад Ганнаю босая – ногі былі парэпаныя, з пакручанымі пальцамі, як у вялікай птушкі, скінутай аднекуль з гнязда: яна цяпер чаплялася сваімі кіпцюрамі, каб перастаць нарэшце падаць, неяк затрымацца хоць тут, на зямлі. Палаплены зялёны андарак ледзь не даставаў ёй да пятак. Не была асабліва новаю і доўгая сацінавая кофта, якую Рэйдзіха насіла навыпуск, так, што з-пад яе толькі звісаў вышываны фартух. Затое на галаву была павязана прыгожая, яшчэ амаль не паношаная гарусоўка – чырвоная, з чорнымі махрамі». Вопратка даволі тыповая для старой беларускай сялянкі, але адразу відаць, што знешні выгляд яе мала клапоціць: што ёсць, тое і апранае. Параўнанне яе са спалоханай птушкай выклікае пэўнае спачуванне да жанчыны. Такая аўтарская падрыхтоўка чытача цалкам апраўданая таму, што потым мы даведваемся пра яе жыццёвую трагедыю: Рэйдзіха – маці здрадніка-паліцая. Сапраўды, паводзіны гераіні насцярожаныя, яна баіцца рэакцыі людзей на яе. З часу трагічных падзей прайшло каля трыццаці гадоў, але не ўсе раны, зробленыя сынам гераіні, загаіліся, таму Рэйдзіха пакорліва гатова была прыняць любую рэакцыю землякоў.

• Што перажывае Рэйдзіха падчас наведвання Бароўкі?

Рэйдзіха баялася негатыўнай рэакцыі былых аднавяскоўцаў, але мацярынскія пачуцці перамагаюць, і яна ў пошуках магілы сына з’яўляецца ў Бароўцы. Ёй сорамна за сына, таму яна прыйшла ў вёску пад вечар, каб менш людскіх вачэй яе бачылі, каб менш часу быць сярод людзей, пакрыўджаных Якавам. Рэйдзісе няёмка прызнацца, з якой мэтай яна прыйшла ў вёску, таму прыходзіцца гаварыць, што зайшла па дарозе ў Забор’еўскую царкву. Аўтар спачувае сваёй гераіні, таму параўноўвае яе з птушкай, скінутай з гнязда, якая хоча хоць неяк затрымацца на зямлі, каб перастаць падаць. Параўнанне яе з падстрэленай варонай яшчэ больш узмацняе трагедыйнасць вобраза: «…Старая раптам затужыла моцна і, уздыхаючы, захадзіла босая па хаце з кутка ў куток, як падстрэленая варона». Рэйдзіха без знешняй прычыны магла заплакаць, што гаворыць аб глыбокіх душэўных перажываннях жанчыны, якая з-за бесталковага сына шмат гадоў пражыла з болем у сэрцы.
Чыгрынаў паказаў жанчыну-маці не лубочна ў традыцыях савецкай літаратуры, дзе маці здрадніка павінна была б адрачыся ад сына, а па-чалавечы– для маці сын застаецца сынам у любым выпадку, таму яна яго не выракаецца, а шкадуе. Мацярынская любоў – гэта ўсё, што застаецца адзінокай жанчыне са спакутаваным сэрцам.

• Якой і чаму была рэакцыя Ганны на Рэйдзіху?

