ІВАН ЧЫГРЫНАЎ. ВЕРНАСЦЬ ПРАЎДЗЕ

Т.И. Шамякина

ТВОРЧЕСТВО ЛИТЕРАТОРОВ, ПЕРЕЖИВШИХ ВОЙНУ В ДЕТСТВЕ

Творчество писателей, переживших войну в детстве, находилось под мощным воздействием предыдущего поколения – литераторов-фронтовиков, которые определяли всю литературную ситуацию на протяжении десятилетий. Однако достижения следующего за ними поколения также значительны.
«Детское» поколение представителей военной прозы возглавляет, безусловно, Алесь Адамович (1927–1994). Он автор многих популярных произведений разных жанров. В его романной дилогии «Война под крышами» и «Сыновья идут в бой» отражена борьба с оккупантами подростка Адамовича и его семьи в партизанском отряде.
Особая страница в творчестве писателя – книга, подготовленная им в соавторстве с Я. Брылем и В. Колесниковым «Я из огненной деревни» (1975), имевшая большой международный резонанс. Это книга документальная – записи исповедей белорусов, спасшихся в сожженных деревнях от расправ нацистов. Далее вместе с известным российским писателем Д. Граниным А. Адамович создал «Блокадную книгу», где зафиксированы рассказы выживших блокадников Ленинграда. Традиции этих строго документальных, очень драматичных по содержанию книг продолжила ученица А. Адамовича С. Алексиевич.
«Хатынская повесть» (1972) А. Адамовича – «произведение о жуткой, трагической правде войны, фашистской оккупации. Произведение имеет документальную основу, в нем звучат воспоминания живых свидетелей о сожженных белорусских деревнях. «Хатынская повесть» – книга-исповедь, книга-память, книга-диалог человека с человеком и человечеством о том, что такое война, фашизм и современный неофашизм» .
Все творчество А. Адамовича – это незаживающая память войны. Оставил он и собственно книгу воспоминаний «Vixi» (1993) (латинское название означает «Прожитое»). В основном это дневниковые записи и размышления с высоты современности о событиях прошлого.
Среди писателей, близких А. Адамовичу по возрасту, – Иван Чигринов, Иван Пташников, Михаил Стрельцов, Борис Саченко и др.
В вызревании первого, самого успешного, романа И.  Чигринова «Плач перепелки» (1972) одну из важнейших ролей сыграла сама атмосфера  
1960-х гг. – оптимистическая, жизнерадостная, связанная, как уже отмечалось, с  инерцией ощущения Победы в  Великой Отечественной войне. Пик научно-технической революции, прорыв в космос, острота задачи сохранения мира на планете, забота о природе, информационный взрыв – все эти огромной важности проблемы поставили искусство перед необходимостью выбора новых приемов и средств отражения жизни. Литература чувствовала потребность осмыслить путь, пройденный обществом за большую половину бурного ХХ в. Особенно это касалось нашей страны, народу которой довелось пережить значительно больше, чем любому другому на Земле. Самым важным событием эпохи для белорусской нации была и остается Великая Отечественная война. Это хорошо сознавали писатели. В 1960-х гг. в литературу вошло поколение, которое испытало ужасы войны, но не в окопах и не на батареях, а в тылу, в самых жестоких условиях выживания мирного населения при оккупации. Они – свидетели военных событий и ее участники – в меру детских сил помогали взрослым выживать и бороться. К поколению детей войны и принадлежал Иван Гаврилович Чигринов (1934–1996).
Иван Чигринов – писатель с романным типом мышления, хотя начинал он свое творчество, как и большинство прозаиков, с рассказов. Уже в них ярко выявилась творческая манера автора, подчеркнуто традиционная, с гармонической уравновешенностью разных средств и приемов. Писатель необычайно тонко и умело сконцентрировал в своих произведениях, особенно в романах, лучшие достижения белорусской национальной эпической традиции, развивая ее в новых условиях и на новом уровне.
В романах «Плач перепелки», «Оправдание крови», «Свои и чужие» И. Чигринов стремился к причинно-следственному и нравственному осмыслению военных событий. Он удачно сочетал глубину социального исследования с общей картиной жизни народа, могучие силы и возможности которого проходят испытания именно во время войны. Стилевая доминанта романов И. Чигринова держится на атмосфере переходности – от мирного бытия к военному, от гармоничного существования к социальному хаосу, от методичных условий жизни к мобилизационным. Действие происходит в начале войны, до оккупации и в первые ее месяцы. Очень сложно людям, которые еще видят перед собой любимые ландшафты и односельчан, делают обыденные дела, понимать, что рядом существует что-то совершенно противоположное привычному ходу вещей. Сознание отказывается связывать разные полюсы и категории измерений.
И.  Чигринов описывает реальную местность, свою родину – Могилевщину, постоянно руководствуется точным календарем, у его героев есть прототипы. Произведения И. Чигринова построены на сложном переплетении философских, социальных, нравственных конфликтов. Война – проверка духовной прочности героев, их гражданственности. Вера писателя в творческие возможности человека, в неумирающие народные ценности позволила правдиво и убедительно показать личностей (Зазыбу, Чубаря, Масея), которые смогли разобраться в сложных проблемах бытия, стали активно участвовать в драматических событиях.
Чрезвычайно отличаются герои И. Чигринова от инфантильных, амбивалентных персонажей произведений литературы 1980–90-х гг., да и последующих лет. Тем и ценны повести и романы советских писателей о Великой Отечественной войне, что показывали сильных духом, хотя и не без определенных недостатков, людей, в которых есть идейные и нравственные убеждения. Судьба войны решалась в душах белорусов в тот период. Победа оказалась возможной благодаря духовному потенциалу советского народа.
В своих произведениях писатель раскрывает события в их историческом своеобразии, учитывает взаимосвязь явлений и общую перспективу развития. Элементы синтеза в романах И.  Чигринова ощущаются прежде всего в полноте выявления противоречий жизни, в естественности поведения героев, всестороннем проявлении их сущности, в социальной и человеческой значимости образов, в художественном осмыслении истории.
По-иному решает во многом подобные с И. Чигриновым задачи еще один представитель поколения, детство которого пришлось на войну, – Иван Николаевич Пташников (1932–2016).
Стиль И.  Пташникова тяжеловесный, сложный, насыщенный многочисленными деталями и подробностями. Но сложность такого типа идет от того, что сельскую жизнь – главный объект отражения – Пташников и воспринимает сложно: любит и критикует, восхищается и что-то отвергает. В рассказах, повестях, романах И. Пташникова стремление к полноте выявления человеческой индивидуальности идет наравне с широким охватом окружения, в котором живут герои. У И.  Пташникова меньше социальности, чем у И.  Чигринова, его герои не спорят на философские и политические темы, не руководят какими-то общественными и военными структурами, но их духовная жизнь не менее глубокая и богатая. Иван Пташников – писатель более драматического склада в сравнении с литераторами его поколения: И. Чигриновым, М. Стрельцовым, Б.  Саченко. Причем именно в произведениях о военном времени ярко выявилось своеобразие таланта названных авторов. В их повестях и романах наблюдается очень органичное слияние объективной картины войны и напряженных духовных драм, трагичности переживаний людей. Объединяет этих прозаиков общий пафос творчества – стремление показать моральный дух народа во время исторической драмы, проследить, как в борьбе с жестокими обстоятельствами идет испытание каждого человека в отдельности и человеческих коллективов, оценить психологию человека с точки зрения народной морали и принципов гармоничности бытия.
Действие всех произведений И. Пташникова происходит на родине писателя – на Витебщине. В повести «Тартак» (1968), где показаны ужасы существования местного населения под оккупацией, утверждается неодолимость жизни, а человек здесь выступает как носитель высшей формы исторической активности.
Самая характерная особенность произведений как И. Чигринова, так и И. Пташникова – утверждение жизни наперекор смерти, творчества наперекор разрушению, деструкции. В повести И. Пташникова «Найдорф» (1976), отмеченной Государственной премией БССР имени Якуба Коласа, герои в условиях военной блокады все время вспоминают довоенную жизнь. Жизнь в воспоминаниях для героев – Жаворонка и Алеши – это настоящая жизнь, и именно память помогает в их безрадостном существовании.
Произведения писателей, переживших войну в детстве, – правдивые свидетельства времени, и каждый из творцов предстает в неповторимости, своеобразии своей творческой манеры.
Размышляя о том, какой должна быть литература о войне, известный писатель-фронтовик Алесь Савицкий отмечал, что белорусская литература сделала необычайно много в показе героизма, мужества народа: «Понять истоки этого мужества – по-моему, и является задачей литературы о войне». Художественная литература Беларуси эту благородную задачу выполнила.
А наша задача сегодня – сохранять и защищать память о мужестве, героизме народа в годы лихолетья. Помнить об этом времени во многом помогают произведения белорусских писателей – участников и свидетелей драматических событий.