Аўтар не паказвае рэакцыі ўсіх жыхароў Бароўкі на з’яўленне Рэйдзіхі, але можна здагадацца, што яна была самай рознай. Мы бачым рэакцыю Ганны на маці здрадніка і можам зрабіць вывад, што гэта жанчына найбольш ярка выражае аўтарскае ўяўленне пра чалавечнасць. Ганна пусціла начаваць да сябе маці чалавека, які забіў яе бацьку. Гэта было зусім неспадзявана для старой, відаць, і Ганна не чакала ад сябе такога ўчынку. Але менавіта такая ўсёдаравальнасць і міласэрнасць прыносяць Ганне душэўнае заспакаенне: «Вярнуўся неспадзявана ўнутраны спакой і да Ганны. У душы ў яе ўжо чамусьці не было таго, ранейшага, пачуцця да Рэйдзіхі, якое яна адчула, калі ўбачыла яе на гуцянскай дарозе, – яго быццам рукой хто адвёў». Ганна ўвесь час баіцца пакрыўдзіць старую нават неасцярожным словам: «Яна пачала лавіць сябе на той думцы, што ўжо каторую гадзіну, з самага ўчарашняга надвячорка, паводзіць сябе з гэтай жанчынай так, быццам у нечым была вінаватая перад ёй і цяпер аберагае яе ад усяго, што, крый божа, можа прычыніць знячэўку старой непрыемнасць». Гэта найвышэйшая ступень хрысціянскай даравальнасці, на якую здольны толькі высакародны чалавек. Пісьменнік раскрывае лепшыя рысы нацыянальнага характару. Асабліва ярка мы бачым, як беларускі народ здольны адгукацца на чужое гора, зразумець і паспачуваць: «Сёння ўвесь час – і тады, калі падышла ў Чыкавых печах да Ганны, і пасля, ужо ў вёсцы, калі сустракалася са сваімі былымі суседзямі, – яна чакала, што вось-вось людзі пачнуць гаварыць пра яе сына. Гэтага старая баялася больш за ўсё на свеце. Але Бог літасцівы быў, і ніводзін чалавек не напомніў пра яго. I цяпер яна, лежачы ў пасцелі, употай радавалася і, можа, першы раз за ўсё доўгае жыццё, як ведала бароўцаў, у душы ўдзячна была ім за іх кароткую памяць». Уся вёска ведала пра неспадзяваную госцю ў Бароўцы, але ніводзін чалавек не прыйшоў і не стаў дакараць старую за сына. Людзі за ваенныя гады не ачарсцвелі, не сталі жорсткімі, а, наадварот, пасля нялюдскіх 30-х гадоў сталі бліжэй да Бога і хрысціянскіх законаў суіснавання. Аўтар апавядання «У ціхім тумане» ўслед за В. Быкавым сцвярджае, што вайна стала для людзей чысцілішчам, якое абудзіла ў іх усё самае святое і чалавечнае. Менавіта таму бароўцы так тактоўна паводзяць сябе з Рэйдзіхай, нягледзячы на тое, што Якаў Рэйда спаліў вёску і расстрэльваў землякоў.

• У якой сям’і рос і выхоўваўся Якаў Рэйда?