Н.В. Гладкова

ВЯЛІКАЯ АЙЧЫННАЯ ВАЙНА Ў ТВОРЧАСЦІ НАРОДНАГА ПІСЬМЕННІКА БЕЛАРУСІ ІВАНА ГАЎРЫЛАВІЧА ЧЫГРЫНАВА

Чыгрынаў Іван Гаўрылавіч – пісьменнік, творчасць якога – адметная з’ява ў беларускай літаратуры. Дыяпазон яго тэм і інтарэсаў вельмі шырокі: тут і сур’ёзны аналіз гістарычнага мінулага нашай Беларусі, вельмі дакладна раскрыты для чытача самы трагічны перыяд першых дзён Вялікай Айчыннай вайны, першыя ахвяры і першыя героі ўсенароднай барацьбы супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў і шмат іншых цікавых падзей і вобразаў. Адразу разумееш: усё гэта прайшло праз душу і сэрца гэтага вялікага Майстра слова. Яго героі адначасова звычайныя і незвычайныя людзі, якіх мы сустракаем у паўсядзённым жыцці, з якімі мы жывём побач – дарослыя і дзеці, сяляне і гарадскія жыхары, гістарычныя постаці і героі Вялікай Айчыннай вайны, якімі нельга не захапляцца, не суперажываць, бо яны «жывыя», натуральныя.
Народны пісьменнік Беларусі Іван Чыгрынаў належыць да пакалення літаратараў, якое называюць «дзеці вайны». Таму, відаць, і невыпадкова тэма Вялікай Айчыннай увайшла ў яго творчасць арганічна, глыбока і праўдзіва. Чытачам добра вядомыя яго ваенныя раманы – «Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві», «Свае і чужынцы», «Вяртанне да віны», «Не ўсе мы згінем». Працуючы над імі, пісьменнік вывучыў вялікую колькасць архіўных матэрыялаў, сустракаўся з удзельнікамі падполля і партызанскага руху. У раманах грунтоўна адлюстравана атмасфера ваеннага часу, вясковы побыт на акупіраванай тэрыторыі, даследуюцца вытокі народнага гераізму.
Перажытае ў гады ваеннага ліхалецця і нялёгкі пасляваенны час потым таксама было таленавіта адлюстравана ў апавяданнях «Бульба», «За сто кіламетраў на абед», «Ішоў на вайну чалавек», «У ціхім тумане», «У баку ад дарогі».
Свае дзіцячыя ўспаміны пісьменнік паклаў у рад апавяданняў. Сапраўдны псіхалагізм, якім па-майстэрску валодаў Чыгрынаў, прысутнічае ў апісанні перажыванняў маленькіх хлапчукоў.
У апавяданне «Бульба» Чыгрынаў увёў свае ўспаміны пра тое, як чакаў бацьку. Бацька – гэта аснова любой сям’і. Кожны хлопчык ведае, што бацька абароніць, з прысутнасцю бацькі заканчваюцца небяспека і клопаты. Так і хлопчыкі, героі твора, некалькі тыдняў сядзелі ў сасняку ля школы, запаліўшы вогнішча і чакалі бацькоў. «Паўз яе ішлі цяпер у калонах салдаты. А мы сядзелі каля вогнішча і, як зачараваныя, моўчкі ўглядаліся ў іх загарэлыя, стомленыя твары. Мы былі дзецьмі, і ў кожнага з нас на вайне быў бацька. Дык і думалася – а можа, якраз тупае бацька вось так у страі, і не пускаюць яго камандзіры дамоў, крый бог, пройдзе міма…»
У «дзяцей вайны» асаблівыя адносіны да маці. Бо ў гады ваеннай навалы абаронцамі, карміцелямі станавіліся якраз жанчыны. Для многіх маці заставаліся апорай і ў пасляваенны час.
«Яны, можа, зрабілі ў вайне найбольш. Бо неяк умелі і з мужчынамі жыць, дзяцей нарадзіць, умелі і працаваць, патомства захаваць, і ваяваць, і хлеб сеяць, і паспагадаць, і раны перавязаць, умелі любіць і ненавідзець. Гэта нейкая ўсеабдымная з’ява – жанчына ў вайне, асабліва ж вясковая. Сваіх жанок я найперш пішу са сваёй маці Хадоскі Ігнатаўны», – пісаў Іван Чыгрынаў пра вобраз жанчыны-маці ў вайне. Тэма жанчыны ў ваенны час у Чыгрынава адна з вельмі балючых, раскрытых асабліва драматычна. Дарослы Чыгрынаў нібыта сам нёс віну за тое перажытае маці ў гады вайны. Яго жанчыны стрыманыя на словы, але іх дзеянні паказваюць моц іх характараў.
Апавяданне «Маці» пабачыла свет у перыядычным друку ў 1963 годзе, са зменнай назвай «У ціхім тумане». Часопісная публікацыя выклікала рэзкае непрыманне, адмоўна адгукнулася нават расійская перыёдыка, бо маці пакаранага партызанамі здрадніка нібыта не павінна выклікаць спачування. З’яўленне праз шмат гадоў у Бароўцы маці чалавека, вінаватага ў смерці старога Тараські і ў тым, што вёска была дашчэнту спалена, нікога не пакінула абыякавым. Найбольш перажывае, трывожыцца Ганна, і не толькі таму, што яе бацьку павесіў Рэйдзішын сын. Менавіта Ганне выпала сустрэць на дарозе ў вёску, а пасля запрасіць да сябе на начлег старую. І ўсё ж ні яна, ні хто іншы не нагадаў Рэйдзісе пра былое.
У апавяданні пісьменнік змог раскрыць матчыну драму, паказаць страх старой Рэйдзіхі перад былымі аднавяскоўцамі, бездапаможную залежнасць ад іх добрай волі (пакажуць ці не пакажуць магілу Якава). Аднак, што якраз і выклікала ў свой час непрыманне твора, у жанчыны няма адчування віны за сынавы ўчынкі. Чыгрынаў акцэнтуе ўвагу на прыродным інстынкце маці, на што працуе ўведзенае на самым пачатку твора параўнанне Рэйдзіхі з птушкай, «скінутай аднекуль з гнязда». Стаўленне да здрадніка выяўлена аўтарам праз сістэму мастацкіх дэталяў. Гэта, фінальная ў творы сцэна высвечвае майстэрства зусім маладога на той час празаіка. Тоўсты слой дзірвану на месцы смерці паліцая сведчыць пра адносіны людзей да чалавека, што пад ім ляжыць: ён не заслужыў памяці. Зусім іншае – памяць маці.
Багата асабіста перажытага ўклаў Чыгрынаў і ў апавяданне «На пыльнай дарозе». Уласная драма пісьменніка, які пры жывым бацьку рос сіратой, угадваецца тут найперш у драматычнай абвостранасці перажыванняў Васілька Шасцярнёва, бацька якога, як і ў Чыгрынава, былы старшыня сельсавета, ужо вярнуўшыся з вайны, разам з іншымі дзецьмі «баязліва пакінуў у нястачы», пакінуў дзеля кар’еры, якой так і не здолеў зрабіць.
Мноства недаказаных слоў у гонар жанчын, гаротніц, працаўніц, у творы «Апавяданне без канца». Гэта гімн жанчынам, якія былі верныя, мужныя, але ім здрадзілі самыя блізкія людзі. У пачатку вайны гераіня апавядання Вольга праводзіла мужа на фронт. Не падалася ў бежанцы, бо была цяжарная. Мелася нарадзіць дома, на роднай зямлі. Праз некаторы час хтосьці з вяскоўцаў пусціў плётку, або памыліўся, сцвярджаючы, што бачыў яе мужа ў суседняй вёсцы. Вольга ўсё адмаўляла, бо была ўпэўненая, што муж у войску. У хуткім часе ёю зацікавіліся паліцаі, яна апынулася ў камендатуры. З яе здзекваліся, прымушаючы выдаць мужа. Вольгу паставілі ў возера, у халодную восеньскую ваду. Яна нарадзіла дзіця, але сама доўга хварэла: вучылася хадзіць на застужаных нагах занава. Але самае страшнае чакала наперадзе. Гаротніца не дачакалася мужа з фронту. Пра тое, што ён не вернецца, яна даведалася з ліста… яго новай жонкі. Калі ж Вольга звярнулася да вышэйстаячай асобы, то даведалася, што здрада яшчэ страшнейшая. Муж не толькі пакінуў яе, але яшчэ і адмовіўся ад дзіця, аргументуючы тым, што народжана яно не ад яго, а ад немца. У гэтым апавяданні нявыказаны боль адзіноты бязбацькавіча, вялікая любоў да пакінутай маці.
Поспех у «малым жанры» падштурхнуў Івана Гаўрылавіча да напісання рамана. Так з’явіўся «Плач перапёлкі» (1972), што паклаў пачатак «верамейкаўскаму цыклу», куды ўвайшлі раманы «Апраўданне крыві», «Свае і чужынцы», «Вяртанне да віны», «Не ўсе мы згінем».
Нягледзячы на тое, што асноўнае сюжэтнае дзеянне прывязана да адной вёскі, героі пенталогіі знаходзяцца ў пастаянным руху. Працяглы час блукае Радзівон Чубар, шукаючы сваё месца ў барацьбе з ворагам. Спачатку ён імкнецца за лінію фронту, каб стаць салдатам, потым з думкай стварыць на акупіраванай тэрыторыі партызанскі атрад вяртаецца ў Забесяддзе. Паходы, паездкі, хоць і недалёкія: у суседнія вёскі, у раённы цэнтр – вызначаюць лад жыцця другога цэнтральнага героя твора Дзяніса Зазыбы, які стаў партызанскім сувязным. У рамане «Апраўданне крыві» з глыбокім разуменнем асаблівасцяў жаночай псіхалогіі апісаны паход верамейкаўскіх салдатак у Яшніцу, дзе знаходзіўся лагер ваеннапалонных.
З уцягваннем людзей у вайну гэты рух узмацняецца і пашыраецца. Вобраз дарогі ў раманах, такім чынам, нясе ў сябе трагедыю парушанага чалавечага існавання. Найбольш шырокай амплітудай перамяшчэння герояў у прасторы пазначаны змест апошняга рамана. Пасля пакутніцкай смерці маці ад прышлых у Забесяддзі партызан, выпраўляецца ў Мінск Масей. Нічога не трымае ў спаленых падчас баёў Верамейках Дзяніса Зазыбу, ён без ваганняў прымае прапанову генерала Зеленадольскага, свайго даўняга знаёмага, і падарожнічае з ім па толькі што вызваленай тэрыторыі.
Разам з тым аўтар засяроджвае ўвагу на ўстойлівасці сялянскага (народнага) быцця, на яго ўпартым супрацьстаянні парушанаму вайной свету. І ў трагічным сорак першым селяніна кліча да сябе зямля: сабраць вырашчаны ўраджай, думаць пра новы. Потым героі выйдуць на касавіцу («Вяртанне да віны»), несучы ў душы вялікую трывогу ў сувязі з новым летнім наступленнем немцаў. Але, відаць, самай яркай, па-мастацку змястоўнай і арыгінальнай з’яўляецца сцэна наведвання парадзіхі («Плач перапёлкі»). Захаванне адвечнага ладу жыцця цесна звязана ў творах з вобразамі жанчын. У жыцці акупіраванай вёскі жанчыны іграюць знешне не вельмі прыкметную роль. Яны думаюць не пра супраціўленне чужынцам, а пра тое, чым накарміць дзяцей і як іх абараніць ад навалы, трывожацца за лёс мужоў, братоў, бацькоў.
Змест раманаў пенталогіі дае падставы сцвярджаць, што ўзброенае змаганне з ворагам пісьменнік лічыў прэрагатывай мужчын. Чыгрынаўскіх гераінь цяжка ўявіць са зброяй у руках. Паставіўшы перад сабой мэту паказаць жыццё народа ў гады акупацыі, празаік пачаў яго даследаванне з перыяду найбольш складанага і супярэчлівага – першых яго тыдняў і месяцаў.
З’яўленне трэцяга рамана давала падставу думаць, што далей І. Чыгрынаў пойдзе традыцыйным для беларускай літаратуры шляхам: засяродзіцца на паказе партызанскага руху. Аднак апошнія часткі пенталогіі засведчылі вернасць празаіка першапачатковай мэце – стварыць шырокую панараму народнага жыцця. Ад першых дзён і месяцаў вайны пісьменнік давёў раманнае дзеянне да лета 1944-га, калі адбывалася вызваленне цэнтральнай часткі Беларусі. Пенталогія заканчваецца партызанскім парадам у Мінску, у якасці гледача на ім прысутнічае Дзяніс Зазыба.
Заключны раман «Не ўсе мы загінем» з’явіўся ў друку ў 1996-м – у год смерці пісьменніка. Будучы ўжо цяжка хворым Іван Гаўрылавіч завяршыў свой галоўны твор, якому аддаў амаль тры дзесяцігоддзі руплівай мэтанакіраванай, не толькі аналітычнай, але і даследчыцкай працы. Для раманаў, як, дарэчы, і для апавяданняў І. Чыгрынава характэрна запаволенасць апавядальнай плыні. Сюжэт слаба насычаны дзеяннем знешнім, асабліва ў тых раздзелах, дзе апісваецца жыццё Верамеек. Героі больш думаюць, разважаюць, спрачаюцца, чым штосьці робяць.
Доўгі час супрацьстаяць адзін другому, адстойваючы розныя падыходы да рэчаіснасці, былы старшыня верамейкаўскага калгаса Радзівон Чубар і былы яго намеснік Дзяніс Зазыба. Чубару, які прывык жыць па інструкцыях, вельмі цяжка зарыентавацца ў ваенных абставінах, бо яны вымагаюць самастойных, часам нават нестандартных рашэнняў, абдуманых дзеянняў. На вобразе Чубара пісьменнік паказаў, як змяняецца чалавек, калі ён прырастае душой да нейкага кавалачка зямлі, набывае «малую» радзіму. У рамане «Вяртанне да віны» гэты персанаж гіне. Гіне, аднак, не як перакананы ідэйны партыец (такім ён паўстаў на старонках першага твора), а як абаронца сваёй зямлі.
Масей Зазыба стаў паўнапраўным героем сюжэтнага дзеяння, пачынаючы з другога рамана. Гэты вобраз меў рэальнага прататыпа – пісьменніка-эмігранта, ураджэнца Касцюковіцкага краю Масея Сяднёва. Іван Чыгрынаў нават не змяніў імя свайго земляка, родная вёска якога, Мокрае, знаходзіцца непадалёку ад Вялікага Бора. У 1970-я гады, калі пісаліся раманы «Плач перапёлкі» і «Апраўданне крыві», не было прынята гаварыць пра сталінскія рэпрэсіі. Увядзенне ў сістэму вобразаў персанажа з такім лёсам сведчыла пра пісьменніцкую смеласць у падыходзе да рэчаіснасці.
У 1980-я гады побач з прозай Іван Чыгрынаў пачаў актыўна выступаць у драматургіі. Першыя п’есы «Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві», «Дзівак з ганчарнай вуліцы» былі створаны на аснове раманаў і апавяданняў. Чыгрынаў напісаў больш за дзесяць п’ес, у большасці сваёй прысвечаных мінуламу нашай радзімы, пераломным гадам у яе гісторыі. «Я адчуў, – зазначыў І. Чыгрынаў, – што цяпер вельмі патрэбны творы, якія павінны рэканструяваць гісторыю нашага народа».
Уся творчасць пісьменніка – гэта філасофскія развагі над гістарычным вопытам беларускага народа, дзе выяўляецца духоўны стрыжань – ідэя нацыянальнага яднання.
Перастала біцца сэрца гэтага таленавітага мастака слова 5 студзеня 1996 года, але ён застаўся жыць у сваіх творах.

А.Я. Мартыненка

ЧАЛАВЕК НА ВАЙНЕ Ў ТВОРАХ НАРОДНАГА ПІСЬМЕННІКА БЕЛАРУСІ ІВАНА ЧЫГРЫНАВА

Народны пісьменнік Беларусі Іван Гаўрылавіч Чыгрынаў нарадзіўся 21 снежня 1934 года ў вёсцы Вялікі Бор Касцюковіцкага раёна Магілёўскай вобласці. Дарога да ведаў пачалася яшчэ ў даваенны час: у 1940 годзе хлопец пайшоў у першы клас Вялікаборскай сямігодкі. Гітлераўская акупацыя перапыніла вучобу, але пасля вызвалення Магілёўшчыны ад фашыстаў будучы пісьменнік зноў сеў за школьную парту, і ў 1949 годзе ён паспяхова скончыў сямігодку. Далей Іван Чыгрынаў вучыўся ў Саматэвіцкай сярэдняй школе, якую раней закончыў яшчэ адзін народны пісьменнік Беларусі – Аркадзь Куляшоў, што само па сабе ўнікальная з’ява. Той факт, што ў роднай школе некалі вучыўся аўтар паэмы «Сцяг брыгады», як прызнаваўся сам Іван Гаўрылавіч, прымушала вельмі адказна ставіцца да вучобы і абудзіла жаданне паспрабаваць свае сілы ў літаратуры.
Яшчэ ў школе юнак захапіўся літаратурай, пачаў сам пісаць вершы, таму невыпадкова, што жыццёвы шлях прывёў яго на аддзяленне журналістыкі філфака БДУ, дзе ён пазнаёміўся з маладымі таленавітымі літаратарамі. Аднакурснікамі Івана Чыгрынава былі Іван Пташнікаў, Вячаслаў Адамчык. Студэнцкія гады (1952–1957) сталі часам літаратурных спроб найперш у паэзіі. Так, дэбютны верш «Сон трактарыста» быў надрукаваны ў 1952 годзе ў часопісе «Полымя», потым былі і іншыя вершы ў «Магілёўскай праўдзе», «Чырвонай змене», «Полымі», аднак паэтам Іван Чыгрынаў так і не стаў. У год заканчэння ўніверсітэта ў «Чырвонай змене» пабачыла свет яго невялікая аповесць «Аўгуст Андрэ: Тайна адной экспедыцыі» пра подзвіг шведскага інжынера, даследчыка Арктыкі. Сам мастак слова лічыў пачаткам сталай літаратурнай дзейнасці 1961 год, калі ў штотыднёвіку «Літаратура і мастацтва» з’явілася апавяданне «Праз гады».
Пасля вучобы ва ўніверсітэце Іван Гаўрылавіч працаваў на розных пасадах у рэдакцыях выдавецтва «Навука і тэхніка» АН Беларусі (1957–1962), часопіса «Полымя» (1962–1957), працяглы час быў на кіруючых пасадах у Саюзе пісьменнікаў Беларусі (1975–1986), у складзе дэлегацыі Беларусі ўдзельнічаў у рабоце ХХХІІІ сесіі Генеральнай Асамблеі ААН (1978), з 1987 года – старшыня праўлення Беларускага фонду культуры, у 1988 годзе абіраецца дэпутатам Вярхоўнага Савета БССР, з 1989 года – галоўны рэдактар часопіса «Спадчына».
Вынікам творчых пошукаў у жанры апавядання стаў зборнік «Птушкі ляцяць на волю», які быў надрукаваны ў 1965 годзе. Потым былі і іншыя апавяданні, якія ўвайшлі ў зборнік «Самы шчаслівы чалавек» (1967), «Ішоў на вайну чалавек» (1973). Аднак І. Чыгрынаў больш вядомы як пісьменнік-раманіст, які пераканаўча паказаў драматычныя падзеі Вялікай Айчыннай вайны.
Перад самай смерцю пісьменнік завяршыў пенталогію пра нялёгкія выпрабаванні беларускага народа ў гады вайны і ў пасляваенны час, якая складаецца  з наступных раманаў: «Плач перапёлкі» (1972), «Апраўданне крыві» (1977), «Свае і чужынцы» (1984), «Вяртанне да віны» (1993), «Не ўсе мы згінем» (1996). За першыя дзве часткі ў 1979 годзе аўтар быў уганараваны літаратурнай прэміяй імя А. Фадзеева. Паводле трох раманаў у 1991 годзе на кінастудыі «Беларусьфільм» рэжысёр І. Дабралюбаў зняў шматсерыйны тэлевізійны фільм «Плач перапёлкі». Разам з Іванам Новікавым стварыў сцэнарый мастацка-дакументальнай стужкі «Руіны страляюць» (пра акупіраваны гітлераўцамі Мінск), якая атрымала дзяржаўную прэмію БССР. За вялікія заслугі ў развіцці беларускай літаратуры І.Г. Чыгрынаву ў 1994 годзе нададзена ганаровае званне народны пісьменнік Беларусі.
Вялікі і шырокі дыяпазон тэм і інтарэсаў нашага земляка-творцы: тут і вельмі сур’ёзны аналіз гістарычнага мінулага нашай Беларусі, вельмі дакладна раскрыты для чытача самы трагічны перыяд першых дзён Вялікай Айчыннай вайны, першыя ахвяры і першыя героі ўсенароднай барацьбы супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў і шмат іншых цікавых падзей і вобразаў. Адразу разумееш: усё гэта прайшло праз душу і сэрца гэтага вялікага Майстра слова. Сам мастак слова так акрэсліў месца вайны ў сваёй біяграфіі: «У вайну хапіла ўсім – і дарослым, і дзецям… На вайну прыпала толькі тры няпоўныя гады майго жыцця, але якраз яна стала галоўнай падзеяй, якая вызначыла на доўгі час маю творчасць».
Іван Гаўрылавіч Чыгрынаў – адзін з пісьменнікаў, якіх называюць «дзеці вайны». У адным са сваіх выступленняў ён сказаў: «Нам было ў той час па дзесяць год – каму болей, каму меней. Але мы тады ведалі куды больш, чым нават цяпер, калі нам па трыццаць». Вайна адбілася ў люстэрку прозы Чыгрынава не шматфарбным адлюстраваннем баёў, выбухаў, каманд. Яго апавяданні знешне спакойныя, павольныя. Але творы Чыгрынава перадаюць вайну, без якой перамога была б значна далей. Яго творы пра людзей, якія перажылі вайну пад акупацыяй, пра людзей, якія змагаліся ў тыле ворага. Пра сялян, якія змаглі не скарыцца, выжыць, даць новае жыццё.
Свае дзіцячыя ўспаміны пісьменнік паклаў у рад апавяданняў. Сапраўдны псіхалагізм, якім па-майстэрску валодаў Чыгрынаў, прысутнічае ў апісанні перажыванняў маленькіх хлапчукоў. Ніколі там не ўбачыш слёз. А вось цярплівасць, своеасаблівая мужнасць ёсць у кожным створаным характары. Па апавяданнях Івана Гаўрылавіча можна чытаць яго біяграфію. Бацька быў на фронце. Дарэчы, у сям’і было шасцёра дзяцей. Дзяцей, якіх трэба было накарміць, зберагчы, сагрэць. У апавяданні «Бульба» толькі адным радком уключана апісанне невыносных умоў жыцця сяльчан: « …спаць даводзілася на падлозе ў школе», «гулі машыны», «грамыхала, калоцячы зямлю». Чыгрынавы жылі пасля вайны ў зямлянцы – хату спалілі немцы. Выбіраліся з зямлянкі, па ўспамінах пісьменніка, доўга і цяжка. У новую хату сям’я пераехала толькі ў пяцідзясятыя гады. У гэтае ж апавяданне «Бульба» Чыгрынаў увёў свае дзіцячыя ўспаміны пра тое, як чакаў бацьку. Бацька – гэта аснова любой сям’і. Кожны хлопчык ведае, што бацька абароніць, з прысутнасцю бацькі скончваюцца небяспека і клопаты. Так і хлопчыкі, героі твора, некалькі тыдняў запар сядзяць каля дарогі і чакаюць сваіх бацькоў, углядаючыся ў твары салдат, што калонамі рухаюцца па шашы. Ніхто з хлапчукоў не пакідае свой пост: «…крый бог, пройдзе (бацька) міма». А калонам няма канца-краю. І палілі хлопчыкі вогнішча ўскрай дарогі, чакаючы цуда.
Яшчэ адна тэма, адна з цэнтральных, – партызанская. Ваявалі не толькі салдаты на фронце. Вайна была і ў тыле. Гэта вайна была смяротна-ціхая, але ўсё роўна несла гора. Пісьменнік пісаў: «Але былі людзі не толькі на вайне, але і ў вайне. Мяне больш за ўсё займала тое, як яны паводзілі сябе пад акупацыяй». Немцы на нашай зямлі ўладкоўвалі свой парадак. Той, хто яго не прымаў, знішчаўся. У першую чаргу расстрэльвалі актывістаў, людзей, што падтрымлівалі і ўсталёўвалі савецкую ўладу на нашай зямлі.
Адлюстроўваючы гэтыя падзеі, Іван Гаўрылавіч зноў звяртаецца да гісторыі сваёй сям’і. Бацька да вайны працаваў старшынёй сельсавета. Таму жыццё сям’і набывала асаблівы драматызм у вайну. Людзі адразу вырашылі, што сям’я Чыгрынавых стане першай, а можа, і апошняй ахвярай. У сорак першым ніхто нікому не давяраў, людзі трымаліся паасобку, жадаючы нікуды не ўвязвацца.  Мала хто пускаў чужынцаў у хату. А маці Чыгрынава – Хадоска Ігнатаўна – прымала ўсіх бяздомных, у тым ліку і першых партызан з лесу.
Апавяданне «Праз гады» расказвае пра гераіню, за вобразам якой бачым маці Івана Гаўрылавіча. У галоўнай гераіні няма імя, у тэксце яна проста жанчына, гаспадыня. У яе двое дзяцей, адно яшчэ ў калысцы. Але жанчына прымае партызан, дае ім паесці. Тым больш ніхто ў вёсцы не адчыніў дзверы, усе паказвалі на яе хату. Жанчына ўпусціла. На запытанне партызан, чаму яна так робіць, ці не баіцца, яна проста адказала, што ўсё роўна  хутка смерць. Муж жанчыны да вайны працаваў у сельсавеце. І яе разам з дзецьмі, як радню камуніста, абавязкова расстраляюць.
У гэтым апавяданні бачыцца маці самаго пісьменніка. Мужная, гатовая да ўсяго, упэўненая  і незвычайна спагадлівая, міласэрная. Толькі ў такой маці мог нарадзіцца і вырасці такі пранікнёны празаік, як Іван Чыгрынаў.
У дзяцей вайны асаблівыя адносіны да маці, бо ў гады ваеннай навалы абаронцамі, карміцелямі станавіліся якраз жанчыны. Для многіх маці заставаліся апорай і ў пасляваенны час. «Яны, можа, зрабілі ў вайне найбольш. Бо неяк умелі і з мужчынамі жыць, дзяцей нарадзіць, умелі і працаваць, патомства захаваць, і ваяваць, і хлеб сеяць, і паспагадаць, і раны перавязаць, умелі любіць і ненавідзець. Гэта нейкая ўсеабдымная з’ява – жанчына ў вайне, асабліва ж вясковая. Сваіх жанок я найперш пішу са сваёй маці Хадоскі Ігнатаўны,» – так пісаў Іван Чыгрынаў пра вобраз жанчыны-маці ў вайне. Тэма жанчыны ў ваенны час у Чыгрынава адна з вельмі балючых, раскрытых асабліва драматычна. Дарослы Чыгрынаў нібыта сам нёс віну за тое перажытае маці ў гады вайны. Яго жанчыны стрыманыя на словы, але іх дзеянні  паказваюць моц іх характараў.
Апавяданне «У ціхім тумане» першапачаткова насіла назву «Маці». Але ў савецкія часы было не прынята лічыць правільным называць маці паліцая святым імем. Галоўная гераіня Рэйдзіха вяртаецца ў вёску пасля вайны, каб знайсці магілу сына. Ён быў паліцаем, лютаваў у роднай вёсцы, расстрэльваў аднавяскоўцаў. Але для маці гэты чалавек – сын. Так сталася, што сцежку да магілы паказвае дачка аднаго з расстраляных актывістаў. Пісьменнік не меў намеру вырашаць, хто правы, а хто не. Яго асноўная задача – паказаць вялізнае гора маці – смерць адзінага роднага на зямлі чалавека. Пасля смерці сына Рэйдзіха не лічыць сябе жывой. І аўтар малюе яе, як «птушку, скінутую з гнязда». Яна ахвяра вайны. І той факт, што дачка расстралянага актывіста не помсціць маці паліцая, спагадае ёй, яшчэ раз даказвае, якое вялікае сэрца ў жанчыны-маці. Ніхто не можа дараваць так шчыра, як жанчына, што нараджае. Жанчына, што дае жыццё, не можа несці ў сэрцы помсту, зло.
З вайной у Івана Гаўрылавіча была звязана яшчэ адна трагедыя. Бацька пісьменніка не вярнуўся з вайны. Не, ён не быў забіты. Але ён пакінуў сям’ю. Здрада роднага чалавека знайшла адлюстраванне ў апавяданнях «Апавяданне без канца» і «На пыльнай дарозе».
Мноства недаказаных слоў у гонар жанчын, гаротніц, працаўніц, у творы «Апавяданне без канца». Гэта гімн жанчынам, якія былі верныя, мужныя, але ім здрадзілі самыя блізкія людзі. У пачатку вайны гераіня апавядання Вольга праводзіла мужа на фронт. Не падалася ў бежанцы, бо была цяжарная. Мелася нарадзіць дома, на роднай зямлі. Праз некаторы час хтосьці з вяскоўцаў пусціў плётку, або мо памыліўся, сцвярджаючы, што бачыў яе мужа ў суседняй вёсцы. Вольга ўсё адмаўляла, бо была ўпэўненая, што муж у войску. У хуткім часе ёю зацікавіліся паліцаі, яна апынулася ў камендатуры. З яе здзекваліся, прымушаючы выдаць мужа. Вольгу паставілі ў возера, у халодную восеньскую ваду. Вольга нарадзіла дзіця, але сама доўга хварэла: вучылася хадзіць на застужаных нагах занава. Але самае страшнае чакала наперадзе. Гаротніца не дачакалася мужа з фронту. Пра тое, што ён не вернецца, яна даведалася з ліста… яго новай жонкі.
Калі ж Вольга звярнулася да вышэйстаячай асобы, то даведалася, што здрада яшчэ страшнейшая. Муж не толькі пакінуў яе, але яшчэ і адмовіўся ад дзіця, аргументуючы тым, што народжана яно не ад яго, а ад немца. У гэтым апавяданні нявыказаны боль адзіноты бязбацькавіча, вялікая любоў да пакінутай маці.
Поспех у «малым жанры» падштурхнуў Івана Гаўрылавіча да напісання рамана. Так з’явіўся «Плач перапелкі» (1972), што паклаў пачатак «верамейкаўскаму цыклу» І. Чыгрынава. Паставіўшы перад сабой мэту паказаць жыццё народа ў гады акупацыі, празаік пачаў яго даследванне з перыяду найбольш складанага і супярэчлівага – першых яго тыдняў і месяцаў. Да рамана «Плач перапёлкі» ў беларускай прозе не было твора, у якім так дэталёва і шырока ўзнаўлялася «нізавая плынь ваеннай паўсядзённасці» ў перыд «міжуладдзя» – калі савецкае войска пакінула тэрыторыю, а немцы яшчэ не прыйшлі – і на самым пачатку акупацыі. Сустрэча жыхароў вёскі з немцамі адбываецца толькі напрыканцы другога месяца вайны. Аднак знешне сцішаныя і мірныя Верамейкі перажываюць складаны перыяд  адаптацыі да новых умоў: ідзе вызначэнне жыццёвых пазіцый, размежаванне на «сваіх» і «чужых». Доўгі час супрацьстаяць адзін другому, адстойваючы розныя падыходы да рэчаіснасці, былы старшыня верамейкаўскага калгаса Радзівон Чубар і былы яго намеснік Дзяніс Зазыба. Чубару, які прывык жыць па інструкцыях, вельмі цяжка зарыентавацца ў ваенных абставінах, бо яны вымагаюць самастойных, часам нават нестандартных рашэнняў, абдуманных дзеянняў. На вобразе Чубара пісьменнік паказаў, як змяняецца чалавек, калі ён прырастае душой да нейкага кавалачка зямлі, набывае «малую» радзіму. Аўтар не адзін раз падкрэслівае мудрасць, разважлівасць былога намесніка старшыні, Дзяніса Зазыбы, яго ўдумлівыя адносіны да ўсяго, што адбываецца. Зазыба стараецца ва ўсім разабрацца самастойна, даць уласную ацэнку. Аднак і яму бывае цяжка зарыентавацца ў складанасцях як ваеннай, так і даваеннай рэчаіснасці. Любоў Дзяніса Зазыбы да Радзімы народжана ўсім папярэднім жыццём. Сын Дзяніса Масей Зазыба стаў паўнапраўным героем сюжэтнага дзеяння, пачынаючы з другога рамана. Гэты вобраз меў рэальнага прататыпа – пісьменніка-эмігранта, уражэнца Касцюковіцкага края Масея Сяднёва. Іван Чыгрынаў нават не змяніў імя свайго земляка, родная вёска якога, Мокрае, знаходзіцца непадалёку ад Вялікага Бору. Вобразы Парфёна Вяршкова, Алеся Астрашаба арганічна ўпісваюцца ў агульную эпічную карціну народнага жыцця.
У 1980-я гады побач з прозай Іван Чыгрынаў пачаў актыўна выступаць у драматургіі. Першыя п’есы «Плач перапелкі», «Апраўданне крыві», «Дзівак з ганчарнай вуліцы» былі створаны на аснове раманаў і апавяданняў.
Напрыканцы свайго жыцця Іван Чыгрынаў вельмі моцна хварэў. Але як ён сам казаў: «Я хворы, толькі не раблю з гэтага трагедыі, прымаю ўсё як належнае». Памёр І.Г. Чыгрынаў 5 студзеня 1996 г., пахаваны ў Мінску на Усходніх могілках. Ганаровы грамадзянін горада Касцюковічы, яго імя прысвоена Касцюковіцкай цэнтральнай бібліятэцы. У 2003 годзе ў горадзе Магілёве на будынку сярэдняй школы № 6, якая знаходзіцца на вуліцы Чыгрынава, устаноўлена мемарыяльная дошка пісьменніку. Памяці Івана Чыгрынава прысвячаюцца літаратурныя чытанні, якія праходзяць у бібліятэках і школах Касцюковіцкага раёна. Вучні школ удзельнічаюць у конкурсе на лепшае сачыненне па творчасці пісьменніка, раённая бібліятэка імя І. Чыгрынава арганізуе літаратурныя віктарыны.
Да 80-гадовага юбілею пісьменніка аддзелам маркетынгу цэнтральнай бібліятэкі імя І. Чыгрынава падрыхтаваны метадычны дапаможнік з прэзентацыяй «Вернасць жыццёвай праўдзе». Гэты дапаможнік адрасаваны бібліятэкарам, настаўнікам, а таксама тым, хто цікавіцца творчасцю Івана Гаўрылавіча Чыгрынава. Ён уключае матэрыялы з летапісу жыцця і творчасці пісьменніка, формы і метады прапаганды яго творчасці, пытанні для віктарын, сцэнарыі літаратурных вечарын. Электронны дадатак змяшчае відэафільм «Іван Чыгрынаў», фотафрагменты з жыцця Івана Чыгрынава «Ішоў па зямлі чалавек».
Івана Гаўрылавіча няма з намі зараз, але засталіся яго творы, праз якія мы чуем яго голас, чытаем яго думкі. Нажаль, ён не паспеў давесці сваю эпапею да канца, каб вывесці герояў з ваеннага часу, перадаць праз іх лёсы ўсю бяду і жах Чарнобыльскай трагедыі, трагедыю любімай вёскі, якая знікла з твару зямлі, трагедыю беларускіх людзей, якіх пазбавілі і роднай хаты, і родных мясцін. Аб гэтым напішуць іншыя, а яму ж, Івану Гаўрылавічу Чыгрынаву, беларускі народ будзе ўдзячны за тыя раманы, якія ўжо створаны, бо зроблена справа сур’ёзная і гістарычная.
Яго творчасць заняла трывалае месца у беларускай літаратуры, творчасць, якая будзе служыць многім пакаленням, як служыў і працаваў для Беларусі і сам Іван Гаўрылавіч Чыгрынаў.
У заключэнні прапаную верш «На Радзіму Чыгрынава…» маладога Касцюковіцкага паэта Кірыла Усава, пераможцы конкурсу паэзіі абласного свята паэзіі і аўтарскай песні «Пісьмянкоў луг-2013».