Неабходна ўважліва прасачыць гісторыю сям’і Рэйдаў, бо дакладна вядома, што асновы маральнасці закладваюцца найперш у сям’і. Гэта дапаможа зразумець і прычыну здрадніцтва Якава. Маці Якава была жанчынай лагоднай, добрай і працавітай, менавіта на ёй трымалася ўся вялікая гаспадарка. Аднак большы ўплыў на хлопца меў бацька, нездарма ў творы падкрэсліваецца падабенства паміж Якавам і Лазарам Рэйдам. Пісьменнік гаворыць, што старэйшы Рэйда быў «чалавек чорны і хмуры», такім жа быў і яго сын. Гэтая атэстацыя, як потым высвятляецца, тычыцца не толькі знешнасці бацькі і сына, але і іх маральных якасцей. Доўгі час Лазар працаваў лесніком і пры пане, і пры савецкай уладзе. Праца гэтая нялёгкая, бо ўвесь час неабходна шукаць кампраміс паміж службовымі абавязкамі і чалавечымі ўзаемаадносінамі. Думаючы толькі пра ўласную выгоду, Рэйда дагаджаў начальству, а людзей за братоў не лічыў: «…Рэйда службу знаў. I нёс спраўна. За гэта пан яму нядрэнна плаціў, а мужыкі – клялі і не адзін раз спрабавалі пацэліць з ружжа ў яго шырокую спіну». Праз гадоў дзесяць пасля рэвалюцыі Лазара выгналі з працы за продаж дзяржаўнага лесу. З гэтага можна зрабіць вывад, што яго прынцыповасць нічога агульнага з сумленнасцю не мела. Таму грошы на пакупку маёнтка ў пана маглі быць зароблены і не ад мазаля. Гэта ўсё вельмі негатыўна характарызуе Лазара Рэйду. Адмоўна ставіліся да яго і людзі. Таму, калі паўстала неабходнасць пераехаць з Круглага ў Бароўку, ніхто з вяскоўцаў, маючы зуб на яго леснікоўства, не захацеў пацясніцца.
Ствараецца ўражанне, што ўсё жыццё пражыў Лазар Рэйда нелюдзіма. Не было ў яго патрэбы мець нейкія чалавечыя стасункі з аднавяскоўцамі. Калі былы ляснік пабудаваў хату на водшыбе ад вёскі, то паставіў дашчаную агароджу, праз якую чужое вока не магло нават глянуць. Агароджа паміж Рэйдам і аднавяскоўцамі была не толькі дашчаная, але і маральнага кшталту. Таму, зразумела, што ў калгас ён не пайшоў і жыў аднаасобна. Відаць, такое супрацьстаянне і стала прычынай далейшага незайздроснага лёсу Лазара. Калі ў калгасе загарэўся кароўнік, то арыштавалі менавіта Лазара Рэйду. Зрабілі крайнім чалавека, якога не любілі ў вёсцы. Рэйдзісе з сынам нічога не заставалася, як уцякаць ад раскулачвання. У апавяданні «У ціхім тумане» мы бачым яшчэ адзін прыклад таго, як сталінская рэпрэсіўная машына калечыла лёсы людзей. Лазар Рэйда не з’яўляецца прыкладам маральнага ідэалу чалавека, але гэта яшчэ не падстава для яго фізічнага знішчэння.

• Чаму Якаў Рэйда стаў здраднікам?

Аўтар напрамую не тлумачыць прычыну здрадніцтва Якава, але, як можна зразумець, бацькаў прыклад чалавеканенавісніцтва, а таксама несправядлівасць людзей і савецкай улады да яго сям’і і маглі стаць прычынай маральнай дэградацыі Якава Рэйды. Ён з’явіўся ў вёсцы ў 1942 годзе разам з карным атрадам фашыстаў: «Стаяў здраднік поплеч з нямецкім афіцэрам на высокім ганку былога калгаснага праўлення і зларадна пазіраў, як салдаты зганялі на пляц людзей з усяе Бароўкі». Увесь працэс духоўнага падзення Якава не прасочваецца ў творы, але вынік яго відавочны. З задавальненнем здраднік прымае ўдзел у павешанні Тараські і першым падпальвае хату пакаранага. Пасля карнай аперацыі згарэла ўся вёска, і людзі пракліналі не толькі здрадніка, але і яго маці. Іван Чыгрынаў хоць і спрабуе даследаваць прычыны здрадніцтва Якава Рэйды, але ні ў якім разе не апраўдвае яго ўчынак. Пісьменнік на ўласныя вочы бачыў падобныя карныя аперацыі і ведаў, што такое маглі зрабіць толькі нелюдзі.
На заключных занятках настаўнік можа звярнуцца да абмеркавання сэнсу назвы твора «У ціхім тумане». Для пачатку гутаркі прыводзяцца словы Алеся Марціновіча, які, адзначаючы перавагу гэтай назвы перад першапачатковай «Маці», сцвярджаў: «I сапраўды, яна больш не тое што дакладная, а выразная, я б сказаў, эмацыянальна напоўненая. Праз гэтыя звычайныя словы яскрава відаць паяднанасць чалавека з прыродай, з усёй яе вечнасцю і загадкавасцю». Далей можна прапанаваць вучням паразважаць, якая назва – «Маці» ці «У ціхім тумане» – больш адпавядае зместу твора.