Да Вялікага Бору ісці пехатой,
Ты не здолееш, хоць малады.
Каб прайсціся з бацькамі дарогаю той,
Мы заўжды бралі пропуск туды.
Да мястэчка знаёмага нам земляка,
Што Іванам Чыгрынавым клічуць.
Дзе радзіўся ён, рос, сіл жыцця набіраў,
Тое месца Радзімаю лічуць.
На Радзіме Чыгрынава – ціш і спакой,
Толькі дрэвы аб нечым гамоняць.
Я, здаецца, не бачыў мясціны такой,
Дзе прырода ў сабе цуды тоіць.
Тоіць думкі свае, тоіць справы свае,
Не прывыкла казаць і тлумачыць.
Ах, як звонка салоўка шчабеча – пяе,
Гэта трэба паслухаць, пабачыць.
Па Вялікаму Бору вельмі лёгка ісці,
Ды бацькі штось ідуць без настрою,
Тут жылі і хадзілі ў школу яны,
Тут сваволілі летняй парою.
Вось і месца, дзе жыў знакаміты зямляк,
Ля дарогі, падпісана ярка –
Дом Івана Чыгрынава – бачыш здаля,
Да мясціны пакрочылі шпарка.
А навокал, якая паўсюль прыгажосць:
Сосны стромкія, елкі, бярозы…
Як у пушчы глухой, звер – жыхар, а не госць,
Заяц выскачыў, выбеглі козы.
Толькі слёзы ў мамы адна за другой,
На раснічках і коцяцца ніцам,
Разумею яе, бо бацькі тут душой,
Адчуваюць сустрэчу з дзяцінствам.
Тут дзяцінства, юнацтва ўсё роўна жыве,
Наўздагон не дагонішь – на ўцеху,
Успамін – успамінам плыве і плыве,
Яму крыкнеш – яно табе рэхам.
На Радзіме Чыгрынава – ніхто не жыве,
Толькі вецер у соснах гуляе,
Песень звонкіх ніхто нікаму не пяе,
Хоць і ў свята туды хто трапляе.
Але пройдзеш дарогаю, сцежкай прамчыш,
Набіраешся сіл – не падман!!!
Бо тут крочыў і бегаў, і з вудай хадзіў –
Знакаміты зямляк наш – Чыгрынаў Іван.