Дамашняе заданне. Падрыхтаваць вуснае выказванне на тэму «Чалавек і вайна ў апавяданнях Івана Чыгрынава».

Паглыблены ўзровень
Для класаў з паглыбленым узроўнем вывучэння літаратуры праграма прапануе апавяданні Івана Чыгрынава «Ішоў на вайну чалавек» і «Жыве ў крайняй хаце ўдава» і адводзіць тры гадзіны. У сувязі з вывучэннем творчасці пісьменніка вучняў неабходна пазнаёміць таксама і з асноўнымі звесткамі па тэорыі літаратуры (майстэрства дыялогу), што больш мэтазгодна зрабіць на прыкладзе апошняга з названых апавяданняў празаіка.
Прачытаць гэтыя творы на ўроках можна, яны невялікія па аб’ёме, аднак пажадана пачаць гэтую працу на ўроку, а скончыць вучням самастойна дома. У такім выпадку больш часу вызваліцца на аналіз апавяданняў, на кожнае з якіх будзе адведзена па гадзіне. На знаёмства з біяграфіяй пісьменніка варта адвесці асобны ўрок, як і ў класах з базавым узроўнем вывучэння літаратуры. Асаблівых цяжкасцей у настаўніка ў выбары шляху аналізу ўзнікнуць не павінна. Спецыфіка твораў I. Чыгрынава (невялікі памер, выразна акрэсленая праблематыка, нешматлікасць герояў, традыцыйнасць кампазіцыйнай будовы) дае мажлівасць звярнуцца да праблемнага, як найбольш эфектыўнага, або павобразнага шляхоў аналізу твора. У такім выпадку цэнтральнай праблемай, над якой будзе працаваць клас, стане высвятленне сэнсу назвы апавядання, бо, як правіла, пісьменнік падкрэслівае загалоўкам найбольш глыбокі і важны для сябе змест.

Другі ўрок
ВЫВУЧЭННЕ АПАВЯДАННЯ «ІШОЎ НА ВАЙНУ ЧАЛАВЕК»
Мэты: 1. Дапамагчы вучням усвядоміць аўтарскую пазіцыю ў творы, асэнсаваць майстэрства Чыгрынава-апавядальніка, прааналізаваць вобразы галоўных герояў, вяскоўцаў у творах, заглыбіцца ў праблему патрыятызму чалавека-працаўніка. 2. Развіваць у вучняў культуру самастойнай працы з творам, уменне самастойна вызначаць асноўную праблему апавядання. 3. Садзейнічаць выхаванню ў вучняў патрыятычных пачуццяў, адказнасці за лёс сваіх родных і суайчыннікаў.
Пры вывучэнні апавядання «Ішоў на вайну чалавек» аналітычную гутарку з класам можна правесці па наступных пытаннях.

1. Шчаслівы ці трагічны момант апісаў аўтар у апавяданні? Чаму вы так лічыце?

2. Чаму Ігнат перажываў, што аднагодкі ўжо даўно ваявалі на фронце, а яму даводзілася сядзець дома?

3. Чаму Ігнат спакойна ўспрыняў вестку аб прызыве ў войска?

4. Як паставіліся жонка і дзеці да навіны ў сваёй сям’і?

5. Як характарызуе галоўнага героя той факт, што ён амаль не думаў пра сябе ў момант расставання з сям’ёй?

6. Вызначце асноўныя рысы характару Ігната.

7. Як адносіліся аднавяскоўцы да Ігната?

8. Паразважайце, чаму пісьменнік называе канкрэтнае імя галоўнага героя, аднак у назве твора гучыць абагульненае «чалавек».