А.А. Манкевіч

ЧАЛАВЕК І ВАЙНА Ў ТВОРЧАСЦІ ІВАНА ЧЫГРЫНАВА

Імя таленавітага беларускага празаіка Івана Чыгрынава шырока вядома сярод шматлікай чытацкай аўдыторыі. Ён быў пісьменнікам са сваім непаўторным бачаннем свету, які добра ведаў жыццё і ўмеў заўважыць і адлюстраваць усё найбольш значнае і цікавае ў навакольным свеце.
«Галоўнае правіла, якім закліканы карыстацца пісьменнік, – не ўтойваць ад чытача нічога, пастарацца ўсё, што ён, пісьменнік, ведае аб жыцці, аддаць людзям. У гэтым высокі гуманны сэнс літаратуры, у гэтым гуманная сутнасць творчасці». Гэтае добра вядомае выказванне Івана Чыгрынава – сведчанне яго творчага і жыццёвага крэда, яго пісьменніцкай філасофіі. Яно не страціла актуальнасці і сёння, у наш такі дынамічны і імпульсіўны час. Бо імкненне пісьменніка пранікнуць глыбей ва ўнутраны свет героя, пазнаць гэты свет як мага больш шматгранна і ўсебакова, а праз яго – чалавечае быццё, мы з поўным правам можам назваць чалавеказнаўствам. Менавіта «чалавеказнаўства», якое справядліва лічыцца галоўнай задачай літаратуры, «…перш за ўсё падштурхоўвае да спасціжэння чалавечага быцця ва ўсёй яго супярэчлівасці і паўнаце», – пісаў А.Г. Бачароў. Кожны мастацкі твор разглядаецца з пазіцый спасціжэння феномена быцця праз мастацкае слова, а пазней праз драму чалавечага быцця – існасці Свету і Сусвету» (А.К. Каўка).
I ўжо ў самым пачатку творчасці праявілася такая рыса стылю празаіка, як цікавасць да няпростых чалавечых лёсаў. «…Актуальнасць думкі, адсутнасць страху перад жыццёвымі супярэчнасцямі і складанасцямі, вастрыня пісьменніцкага зроку – усё гэта найлепшым чынам характарызуе аўтара зборніка «Птушкі ляцяць на волю» – адзначыў В. Каваленка ў рэцэнзіі на першы зборнік апавяданняў I. Чыгрынава.
Дэбют Чыгрынава як празаіка адбыўся ў 1958 годзе. У маладзёжнай газеце «Чырвоная змена» ён выступіў з невялічкімі нарысамі пра жыцце землякоў-магіляўчан. Пазней выйшлі зборнікі апавяданняў «Птушкі ляцяць на волю» (1965), «Самы шчаслівы чалавек» (1967), «Ішоў на вайну чалавек» (1973), у якіх адлюстраваны не толькі гераічнае ваеннае мінулае, але і жыццё, і праца людзей у мірны час. I там Чыгрынаў піша нібыта не спяшаючыся, паволі, акцэнтуючы ўвагу нават на нязначных, здавалася б, дэталях, якія, аднак, заўсёды нясуць важную сэнсавую нагрузку.
Многія апавяданні I. Чыгрынава напісаны на аснове пачутага, убачанага, асабіста перажытага аўтарам. У іх увасобіліся ўражанні дзяцінства, абпаленага вайной. Многія дэталі эпізодаў з рэальнага жыцця будучага пісьменніка вельмі ярка і каларытна ажылі ў мастацкай тканіне твораў.
Іван Чыгрынаў належыць да пісьменнікаў так званага філалагічнага пакалення, на долю якога выпала перажыць у дзяцінстве адну з самых цяжкіх і крывавых войнаў. Можа, таму, як заўважыла даследчыца Т. Грамадчанка, пры параўнанні твораў К. Чорнага, М. Лынькова, I. Чыгрынава, М. Стральцова, I. Пташнікава, В. Адамчыка ўражвае адсутнасць у апошніх «хадульнага» гераізму, увага да звычайнага, штодзённага жыцця людзей у вайну. Іх персанажы не кідаюцца з гранатамі пад танкі, не ўзрываюць цягнікі, яны проста жывуць. Але колькі за гэтым «проста жывуць» адкрываецца драматызму і трагізму ваенных гадоў!»
Адным з найбольш цікавых сярод твораў апавядальнага жанру ў сэнсе глыбіні псіхалагічнага адлюстравання бачыцца апавяданне «Маці» (1963). Пасля выхаду з друку гэтага твора ўзніклі спрэчкі. Пісьменніка абвінавацілі ў занадта глыбокім пранікненні ў пачуцці, што жывуць у душы жанчыны-маці. Бо яна ж маці расстралянага паліцая! Такое разуменне бачыцца даволі аднабаковым. Для сапраўднай маці яе дзіця застаецца родным і блізкім заўсёды. I можа нават яшчэ больш баліць яе душа менавіта з той нагоды, што яно стала здраднікам, тым, каго, потым свае ж людзі і пакаралі.
Вялікае значэнне для глыбіні псіхалагічцага ўвасаблення вобраза маці мае ў гэтым творы партрэтная характарыстыка гераіні: «Згорбленая, маленькая Рэйдзіха стаяла перад Ганнаю босая – ногі былі парэпаныя, з пакручастымі пальцамі, як у вялікай птушкі, скінутай аднекуль з гнязда: яна цяпер чаплялася сваімі кіпцюрамі, каб перастаць нарэшце, падаць, неяк затрымацца хоць тут, на зямлі».
Чыгрынаў, параўноўваючы жанчыну з птушкай, падкрэслівае прыродную сувязь маці і яе дзіцяці. У гераіні няма пачуцця віны. Тут хутчэй страх перад тымі, хто пакараў яе сына, залежнасць ад іх. Гэта яны ведаюць, дзе пахаваны яе сын, а яна не толькі не ведае, але можа ніколі не даведацца, калі яны не пакажуць ёй яго магілу. У часопісным варыянце твора Ганна паказвае маці месца пахавання яе сына. I гэты факт можна растлумачыць гуманістычным светабачаннем пісьменніка, жаданнем падкрэсліць, што чалавек павінен заўсёды заставацца чалавекам. Сына ўжо няма, а маці не можа адказваць за яго ўчынкі. Але пазней Чыгрынаў перапісаў фінал твора. Ганна адмовілася паказаць магілу. Яна ўпэўнена, што так зрабіў бы кожны яе аднавясковец: «Ніхто вам не пакажа, цётка Матруна! Ні я, ні хто іншы…» Няпросты чалавечы лёс паўстае ў апавяданні, страшная драма жанчыны-маці, дзіця якой зрабіла такі выбар.
Маючы ўжо пэўны вопыт у напісанні апавяданняў, Іван Чыгрынаў звярнуўся да больш маштабнага эпічнага жанру – да рамана. Першы раман пісьменніка «Плач перапёлкі» (1970) стаў пачаткам так званага верамейкаўскага цыкла – пенталогіі, у творах якой адны і тыя ж героі і месца дзеяння. За два першыя творы гэтага цыклу – раманы «Плач перапёлкі» і «Апраўданне крыві» (1977) у 1979 г. пісьменніку была прысуджана Літаратурная прэмія імя А. Фадзеева.
Найбольшую цікавасць крытыкі выклікаў менавіта першы раман пенталогіі. Жыццё Верамеек у самым пачатку вайны перадаецца аўтарам ва ўсей яго паўнаце і складанасці: ад дробных побытавых замалёвак – да нялёгкіх псіхалагічных перажыванняў. Асэнсаванне і ўсведамленне гістарычных падзей ішло праз канкрэтныя эпізоды, факты, узятыя з жыцця. Кожны з жыхароў гэтай вёскі павінен зрабіць нялёгкі выбар, што лепш: пагадзіцца з новым парадкам ці пайсці ў партызаны, застацца ў вёсцы ці падацца на Усход за адступаючымі войскамі?
Паказваючы жыццё народа ў акупацыі, пісьменнік пачаў з найбольш складанага і супярэчлівага перыяду – першых дзён і месяцаў вайны. У цэнтры ўвагі – жыццё вёскі ў той час, калі савецкія войскі ўжо адступілі, а нямецкія яшчэ не прыйшлі. Над вёскай нібы навісла нешта напружанае і трывожнае: прырода і людзі быццам прытаіліся ў чаканні прыходу ворага. Цішыню час ад часу парушае толькі плач перапёлкі. «Калі птушкі так плачуць са свайго гора, то як жа тады павінны галасіць людзі, у якіх гора бывае наогул незраўнана больш, а цяпер дык і зусім цераз край» – разважае адзін з галоўных герояў рамана Дзяніс Зазыба.
Нібы насуперак таму, што адбываецца ў свеце, жыццё звычайнага чалавека ідзе далей, яно настойліва супраціўляецца ўсяму, што парушае яго гарманічную суладнасць, у дадзенай сітуацыі вайне. Пераспела ў каласах за вёскай жыта, і яго трэба сабраць. Зямля – «аснова ўсёй Айчыне» – кліча да сябе селяніна-працаўніка, свайго гаспадара і падуладнага. У салдаткі Сахвеі нараджаецца дзіця – новы чалавек, нібыта кідаючы выклік разбуральнай сіле вайны, паказваючы, што жыццё, за якое на вайне змагаецца бацька гэтага маленькага чалавечка, усё роўна пераможа. Бо для жыцця, а не для разбурэння прыходзіць на зямлю чалавек. Сцэну наведвання парадзіхі Сахвеі яе суседкамі А. Бачароў назваў «квінтэсенцыяй усяго ідэйнага настрою рамана, усяго зместу, выяўленага ў лёсах, дыялогах, учынках…».
На прыкладзе жыцця адной вёскі I. Чыгрынаў імкнецца даследаваць жыццё шырока і ўсебакова. Дзеянні сваіх герояў ён пераносіць і за межы Верамеек: у пошуках адступаючых вайсковых часцей з вёскі накіроўваецца Чубар, у суседняе мястэчка Бабінавічы едзе Зазыба, сын Зазыбы, Масей, наогул жыве ў Мінску, жанчыны, з надзеяй спаткаць каго-небудзь з блізкіх, ідуць да лагера ваеннапалонных, прыходзяць таксама весткі з фронта. Усё гэта дазваляе бачыць жыццё маленькай усходнебеларускай вёскі ў кантэксце жыцця ўсёй вялікай краіны.
Характэрная рыса стылю Івана Чыгрынава ў раманах – пэўная запаволенасць знешняга дзеяння. Асноўным становіцца дзеянне ўнутранае: героі размаўляюць, спрачаюцца, думаюць, разважаюць. Дзякуючы такой будове твора, калі рухаючай сілай сюжэта з’яўляецца не падзейны пласт, а ўзаемадзеянне характараў, канфлікты і сутыкненні паміж імі, дынаміка твора становіцца даволі высокай і напружанай, набліжанай да драматычнай.
На працягу даволі доўгага часу супрацьстаянне існуе паміж былым старшынёй калгаса ў Верамейках Радзівонам Чубарам і яго намеснікам Дзянісам Зазыбам. Яны па-рознаму глядзяць на жыццё. «Такія натуры, як Чубар, звычайна добра адчуваюць сябе ў калектыве. Яны аднолькава здольны кіраваць калектывам і падпарадкоўвацца яму. Гэта ўсё роўна як тыя шасцяронкі ў вялікім механізме, якія па адной толькі стаяць ды ржавеюць. Каб прыйсці ў рух, ім неабходна сувязь паміж сабой, узаемнае вярчэнне…» – такую характарыстыку дае Чубару аўтар, спрабуючы растлумачыць яго разгубленасць на пачатку вайны. Сапраўды старшыня не ведае, што ён мае рабіць. Ён сам павінен прыняць рашэнне, несці адказнасць не толькі за сваю справу, але і за людзей. Раней ён атрымліваў распараджэнні, інструкцыі, загады зверху, а цяпер трэба вырашаць самому. Ён не здольны суаднесці загады з аб’ектыўнай рэчаіснасцю, убачыць іх неадпаведнасць жыццёвым рэаліям, не спрабуе на ўсё, што адбываецца паглядзець збоку. Ёсць пастанова СНК аб знішчэнні таго, што не ўдалося вывезці ў тыл з пакінутай тэрыторыі – калгаснага набытку, прылад працы, збожжа, – і Чубар гатовы выканаць гэтую пастанову. Ён не задумваецца, як будуць жыць людзі, якія не пакінулі сваю вёску ў цяжкую хвіліну, што яны будуць есці. Больш таго – ён спрабуе абвінаваціць верамейкаўцаў у дрэнным стаўленні да савецкай улады, бо яны не падаліся на ўсход услед адступаючай арміяй.
Другі герой раманнага цыкла, Дзяніс Зазыба – тыповы прадстаўнік сялянства, у яго вобразе лепшыя якасці характару народа.
Чыгрынаў паказвае гэтага героя ўдумлівым і разважлівым. Зазыба імкнецца разабрацца ва ўсім, што адбываецца навокал, самастойна ацаніць сітуацыю. Менавіта гэтых якасцей доўга не хапала Чубару. Аднак нават Зазыбу з яго багатым жыццёвым вопытам, і мудрасцю, якую неаднаразова падкрэслівае пісьменнік, бывае цяжка разабрацца ў складаных момантах рэчаіснасці.
Напрыклад, ён добра разумее, што вырашчаны ўраджай знішчаць нельга, бо нешта трэба будзе есці тым, хто застаўся пад акупацыяй. Хлеб будзе патрэбны і партызанам. Але ён можа трапіць і ў рукі ворага. Зазыба працягвае сумнявацца нават пасля таго, калі было прынята рашэнне падзяліць калгаснае поле, маёмасць і ўсё аддаць верамейкаўцам у асабістае карыстанне.
Пазней, нават маючы магчымасць застацца за лініяй фронта, Дзяніс Зазыба прымае рашэнне вярнуцца ў Верамейкі. Так яму падказвае і яго ўласны вопыт, і вопыт народа. На яго думку, адступае армія, але народ не адступае. Народ не можа пакінуць родную зямлю, яму няма куды адступаць. Чубара здзіўляюць такія паводзіны. Але Зазыба ў якасці аргумента прыводзіць народную прымаўку, пачутую яшчэ ў гады першай сусветнай вайны: «Хто з роднай хаты ўцякае, той ворага не перамагае». Гэта пазіцыя сапраўднага патрыёта сваёй зямлі, сваёй краіны.
Аднак нельга не назваць патрыётам і Чубара. У змаганні з ворагам ён здольны нават на самахвярнасць. Аднак гэтая самаахвярнасць спачатку не падмацавана адданасцю сваёй зямлі і народу, які жыве на ёй. Гэта хутчэй адданасць партыі і яе ідэям, а таксама ўладзе, якой ён служыць. Пра гэта ж сведчаць і ўчынкі Чубара: ён забірае з агарода ў салдаткі неабмалочаныя снапы, не раздумваючы, у якой сітуацыі знаходзіцца жанчына, бо чырвонаармейцам, з якімі ён сустрэўся трэба спаліць мост. Не шмат думае Чубар і тады, калі страляе ў спіну ўрача, здароўе якому падарвала перажытае ў першыя дні вайны, і нават тады, калі падпальвае зжатае верамейкаўцамі жыта…
Аднак з цягам часу Радзівон Чубар змяняецца. Паступова ён прырастае сэрцам да таго кавалачка зямлі на якім жыве, які становіцца для яго малой радзімай. У рамане «Вяртанне да віны», у назве якога і бачыцца сувязь менавіта з эвалюцыяй светабачання гэтага героя, Чубар гіне. Але тут ён ужо не проста прадстаўнік улады і кіруючай партыі, якім яго бачыў чытач у першых раманах. Гэта сапраўдны абаронца сваёй роднай зямлі, які шмат у чым змяніў сваё разуменне жыцця, і свае адносіны да яго.
Пачаўшы з першых дзён вайны, I. Чыгрынаў давёў сваіх герояў да вызвалення цэнтральнай і заходняй Беларусі. Падзеі пенталогіі, над якой пісьменнік працаваў каля трох дзесяцігоддзяў, заканчваюцца парадам у Мінску, які глядзіць Дзяніс Зазыба. Тое, што адбывалося ў 80–90-я гады ў краіне, паўплывала на праблематыку і на ідэйную скіраванасць твораў. У раманах «Вяртанне да віны» і «Не ўсе мы згінем» даволі адкрыта паказана горкая і трагічная рэчаіснасць, у якой апынуліся людзі ў ваенны і даваенны час. Аднак першыя тры раманы, напісаныя раней, ідэйна не састарэлі, яны застаюцца арганічнай часткай вялікага эпічнага палатна. Пісьменнік па-мастацку глыбока і пераканаўча паказаў змены ў свядомасці чалавека, у яго паводзінах, выпісаў у гэтых творах яркія, непаўторныя характары.
Па-свойму цікавымі і арыгінальнымі бачацца ў пенталогіі вобразы жанчын. Іх роля, хоць знешне і не вельмі прыкметная, у творы даволі важная. Гэта, на першы погляд, простыя працаўніцы, верныя жонкі, клапатлівыя маці, салдаткі. Але ў кожнай з іх – свой непаўторны характар, свая жыццёвая пазіцыя. Мастацкія постаці гордай вясковай прыгажуні Ганны Карпілавай, ціхай, нешматслоўнай Марфы Зазыбы, знаходлівай Дуні Пракопавай створаны пісьменнікам, каб паказаць, што для таго, каб змагацца з ворагам, не абавязкова трымаць у руках зброю. Жанчыны хвалююцца за лёс сыноў, мужоў, бацькоў, клапоцяцца пра сваіх дзяцей. Яны выконваюць на зямлі сваю місію жанчыны і маці. I можа ў гэтым быў іх галоўны ўнёсак у перамогу над чужынцамі. Гэта думка і самога аўтара: «Яны, можа, зрабілі ў вайне найбольш. Бо неяк умелі і з мужчынамі жыць, неяк умелі дзяцей нарадзіць, неяк умелі працаваць, і патомства захаваць, і ваяваць, і хлеб сеяць, і паспагадаць, і раны перавязаць, умелі любіць і ненавідзець. Гэта нейкая ўсёабдымная з’ява – жанчыны ў вайне, асабліва ж вясковыя. Сваіх жанок я найперш пішу са сваёй маці Хадоскі Ігнатаўны».
Але не толькі ваенная тэматыка цікавіла I. Чыгрынава. Такія апавяданні як, напрыклад, «Ці бываюць у выраі ластаўкі?», «У горад», «Усціння» актуалізавалі ў беларускай літаратуры тэму няпростых (даволі часта) узаемаадносін бацькоў і дзяцей, уздымалі яны таксама і праблему неперспектыўных вёсак, адзінокай старасці сельскіх жыхароў. Манера пісьма ў гэтых творах ураўнаважаная, спакойная. У многіх з іх знешні канфлікт адсутнічае. I нават там, дзе ён пакладзены ў аснову («Апавяданне без канца», «На пыльнай дарозе», «Адна ноч»), пісьменнік застаецца верным свайму творчаму крэда: не вострасюжэтнасць, а жыццёвая праўда стаяла заўсёды для Чыгрынава на першым месцы.
Творчасць Івана Чыгрынава ў беларускай літаратуры ХХ стагоддзя – даволі яркая і прыкметная старонка. На ёй, на гэтай старонцы, пісьменнік пакінуў плён свайго непаўторнага таленту, поўнага глыбокага патрыятызму і любові да Радзімы, малой і вялікай. Характэрныя моўныя адметнасці твораў – шырокае ўжыванне фанетычных і дыялектычных асаблівасцей гаворак Магілёўшчыны, тапонімаў, апісанне родных пейзажаў – яркі і багаты дадатак вобразаў, створаных сапраўдным мастаком слова. Усё гэта садзейнічала пастаяннаму росту прафесійнага майстэрства празаіка, якое было па сапраўднаму ацэнена не толькі чытачамі, але і дзяржавай – у 1994 годзе Івану Гаўрылавічу Чыгрынаву было прысвоена званне народнага пісьменніка Беларусі.

Н.В. Еўчык

ТРЫВОЖНАЯ ПАМЯЦЬ ВАЙНЫ Ў АПАВЯДАННЯХ ІВАНА ЧЫГРЫНАВА

Іван Чыгрынаў уступіў у літаратуру ў пачатку шасцідзясятых гадоў. І адной з галоўных умоў яго сталення як пісьменніка і як чалавека была вайна. Памяць аб ёй значна ўплывала на фарміраванне светапогляду пісьменнікаў-франтавікоў і пісьменнікаў «філалагічнага» пакалення, што сустрэлі вайну дзецьмі. Памяць адбірае ў мінулым усё тое, што актуальна, тое, што з’яўляецца важным для пэўнага аўтара ці цэлага кірунку ў мастацтве. Склалася цэлая літаратура аб некаторых перыядах і праблемах Вялікай Айчыннай вайны. Аналіз такіх тэматычных гнёздаў падаецца плённым у тых адносінах, што творы, напісаныя на адным і тым самым жыццёвым матэрыяле, дазваляюць параўнаць розныя літаратурныя рашэнні і прасачыць, як гістарычна змянялася мастацкае засваенне тэмы Вялікай Айчыннай вайны. У пашырэнні гуманістычнай праблематыкі ўсёй літаратуры, у тым ліку аб мінулай вайне, прыкметнае месца занялі творы, у якіх матыў памяці, віны і адказнасці стаў канструктыўным стрыжнем. Асаблівасць памяці ў тым, што яна сцірае бар’еры паміж часам мінулым і днём сённяшнім, усё мінулае і далёкае змяшчае ў часавай і прасторавай кропцы чалавека, які ўспамінае.
Тэма памяці набыла ў сучаснай «ваеннай» прозе розныя аспекты. Гераічнае мінулае асвятляе актыўную жыццёвую пазіцыю героя, герой і яго мінулае непарыўна звязаны як, напрыклад, у прозе І. Навуменкі, М. Лынькова. Гэтыя творы вылучаюцца гераічным пафасам. У аповесцях і апавяданнях В. Быкава, І. Пташнікава вайна ўспамінаецца не толькі ў святле гераічнага, ёсць патрэба спазнаць усю праўду вайны, а значыць, пераасэнсаваць і сваё жыццё сёння. Памяць аб гераічным мінулым прымушае героя задумацца над сённяшнім існаваннем: ці варта яго жыццё ў мірныя дні духоўнага і фізічнага напружання ваеннага часу? На суд памяці вынес сваё жыццё Іван Батрак рамана І. Шамякіна «Вазьму твой боль». Батрак прыходзіць да высновы, што ёсць «…толькі адзін пракурор і адзін суддзя – мая памяць. Каго яна асудзіць?. Можа, я сам сябе асуджу. Што забыўся на сваіх…». Аб гэтым пісаў і В. Казько (аповесць «Суд у Слабадзе»). Калі ў рамане І. Шамякіна канфлікт развязваецца праз маральна-этычнае вырашэнне вобраза Таісы Міхайлаўны, то Лецечку, героя аповесці В. Казько, памяць аб вайне забівае.
Варыянты трагічнага і разбуральнага ўплыву памяці на свядомасць чалавека даў І. Чыгрынаў у апавяданнях «Дзівак з Ганчарнай вуліцы», «Жыве ў крайняй хаце ўдава…». У апавяданні «Дзівак з Ганчарнай вуліцы» стары Дземідзёнак пераносіць сваё адчуванне віны перад унучкай, якую ён страціў ваеннай зімой, на птушак. Не ў сілах бачыць жывую істоту ў палоне, ён купляе ў дзяцей птушак, каб выпусціць іх з клетак на волю.
Значнай з’явай у беларускай навелістыцы стала апавяданне Чыгрынава «У ціхім тумане» (1963), у аснове якога знаходзіцца канфлікт вялікай гуманістычнай ёмістасці. Старая Рэйдзіха прыйшла ў Бароўку, каб убачыць магілу сына-здрадніка. І дапамагае ёй, дае начлег і ежу Ганна – жанчына, старога бацьку якой павесіў калісьці сын Рэйдзіхі. Рэйдзіха «ўпотай радавалася і, можа, першы раз за ўсё доўгае жыццё, як ведала бароўцаў, у душы ўдзячна была ім за іх кароткую памяць». Паказаць магілу здрадніка – гэта нялёгкае рашэнне для Ганны і бароўцаў, у памяці якіх яшчэ жывуць падрабязнасці яго злачынстваў. Але гора яго старой маці яны паважаюць. Найбольш уплывовая ў беларускай літаратуры пазіцыя пісьменніка як настаўніка, як мудраца, які ведае жыццё, ведае ісціну і вядзе за сабою чытача. Пазіцыя Чыгрынава – пазіцыя шукальніка, які аддае перавагу пытанням, а не фармуліроўкам-адказам. Ён задае прама нявыказанае пытанне: «А ты сам як бы сябе паводзіў?». І на пытанне кожны чалавек можа адказаць па-свойму.
У позніх апавяданнях Чыгрынава, напісаных у 1980–1990 гадах, пасільваецца маральна-этычная праблематыка і на першы план выступае матыў віны і адказнасці чалавека за ўсё жывое на зямлі. Калгасны конюх, герой апавядання «Коні», адчувае вялікую віну перад конямі, якія ў яго выпадкова загінулі ў час вайны. Апавяданне «За трэцім разам» працягвае і паглыбляе тэму трывожнай памяці. Парфён Канапелькін прайшоў усю вайну, але ўспамінаецца яму з таго, ваеннага, жыцця толькі адзін выпадак – той дзень, калі ён расстраляў палоннага немца. Тры разы ў апавяданні Чыгрынава пераказвае сваю гісторыю Парфён. Ён быццам хоча пераканаць сябе і субяседніка, што меў права забіць таго немца. Фашысты ў час вайны былі ворагамі, захопнікамі, знішчаць якіх абавязак кожнага воіна. Тут не магло быць выбару для патрыёта. Але смерць толькі аднаго немца не дае Парфёну спакойна жыць можа, таму, што быў забіты безабаронны, палонны чалавек. Парфён адчувае несправядлівасць гэтай смерці і няправільнасць сваёй пазіцыі.
Жорсткая біцэнтрычнасць канфлікту, характэрная для прозы ваеннага часу, абмяжоўвала мастака аднамерным, хаця і вострым сутыкненнем: «свае» – «чужыя». Тое, што было правільным і ўхвалялася ў ваенныя гады – знішчэнне праціўніка, суровы прысуд здраднікам і членам іх сямей крытычна пераглядаецца ў літаратуры новага часу. Агульнай рысай гэтых твораў можна назваць, верагодна, наступную: увагу да напружанага духоўнага самавызначэння чалавека ў трывожным і зменлівым свеце, пільную ўвагу да пошукаў ісціны – нялёгкіх, такіх, якія дазваляюць выявіць і натуру пэўнага чалавека, і сэнс таго, што адбываецца з ім.