9. Як бы вы пражылі апошні дзень у сям’і, калі б апынуліся на месцы Ігната?

Апавяданне «Ішоў на вайну чалавек» – гэта твор пра адзін дзень у жыцці звычайнага селяніна Ігната, якому прыйшла павестка ісці на вайну. Са зместу твора мы даведваемся, што раней яго не бралі ў войска з-за хворай нагі, што сталася вынікам цяжкай працы на зямлі. У творы Іван Чыгрынаў засведчыў сваё выдатнае майстэрства апавядальніка. Мы можам не толькі паназіраць за паводзінамі і ўчынкамі персанажаў, але і прасачыць найтанчэйшы рух іх думак і перажыванняў.
З першых старонак апавядання мы бачым, як у спакойнае, размеранае жыццё галоўнага героя прыходзіць сумная вестка пра мабілізацыю ў войска, а разам з ёй і новыя клопаты. Ігнат не расхваляваўся, не трывожыцца, наадварот, у яго душу прыходзіць чаканы супакой. Нарэшце спынілася штохвіліннае чаканне прызыву яго на фронт. Па-іншаму, па-жаночы мудра і эмацыянальна, як сапраўды клапатлівая жонка і маці, са слязьмі сустрэла вестку пра мабілізацыю Ігната ў войска жанчына. Яшчэ ў маладосці яна была сведкай голаду і жабрацтва ў краіне, а таму непакоілася як за жыццё мужа, так і за будучы лёс сваіх дзяцей.
Ігнатавы дзеці па сваёй наіўнасці і з-за невялікага жыццёвага вопыту вестку пра бацькаў адыход на вайну ўспрынялі неадэкватна. Яны радаваліся і цешыліся тым, што іх бацька стане нарэшце салдатам, што іншыя дзеці на вёсцы больш не будуць дражніцца, прымуць іх на роўных у свае гульні.
Аднак бацькі хутка супакойваюць дзяцей, і хату апаноўвае агульны настрой трывогі, чакання нечага яшчэ невядомага. Разам з тым аўтар пераводзіць нашу ўвагу з драматызму на ўрачыстасць сітуацыі. На прыкладзе галоўнага героя ў апавяданні яскрава паказана, як глыбока ў душы народа была абуджана яго высакародная місія вызваліцеля Айчыны ад жорсткага і бязлітаснага фашызму. Ігнат выразна адчуваў гэты агульны ўзлёт чалавечага духу, раней непакоіўся, адчуваў сябе няўтульна з-за таго, што яго аднагодкі даўно ўжо ваявалі: «…Ігнату часам ніякавата было: выходзіла, што збіраўся прасядзець вайну дома. Сёй-той нават коса пачынаў глядзець на яго. Але сам Ігнат увесь час жыў у чаканні – разумеў, што гэтае вайны хопіць на ўсіх». Патрыятызм Ігната не быў нейкі абстрактны, глыбінны, ён праяўляўся найперш у пачуцці абавязку перад аднавяскоўцамі. Менавіта таму ён адмовіўся і ад прапанаванага старшынёй каня, бо ведаў, што падводы тэрмінова патрэбны на калгасным полі. Як жа ставіліся аднавяскоўцы да Ігната? З аднаго боку, можна было б падумаць, што яму зайздросцілі, аднак, з іншага боку, мы бачым, як на самай справе за разважлівасць, працавітасць, сціпласць людзі паважалі Ігната, не засталіся абыякавымі да яго сям’і, прыходзілі развітацца і падтрымаць у драматычныя хвіліны яго жыцця. Адносіны вяскоўцаў да Ігната яскрава раскрыты адной аўтарскай фразай: «Да самага вечара ў Ігнатавай хаце не зачыняліся дзверы».
У апавяданні мы бачым таксама, як пісьменнік па-майстэрску дэталёва, выразна акрэсліў пачуццё абавязку галоўнага героя перад сям’ёй. Збіраючыся на вайну, Ігнат найперш устурбаваны справамі, якія не паспеў зрабіць для сваіх родных. Апошнія хвіліны ён не думаў пра сябе, трывожыўся пра жонку, не ведаў, як ёй дапамагчы, «…шкадаваў яе: нялёгка аставацца адной, маючы на руках дваіх дзяцей, ды яшчэ з яе характарам – надта далікатным і разам з тым непадатлівым». Ігнат быў расчулены жончынымі слязьмі, якія бянтэжылі і злавалі яго, але па-мужчынску стрымана імкнуўся супакоіць каханую. У апошнюю ноч перад тым, як пакінуць дом, яму не спалася. Успамінаў, як некалі ў галодны час маці не накарміла жабрака. З усёй вялікай сям’і толькі Ігнатава жонка выказала дакор.
Таксама галоўны герой перажываў за аднавяскоўцаў, думаў пра калгас, пра несабраны хлеб. «Пра сябе Ігнат чамусьці не думаў, быццам усё гэта не датычылася яго, быццам не яму заўтра наканавана было пакінуць дом. Больш таго, Ігнат паступова пачаў лавіць сябе на тым, што непрыкметна стаў ужо глядзець на самога сябе неяк збоку, як на чужога». Гэтым самым аўтар як бы падкрэсліў тыповасць вобраза Ігната. Ён – прадстаўнік свайго часу і свайго грамадства.
Адсюль і галоўная ідэя твора – непарыўная сувязь лёсу кожнай асобы з агульным лёсам грамадства, сувязь, якая выяўляе ў чалавеку яго маральныя каштоўнасці і абавязкі. Менавіта таму і ў назве апавядання адсутнічае імя галоўнага героя, а гучыць абагульненае «чалавек».
У творы, як бачым, аўтар хацеў адлюстраваць ідэю абавязку чалавека перад Радзімай, суайчыннікамі, сям’ёй. У апавяданні Іван Чыгрынаў не паказвае трагедыю сямей іншых вяскоўцаў, што пайшлі на фронт, і разам з тым даводзіць высакароднасць галоўнага героя, які ўспрыняў прызыў абараняць Бацькаўшчыну як свой натуральны абавязак.
Заключны этап урока можна прысвяціць чытанню наступнага апавядання I. Чыгрынава «Жыве ў крайняй хаце ўдава».

Дамашняе заданне. Дачытаць апавяданне Чыгрынава «Жыве ў крайняй хаце ўдава». Падумаць на пытаннем «У чым гераізм жанчыны-ўдавы?».

Трэці ўрок
ВЫВУЧЭННЕ АПАВЯДАННЯ «ЖЫВЕ Ў КРАЙНЯЙ ХАЦЕ ЎДАВА»

Мэты: 1. Дапамагчы вучням усвядоміць ідэйны змест апавядання, асэнсаваць праблему самаахвярнасці чалавека. 2. Развіваць у вучняў уменне характарызаваць вобраз-персанаж у адпаведнасці з аўтарскай пазіцыяй у творы. 3. Спрыяць выхаванню ў вучняў пачуцця адказнасці за свае словы і паводзіны, удзячнасці іншым за іх добрыя ўчынкі, а таксама фарміраванню культуры паводзін з людзьмі.
Зместам уступнага этапу вывучэння апавядання можа стаць невялікая гутарка з класам пра трагедыю пасляваеннага часу, калі без сваіх мужоў, бацькоў, дзяцей засталася вялікая колькасць нашых жанчын. Многія з іх спадзяваліся, што іх родны чалавек, які прапаў без вестак, некалі яшчэ вернецца дадому. Далей можна пазнаёміць вучняў з асаблівасцю прозы I. Чыгрынава, якая заключаецца ў спакойна-ураўнаважанай манеры пісьма, здольнасці перадаваць самыя глыбокія драматычныя канфлікты ў жыцці людзей праз дэталёвае апісанне іх унутранага свету, характараў, майстэрства дыялогу, а таксама прытрымліванне сапраўдных фактаў у апісанні гістарычных падзей. Усё гэта мы можам адзначыць і ў апавяданні «Жыве ў крайняй хаце ўдава».
Далей вучняў неабходна ўключыць у аналітычнае абмеркаванне наступных пытанняў.