А.М. Лапата-Загорскі

ПРЫНЦЫПЫ ВЫБУДОВЫ СІСТЭМЫ КАШТОЎНАСНЫХ АРЫЕНЦІРАЎ У ВАЕННАЙ ПРОЗЕ I. НАВУМЕНКІ І І. ЧЫГРЫНАВА

Вялікая Айчынная вайна непазбежна ставіла чалавека перад неабходнасцю выбіраць тую ці іншую лінію паводзін. Ідэалагічнае супрацьстаянне сістэм было настолькі жорсткае, што ў чалавека, які б захацеў узняцца па-над сутычкай і застацца староннім назіральнікам, шансаў захаваць нейтралітэт не мелася фактычна ніякіх. «Той, хто спрабаваў ухіліцца, вельмі хутка трапляў на другую лінію барацьбы», гэта была суровая і няўмольная логіка змагання не на жыццё, а на смерць. Драматычныя калізіі, пры якіх чалавек, незалежна ад ранейшых перакананняў, рана ці позна патрапляў у сітуацыю, дзе прастора для выбару звужалася да безальтэрнатыўнага «альбо з намі, альбо супраць нас», асабліва востра ўспрымаліся, бадай, юнакамі і падлеткамі.
Два эпічныя цыклы пра Вялікую Айчынную, два вонкава адрозныя поглады на падзеі ваеннага ліхалецця… Але нават структура твораў I. Навуменкі і І. Чыгрынава сфармавана аднолькава балючай для абодвух аўтараў і праблематыкай. Поліфанія ў іх раманах стала не толькі тэхнічным сродкам пабудовы мастацкага палатна, але і важным інструментам адлюстравання няпростасці праблемы выбару чалавекам той лініі паводзін, якая дазваляе захоўваць годнасць нават у звышняпростых умовах.
Прынцып поліфаніі прыўнесены ў беларускую прозу Кузьмой Чорным, выкарыстаная ў яго раманах тэхніка «некалькіх апавядальнікаў» атрымала развіццё ў раманах Івана Мележа. Для поліфанічнага твора павінен быць характэрны ўзважаны аўтарскі падыход да адбору «апавядальніцкіх пазіцый». Неабходна, каб пры стварэнні сістэмы надзеленых «правам голасу» персанажаў пісьменнік як мага паўней з’імітаваў рэальную шматфарбнасць чалавечых поглядаў на жыццё.
Нарматыўна пісьменнік, калі задумваецца пра надзеленасць «апавядальніцкімі галасамі» шырокага кола розных па ўзроставых, псіхічных і іншых параметрах персанажаў, найперш дбае пра глыбіню і ўсебаковасць асэнеавання рэалій. Навуменка, распачынаючы працу над раманам «Сасна пры дарозе» і схіляючыся да поліфанічнага прынцыпу пабудовы аповеду, відавочна трымаў у галаве і іншую задачу.
Яму важна перадаць трагічную атмасферу ваенных гадоў, складанасць працэсу ўсведамлення кожным чалавекам неабходнасці выбіраць не адну з мноства прадугледжаных (як у мірны час), а адзіную з дзвюх пакінутых лёсам мадэлей паводзін. Прычым часта выбар, перад якім ставіла чалавека логіка маштабнага ваеннага супрацьстаяння, супярэчыў не толькі псіхафізіялагічнаму складу асобы, не толькі ўласнаму яе жыццёваму досведу, але і глыбінным. вынесеным з вопыту пакаленняў, канцэптам нацыянальнага светаразумення.
Іван Навуменка, які не толькі назіраў збоку, як цяжка ламаліся стэрэатыпы, але і на сабе зведаў няпростасць шляху да нібыта крыштальнай у сваей празрыстасці высновы: «хто не змагаецца з ворагам, фактычна пачынае садзейнічаць яму», так адпачатку, яшчэ пры планаванні твора, і задумваў каардынатную сетку надзеленых правам апавядальніцкага голасу персанажаў: непадобныя адзін да аднаго на стартавым этапе, яго героі логікай татальнага ваеннага супрацьстаяння павінны «выціскацца» на пазіцыі, дзе перспектыва далейшага выбару звужаецца да палярнага «так ці не».
Паспрабуем даказаць прыўнесенасць такой задачы ў задуму рамана «Сасна пры дарозе». Пры гэтым возьмем пад увагу энцыклапедычную дасведчанасць I. Навуменкі і тую яго грунтоўную філалагічную падрыхтоўку, якая прадугледжвала безумоўную азнаёмленасць з асноўнымі напрацоўкамі літаратурнай тэорыі.
У 1960–1970-я гады актыўна распрацоўвалася дынамічная мадэль развіцця еўрапейскай драмы XX стагоддзя. Пры гэтым за крытэрый, праз супастаўленне з якім адсочвалася эвалюцыя мастацкіх прынцыпаў у драматургіі, даследчыкі бралі такі аспект, як «стасункі асяроддзя і асобы». Каб зафіксаваць зрухі ў разуменні мастакамі розных дзесяцігоддзяў сутнасці вострага канфлікту чалавека і грамадства, навукоўцы параўноўвалі, як у драматычных творах мяняюцца суадносіны персанажаў з часам (глядзелі, якая мадальнасць пераважае ў настроі герояў: «настальгія па мінулым», «засяроджанасць на сучасным» ці «скіраванасць у будучае») і з прыродай (пануе у светаадчуванні гармонія ці дысгармонія), дбайна рэгістраваліся адносіны героя да кахання, да музыкі і г. д.
Такі аналіз дапамог выбудаваць цэласную, унутрана лагічную канцэпцыю выспявання новых прынцыпаў канструявання сюжэтаў у еўрапейскай драме (пэўнае ўяўленне пра створаную тады тэорыю можа даць азнаямленне хаця б з кнігай Б.Зінгермана «Нарысы гісторыі драмы» (1979)). Тагачасныя напрацоўкі літаратуразнаўцаў былі ўзяты на ўзбраенне многімі еўрапейскімі літаратарамі, у тым ліку празаікамі…
Па абавязку дасведчанага даследчыка-філолага не мог не ведаць пра пошукі ў тэатразнаўстве і I. Навуменка. Пры гэтым як пісьменнік, чуйны да павеваў новага і перспектыўнага, ён прадказальна павінен быў паспрабаваць скарыстаць напрацоўкі тэарэтыкаў ва ўласнай творчасці, увесці прыёмы работы лепшых драматургаў з матэрыялам у свой пісьменніцкі арсенал.
Сціслы аб’ём секцыйнага паведамлення не дазваляе паслядоўна прасачыць усе лініі змяненняў па раскіданых на старонках раманаў Навуменкі каардынатных сетках «герой і суадносіны з часавымі модусамі», «герой і суадносіны з прыродай», «герой і ўспрыманне музыкі». Адзначым толькі, што гэта важныя для пісьменніка вектары, пра неабходнасць углядацца ў іх Навуменка не стамляецца нагадваць чытачу. Напрыклад, што робіць Крамер у дзень, кале немцы ўпершыню з’яўляюцца ў Бацькавічах? Так, ён сядзіць у хаце і рамантуе ходзікі, якія даўно сапсаваліся… А ці не сімвалічны малюнак на гадзінніку, які вісіць у хаце Сцяпана Птаха, хіба выпадкова аўтар палічыў патрэбным спыніцца на тым, што калісьці быў набыты механізм з выяваю трактара, «якога ніхто ў Бацькавічах на той час не бачыў»?
Індыкатарам зробленасці альбо нязробленасці персанажам неабходнага, адзіна для яго прымальнага выбару нязменна, праз усю трылогію, абарочваецца музыка, успрыманне пэўнай песні ці мелодыі тым героем, ад асобы якога вядзецца ў дадзены момант аповед. Не, гэта не толькі прыгожыя сюжэтныя адступленні: праз усе сцэны, звязаныя з музыкай, нястомна ідзе фіксацыя ўнутранага стану персанажаў у перыяды, калі выбар яшчэ не вызначыўся ці калі ўзніклі сумненні ў яго абгрунтаванасці, музыка ж сігналізуе пра душэўныя ўздымы ў момант рашучага кроку па незваротна абраным героем накірунку далейшага развіцця.
Той жа індыкатарны змест аддаецца ўзаемаадносінам героя з каханай (з каханым). Перастае Міця Птах адчуваць упэўненасць у апраўданасці зробленага выбару на карысць рашучай барацьбы з ворагам – наступае і ахаладжэнне паміж ім і Сюзаннай, збліжэнне адбудзецца толькі тады, калі хлопец пераадолее ваганні, калі на душы запануе ўпэўненая яснасць. I, дарэчы, Навуменка кожны раз падкрэслівае: Сюзанна хінецца да Міці як да абаронцы, бачыць (альбо не бачыць) у ім таго, хто заступіцца, не дасць у крыўду.
Калі не ўлічваць «індыкатарную» ролю складзенай пісьменнікам з пейзажных замалёвак, музычна-лірычных адступленняў і многага іншага каардынатнай сеткі нярэдка сімвалічных адзнак, па стаўленні да якіх і ўдакладняецца кожным разам агульны настрой персанажа, можна, як надаралася, палічыць за недахоп творчай манеры I. Навуменкі знешнюю аднастайнасць кампаноўкі падраздзелаў, што сістэмна пачынаюцца з разгорнутага лірычнага апісання. Але ў моманты, на якія пісьменнік заклікае чытача звярнуць асаблівую увагу, структура падраздзелаў настолькі ж сістэмна пераўтвараецца, герой, ужо з падкрэсленым эмацыянальным усплёскам, бачыць пейзажныя замалёўкі толькі пасля завяршэння вострага, пераломнага для яго супрацьстаяння!
Адзначым і на такую запаралеленасць ліній: першы цягнік немцы па адноўленай чыгунцы пусцяць 22 чэрвеня 1942 года, убачыць цягнік Міця Птах апоўдні, роўна праз год пасля таго, як пачуў на станцыі паведамленне пра пачатак вайны. Прыгадаем, у 1941-м побач з ім слухалі рэпрадуктар людзі, сярод іх – пажылы лейтэнант у новенькім абмундзіраванні. Не даслухаўшы паведамленне, той лейтэнант кінуўся з залы, абмацваючы на хаду нагрудныя кішэні, – выбар вайскоўцам быў зроблены імгненна і адразу. I для Сцяпана Птаха першы нямецкі цягнік, пушчаны па «ягонай», якую ён вымушаны ахоўваць, чыгуначнай лініі, праз год таксама стане сігналам, які прыспешыць працэс выбару адзіна прымальнага, здольнага вярнуць старому абходчыку раўнавагу і спакой рашэння!
Прыгадаем фінальныя старонкі: Крамер едзе з немцамі ў эвакуацыю, потым вяртаецца, не бачачы на чужыне перспектывы, у Бацькавічы, але не супакойваецца і тут. Фактычна будучыня, думкамі пра якую увесь час суцяшаў сябе бургамістр, перакрэслена, а партызаны, мары якіх пра пасляваеннае жыццё пісьменнік так доўга не прыўносіў у раманны тэкст, менавіта ў гэты час толькі пра будучыню і разважаюць. Красамоўны, ці не праўда, кантраст!
Думаецца, сказанага дастаткова, каб пераканацца, што пры стварэнні сеткі надзеленых апавядальніцкім голасам персанажаў Навуменка відавочна прадугледжваў перспектыву вырашэння наступнай літаратурнай задачы: пісьменніку важна было адпачатку акрэсліць шырокі дыяпазон «зыходных» чалавечых канцэпцый светаўспрымання. Толькі пры такой умове пераканаўчым мог стаць аналіз трагічных шляхоў выспявання (часам насуперак ранейшым перакананням!) рашучасці савецкіх людзей заняць урэшце рэшт месца ў шэрагах барацьбітоў з фашызмам.
Дарэчы, зададзеная ўжо ад першых старонак рамана «Сасна пры дарозе» варыятыўнасць надзеленых апавядальніцкім голасам персанажаў і ў чыста сюжэтным плане ішла твору на карысць: пры перадачы знакавых эпізодаў пісьменнік атрымліваў магчымасць выбіраць самага «зручнага» персанажа, таго, чыя ацэнка падзеі падавалася найбольш эмацыянальнай. Так, першыя праявы жорсткага стаўлення фашыстаў да мясцовых людзей Навуменка дае нам магчымасць убачыць вачыма Крамера, патэнцыяльна найбольш лаяльнага да нямецкай арміі жыхара Бацькавіч. I пасля гэтага паўтарацца, яшчэ і яшчэ нагрувашчваць жахі сустрэчы іншых персанажаў з «тэўтонамі-заваёўнікамі» патрэбы ўжо няма…
Інакш у I. Чыгрынава. «I. Чыгрынаў нібыта непакоіцца, што непераканаўча перададзена гэтая (гатоўнасці акупантаў лёгка пераступіць проз чужое жыццё) ідэя. Першая сустрэча, калі вёска ледзь не была перастраляна з-за нямецкага; салдата, выключная – і пісьменнік наладжвае другую, чыста побытавую, тут сустрэча жанчын з немцамі і адпачатку нібыта бяскрыўдны жарт аднаго з салдат хутка ператвараецца ў жорсткі фарс таму, што натуральнасць псіхалагічнага ладу душы нямецкага салдата ўжо парушана ідэалагічнымі ін’екцыямі фашызму».
Неабходнасць паўтарацца ўзнікае не выпадкова. Свой цыкл I. Чыгрынаў пачынаў будаваць без акцэнту на аналіз той ідэі прадвырашанага вайной звужэнняі пакінутай чалавеку прасторы для выбару, увага да якой фармавала структуру эпічных твораў I. Навуменкі. Адсюль іншы, чым у раманах Навуменкі, прынцып надзеленасці персанажаў апавядальніцкімі галасамі. Фактычна для свайго чытача Чыгрынаў не прадугледжвае магчымасці ўбачыць сюжэтныя падзеі вачыма тых, хто стаў ці стане, згодна з няўмольнай логікай барацьбы, у адзін шэраг з фашысцкімі заваёўнікамі.
Паступова задума цыкла пашыралася, узбагачалася новымі фарбамі. Досыць хутка ў творах Чыгрынава напоўніцу загучаў і сугучны з настолькі выразна праяўленым у раманах Навуменкі матыў няпростасці канчатковага выбару, яго абумоўленасці многімі, у тым ліку здольнымі літаральна пераворваць чалавечыя душы, фактарамі. Аднак тут праявілася пэўная інерцыйнасць зададзенай адпачатку раманнай формы, неўзабаве стала відавочна, што нельга лёгка і вольна прыўносіць дадатковыя гучанні ў адладжаную згодна з іншымі прынцыпамі поліфанічную сістэму. Нязмушанасць пабудовы сюжэтных ліній, характэрная для раманаў Навуменкі, засцерагала аўтара ад неабходнасці зводзіць герояў з персанажамі «дэкларатыўнымі», выкарыстанымі ў якасці рупара для агучвання пэўных ідэй. А некаторыя сустрэчы на старонках раманнага цыкла Чыгрынава пакідалі ў чытачоў і рэцэнзентаў прыкрае ўражанне сутыкненняў, логікай развіцця сітуацыі далёка не прадвырашаных.
Раманныя цыклы I. Навуменкі і I. Чыгрынава застаюцца сёння актуальнымі не толькі па сваіх мастацкіх вартасцях. Напісанае слыннымі майстрамі беларускага слова – неацэнная школа пісьменніцкага майстэрства, той матэрыял, праз вывучэнне якога літаратар, які толькі падступаецца да стварэння маштабных мастацкіх палотнаў, можа многае ўдасканаліць у сваёй тэхніцы. I па меншай меры адзін урок з прааналізаванага напрошваецца выразна: аўтар, які разлічвае на перарастанне напісанага ім поліфанічнага рамана ў раманны цыкл, павінен пры мадэляванні сеткі надзеленых апавядальніцкімі галасамі персанажаў задумвацца пра верагоднасць узнікнення дадатковых, адпачатку не прадугледжаных мастацкіх задач, і менавіта ў адпаведнасці з «пашыранай» перспектывай яму належыць праводзіць «разгаласоўку» рэпрэзентаванага ў творы матэрыялу.