1. Вызначце дзве асноўныя праблемы, узнятыя мастаком у апавяданні.

2. З якой мэтай аўтар увёў у твор другарадныя вобразы і распачаў апавяданне з няўдалай рыбнай лоўлі?

3. Чаму Васіль Антонавіч пачуваў сябе няёмка ў хаце незнаёмай жанчыны?

4. Хто і чаму ўвасабляе аўтарскі ідэал у апавяданні і. Чыгрынава?

5. Назавіце сродкі мастацкай характарыстыкі вобраза жанчыны ўдавы.

6. Чаму, на вашу думку, аўтар падрабязна спыніўся на сумнай гісторыі бежанства жанчыны?

7. Чаму жанчына на працягу дваццаці гадоў чакае з вайны свайго мужа?

8. Ці можна лічыць удаву шчаслівым чалавекам?

9. Чаму госцю хацелася пакланіцца ўдаве?

Іван Чыгрынаў у творы сфакусіраваў дзве праблемы: адказнасці і ўдзячнасці. Па-першае, ужо ў самым пачатку твора аўтар як бы проціпастаўляе дзве чалавечыя пазіцыі. Так, таварышы Васіля Антонавіча паступілі неадказна, павярхоўна, паабяцалі прыйсці на рыбалку і не прыйшлі. З-за гэтай, здавалася б, драбніцы Васіль Антонавіч апынуўся ў няёмкай сітуацыі. Напрыканцы твора перад намі акрэсліваецца іншая жыццёвая пазіцыя жанчыны, якая на працягу многіх гадоў выконвае абяцанне чакаць свайго мужа з вайны. Яна не паехала ў больш камфортныя ўмовы жыць да сваіх дзяцей, бо лічыла сваім доўгам і абавязкам не падвесці любага чалавека. Паўстае пытанне, ці не стала ў гэтай сітуацыі жанчына ахвярай сваіх памылковых поглядаў, ці не зрабіла яна сябе нешчаслівай? Адказ відавочны: жанчыну нельга лічыць чалавекам нешчаслівым. Яна шчаслівая, што не здрадзіла сваім жыццёвым перакананням, яе духоўныя сілы падтрымлівае глыбокая вера і надзея на лепшае, на вяртанне мужа. Нарэшце, яна шчаслівая па-свойму, сваім сямейным жыццём. У яе ёсць клапатлівая дачка, маленькі ўнук, добры зяць, які прапануе забраць маці да сябе. У рэшце рэшт яна шчаслівая тым, што можа дапамагчы іншым (як аднавяскоўцам, так і незнаёмаму чалавеку, што трапіў у няпростую сітуацыю). Магчыма, жанчына спадзяецца і верыць, што гэтак жа недзе і яе любаму дапамогуць людзі.
Вобраз удавы з’яўляецца ўвасабленнем аўтарскага ідэалу ў апавяданні. Найперш пра ўнутраны свет гераіні мы даведваемся з яе знешняга выгляду. Характарыстыка жанчыны вельмі лаканічная, нешматслоўная і разам з тым ёмістая, яна адразу дае зразумець, што гэта герой станоўчага плана: «Было ёй, можа, гадоў трохі за сорак – невысокая, зграбная; валасы ў яе былі заплецены ў касу і ўкладзены прыгожым вузлом на патыліцы; вочы – жывыя, зыркія».
Рысы характару ўдавы акрэсліваюцца праз яе паводзіны і ўчынкі. Яна спрытная, жвавая, гасцінная, працавітая. Увесь час жанчына ў працы: мые бялізну, завіхаецца па гаспадарцы, гатуе госцю бульбу, дае кроп суседцы. Жанчына выразна адчувала сваё прызначэнне быць, спытала, ці ёсць у Васіля Антонавіча знаёмыя на вёсцы, пакарміла яго, прапанавала спаць на лепшым месцы ў хаце.
Сумная гісторыя бежанства жанчыны дэталёва выпісана ў апавяданні для таго, каб, з аднаго боку, паказаць падтрымку, гатоўнасць нашага народа прыйсці на дапамогу чужому чалавеку ў цяжкую нават для сябе хвіліну, з іншага боку – падкрэсліць жыццёвы аптымізм гераіні, якая змагла з маленькім дзіцём па-новаму абжыцца ў чужым месцы, «забылася і на гора, на ўсё – абвыкла». Гісторыя бежанства вучыць нас не падаць духам у складаных сітуацыях, заўсёды верыць у лепшае.
Іншую нагрузку нясе ў творы вобраз Васіля Антонавіча. Аўтар завастрае ўвагу на тым, што яго герой адчуваў няёмкасць у хаце незнаёмай жанчыны. Пісьменнік дэталёва апісвае пачуцці героя, падкрэслівае, як яму было не па сабе, што ў доме былі адны, як герой сумаваў, хацеў ужо пайсці, але «замінала недарэчная далікатнасць», як «голас гаспадыні ўвесь час нечым трывожыў Васіля Антонавіча», як «яго ўсё не пакідала прыкрае адчуванне ніякаватасці, якое апанавала неспадзявана яго душу». Аўтар як бы звяртае ўвагу чытача на тое, што многія людзі не заўсёды здольныя зразумець іншага чалавека, які апынуўся ў няпростай сітуацыі, не могуць своечасова дапамагчы справай або словамі суперажывання. Галоўны герой – гарадскі чалавек – не здагадаўся дапамагчы ўдаве па гаспадарцы, не зразумеў, што ў жанчыны шмат штодзённых і зусім нялёгкіх клопатаў, а проста сядзеў і маркоціўся ў адзіноце.
Вобраз Васіля Антонавіча ў творы не з’яўляецца адмоўным, ён, хутчэй, нейтральны, праз параўнанне дазваляе ярчэй раскрыць воблік галоўнай гераіні. Часам герой-апавядальнік дае прамую характарыстыку жанчыны: «Была яна ўся ўжо нейкая вельмі свойская».
Закончыць урок можна абмеркаваннем ключавых для разумення мастакоўскай задумы, аўтарскай пазіцыі ў апавяданні «Жыве ў крайняй хаце ўдава» слоў: «Васілю Антонавічу захацелася пакланіцца жанчыне, але ён чамусьці не адважыўся схіліць галавы, хоць і добра разумеў, што пасля будзе заўсёды шкадаваць аб гэтым». Чаму ж госцю хацелася пакланіцца ўдаве, але ён не зрабіў гэтага? Васіль Антонавіч хацеў выказаць такім чынам сваю павагу да жанчыны, якая захавала адданасць мужу, самаахвярна чакае яго ўжо шмат гадоў пасля вайны, але не адважыўся на гэты ўчынак, магчыма, каб гаспадыня не падумала, што ён дзякуе за сябе або каб не выклікаць недарэчную для яе сарамлівасць.
Напрыканцы настаўніку неабходна звярнуць увагу на тое, што праблемы адказнасці і ўдзячнасці не раз паўстануць перад маладымі людзьмі ў іх жыцці, і яны павінны зрабіць правільны для сябе выбар.

Вал. М. Смаль, кандыдат філалагічньіх навук, дацэнт Брэсцкага дзяржаўнага ўніверсітэта імя А.С. Пушкіна,
Вяч. М. Смаль, кандыдат філалагічных навук (г. Брэст)

2008 г.