В.М. Смаль

ВАЙНА Ў ЛЁСЕ ГЕРОЯЎ АПАВЯДАННЯЎ І. ЧЫГРЫНАВА

(на прыкладзе апавяданняў «Птушкі ляцяць на волю» і «У ціхім тумане»)

Дзяцінства народнага пісьменніка Івана Чыгрынава, як і многіх пісьменнікаў філалагічнага пакалення, было апалена вайной. Перажытае ў гады ваеннага ліхалецця і ў нялёгкі пасляваенны час потым было таленавіта адлюстравана ім у апавяданнях «Бульба», «За сто кіламетраў на абед», «Ішоў на вайну чалавек», «У ціхім тумане», «У баку ад дарогі», раманах «Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві» і іншых. Сам мастак слова так акрэсліў месца вайны ў сваёй біяграфіі: «У вайну хапіла ўсім – і дарослым, і дзецям… На вайну прыпала толькі тры няпоўныя гады майго жыцця, але якраз яна стала галоўнай падзеяй, якая вызначыла на доўгі час маю творчасць» [2, с. 9].
У апавяданні «Птушкі ляцяць на волю», якое дало назву першаму зборніку пісьменніка, паказваецца, што вайна калечыла людзей не толькі маральна, але і фізічна. Аўтар паступова раскрывае пакрыты тайнаю цэнтральны вобраз старога Дземідзёнка. Пры гэтым галоўны герой так і застаецца загадкаю, якую мастак разам з чытачамі спрабуе раскрыць. Ужо першыя радкі твора інтрыгуюць чытача пэўнай недагаворанасцю: «А Дземідзёнак пайшоў ад нас. Яго ўжо няма ў гарадку» [3, с. 74]. Хто ж такі Дземідзёнак? Куды і чаму ён пайшоў? У партрэтнай характарыстыцы Дземідзёнка Іван Чыгрынаў не выдзяляе нічога незвычайнага: «Ён быў невысокага росту, згорблены, з белай бародкай і такімі ж белымі валасамі, што выбіваліся з-пад саламянага брыля. На незнаёмым была вылінялая сацінавая кашуля з манішкай, падпярэзаная поясам з кутасамі, а на рубчыкавых штанах віднелася некалькі невялікіх латак». Для першага пасляваеннага дзесяцігоддзя такі знешні выгляд чалавека шаноўнага ўзросту быў даволі тыповым. За непрацяглы час жыцця ў гарадку гэты чалавек стаў і старажылам, і прыкметнай асобай на вуліцы Ганчарнай і не толькі. Неабходна падкрэсліць, што любы новы чалавек у невялікіх населеных пунктах карыстаецца павышанай увагай. Таму ў прышлых людзях лягчэй заўважаюцца нейкія адметныя рысы характару і паводзін. Аднак, Дземідзёнак знешне нічым не адрозніваўся ад іншых людзей, а ў паводзінах усё ж быў дзівакаватым. Дзівацтва гэтага чалавека заключалася ў тым, што ён купляў птушак і выпускаў іх на волю. Гэта і выклікала цікавасць да яго з боку гараджан, асабліва малечы.
Адна з гераінь твора дае характарыстыку паводзінам старога стрымана. На пытанне сына пра гэтага чалавека яна адказвае: «Як хто? Ну, Дземідзёнак і Дземідзенак. У Дакуліхі жыве» [3, с. 74]. У людзей маральна здаровых асоба Дземідзёнка не выклікала павышаных эмоцый. Жыве чалавек, нічога благога не робіць, ну і няхай жыве, навошта яму ў душу лезці. Тым больш, што быў ён чалавекам працавітым, а гэта заўсёды цанілася ў народзе. Нават жывучы на кватэры, пенсіянер прыкладваў гаспадарскую руку там, дзе іншы нават і не падумаў бы: «Бывае, дзянёк бегае вакол хаты, корпаецца то ў гародчыку, то двор падчышчае, ды і на вуліцы насупраць Дакуліхінай хаты не тое, што ля іншых, – чыста» [3, с. 74]. З адметных рыс характару Дземідзёнка можна выдзеліць ветлівасць і неразгаворлівасць, што толькі ўзмацняла яго станоўчую рэпутацыю.
Найбольш прыязна да Дземідзёнка адносілася Дакуліха, у якой ён жыў. Гаспадыня ў сваім кватаранце ўбачыла высакароднасць і маральную чысціню, таму вельмі тактоўна да яго ставілася. Пазней жанчына нават адмовілася ад грошай за кватараванне і ўсімі магчымымі сродкамі спрабавала абараніць старога лесніка ад людской надакучлівасці. У фінале твора мы бачым, як шчыра гэтая жанчына спачувае чужому гору: «Ты можаш не заходзіць, – з дакорам зашаптала яна. Чалавек вунь перажывае. А ўсё праз цябе. І навошта было гаварыць каму. Ён жа гэтымі птушкамі і жыў адно апошні час» [3, с. 82].
Па-іншаму адносіліся да старога дзеці: яны бегалі за Дземідзёнкам па вуліцы і выкрыквалі яго прозвішча. Характэрна, што ніколі Дземідзёнак не сварыўся на блазнюкоў, бо чалавекам ён быў, відаць, надзвычай добрым. Аднак не ўсе людзі спагадліва і з павагай адносіліся да гэтага дзівака. Хтосьці пускаў плёткі, што птушак Дземідзёнак перапрадае, хоць на пярнатых ён мог патраціць усю пенсію і не пакінуць грошы нават на кавалак хлеба. Другія хціва карысталіся яго жаданнем дапамагчы нявольным птушкам.
Каб зразумець, адкуль з’явілася такое дзівацтва ў Дземідзёнка, неабходна прасачыць жыццё героя да прыезду ў гарадок, у прыватнасці, часоў ваеннага ліхалецця. Падзеі Вялікай Айчыннай вайны пакінулі глыбокі след у душы Дземідзёнка і сталі прычынай яго замкнёнасці. Толькі аднаму чалавеку стары расказаў пра сямейную трагедыю, якая здарылася ў часы фашысцкай акупацыі. Дземідзёнак быў лесніком і жыў у лесе на беразе ляснога возера, таму ў вайну да яго часта наведваліся партызаны. У той час пад апекай старога жыла трохгадовая ўнучка. За доўгія гады адзіноты жыццё з унучкай стала пэўнай кампенсацыяй за адсутнасць у дачкі хоць нейкіх маральных абавязкаў перад бацькам. «Да бацькі яе, відаць, нішто не цягнула, і яна ні разу не надумала прыехаць у родныя мясціны» [3, с. 79], – гаворыць аўтар пра дачку Дземідзёнка. Толькі ў гады ваеннага ліхалецця жанчына наведалася да бацькі, каб пакінуць яму ўнучку. З унучкай стары, відаць, зноў перажыў радасць бацькоўства і яна для яго стала самым дарагім чалавекам на свеце.
Калі Дземідзёнка забралі немцы, каб даведацца, дзе хаваюцца партызаны, дзяўчынка адна засталася зімой у зачыненай старожцы. На працягу двух тыдняў фашысты катавалі лесніка, аднак ён так і не загаварыў. Стары змог вытрываць любы фізічны боль, але невыноснымі былі перажыванні за маленькую ўнучку. Стары ляснік паўстаў перад вельмі складанай дылемай: ці выдаць партызан і быць з унучкай, ці маўчаць і паставіць пад пагрозу жыццё дзяўчынкі. Якой дарагой ні была для яго ўнучка, ён не пайшоў на згоду з сумленнем і не выдаў партызан. У гэтым Дземідзёнак выяўляецца чалавекам маральна стойкім, які не хоча рабіць зло нікому, бо для яго чужое жыццё і свабода даражэй за асабістыя. Вытрымаўшы фашысцкія катаванні, страту ўнучкі ляснік перанесці не змог. Пасля вяртання з фашысцкіх засценкаў у доме стары не застаў дзяўчынкі, а на падлозе ляжала скалелая сініца. Куды падзелася малая, можна толькі здагадвацца – забралі партызаны ці яшчэ хто, але загінуўшая птушка ўспрымаецца сімвалам пакут нявіннай дзяўчынкі. Унучка лесніка сядзела ў халоднай хаце, як птушка ў клетцы, таму яе пакуты Дземідзёнак бачыў у кожнай нявольнай птушцы. Пасля страты ўнучкі ён вымушаны быў назаўсёды з’ехаць са сваёй хаты. Старожка выклікала ў Дземідзёнка цяжкія ўспаміны пра невядомы лёс унучкі. Душэўныя перажыванні зрабілі старога задуменным, пагружаным у свае ўспаміны, таму ён стаў замкнёным і незразумелым людзям.
Боль па страце ўнучкі быў невыносны, таму птушынае збавенне ад няволі Дземідзёнку было сапраўдным бальзамам на душу. У такія хвіліны ён перажываў рэдкія імгненні радасці: «Я загледзеўся на гэтае ціхае хараство прыроды і не заўважыў, як неспадзявана перамяніўся Дземідзёнак. Стары раптам выпрастаўся, памаладзеў і ўжо ад таго ранейшага Дземідзёнка, нічога не засталося. Ён з нейкім не па гадах дзіцячым захапленнем пазіраў услед сваім птушкам, якія трапечучы крыламі, пырхалі з клеткі, і твар яго ўвесь свяціўся.
Нарэшце я ўбачыў чалавека, які перажываў вялікую радасць…» [3, с. 78]. Клопат пра птушак стаў хіба не адзінай радасцю жыцця Дземідзёнка. Птушкі сталі для былога лесніка даражэйшыя за грошы і іншыя матэрыяльныя выгоды, таму ён аддаваў усю пенсію за волю птушак. Трымаць у руках птушку для яго было самым вялікім задавальненнем: «Клетку з вераб’ямі… ён ледзь не прыціскаў да грудзей, быццам чалавек баяўся, што вось-вось падыдзе хто-небудзь і не падумае, адбярэ іх у яго» [3, с. 78].
Дземідзёнак не мог не здагадвацца, што людзі карыстаюцца яго дабрынёй і выманьваюць грошы. Аднак яго гэта задавальняла, прыймаючы правілы гэтай своеасаблівай гульні, ён мог патрымаць у руках птушку і гэта для яго было важней за ўсё. Мы бачым тут поўную гармонію чалавека і прыроды. Птушкі, як частка прыроды, з якой ён за доўгія гады зжыўся, сталі гаючымі лекамі для спакутаванай душы старога лесніка. Калі людзі даведаліся пра асабістую трагедыю Дземідзенка і перасталі прадаваць птушак, то жыццё старога страціла сэнс і не прыносіла задавальнення. Былы ляснік стаў замкнёным, а праз нейкі час і зусім з’ехаў з гарадка. Пісьменнік пераконвае нас, што кожны чалавек – гэта адметны ўнікальны духоўны свет, які заслугоўвае ўвагі і павагі.
Апавяданне «У ціхім тумане» раскрывае яшчэ адну з мільёнаў чалавечых трагедый, якая адбылася ў час Вялікай Айчыннай вайны. Першапачатковая назва апавядання «У ціхім тумане» – «Маці». Яно было надрукавана ў 1963 годзе ў часопісе «Полымя», аднак крытыка непрыхільна сустрэла гэты таленавіты твор. Апавяданне не ўпісвалася ў дагматычныя нормы вульгарызатарскай крытыкі, якая гнеўна асуджала аўтарскую канцэпцыю твора. Менавіта па гэтай прычыне ў выдавецтве «Беларусь» было затрымана выданне першай кнігі маладога аўтара. Зборнік «Пушкі ляцяць на волю» быў выдадзены, але твор «Маці» пэўны час не перадрукоўваўся. Тым не менш, у 1970 годзе апавяданне было надрукавана на рускай мове (у перакладзе Э. Карпачова) у маскоўскім часопісе «Дружба народаў» пад назвай «В тихом тумане». На беларускай мове «У ціхім тумане» чытачы зноў змаглі прачытаць толькі ў 1984 годзе ў першым томе трохтомнага выдання твораў Івана Чыгрынава. Гэтае апавяданне разам з «Жыве ў крайняй хаце ўдава», «Ішоў на вайну чалавек» па трапным выказванні Анатоля Кудраўца «…Не размінка спартсмена перад дальнім стартам. Гэта праверка сілы перад вялікай дарогай, з поўнай аддачай, з усей адказнасцю і надзеяй на перамогу». У тым ліку і апавяданне «У ціхім тумане» праклала дарогу лепшаму твору Івана Чыгрынава, які прынёс вядомасць далёка за межамі Беларусі, – раману «Плач перапёлкі» [1, с. 5].
У цэнтры апавядання «У ціхім тумане» лёс старой Рэйдзіхі. Яна надвячоркам з’явілася каля вёскі Бароўка і першай яе ўбачыла Тараськава Ганна. Аўтар гаворыць, што «Ганна схамянулася», убачыўшы яе, і гэта ў пэўнай ступені інтрыгуе чытача. Знешні выгляд Рэдзіхі даволі дзівакаваты: «Згорбленая, маленькая Рэйдзіха стаяла перад Ганнаю босая – ногі былі парэпаныя, з пакручанымі пальцамі, як у вялікай птушкі, скінутай аднекуль з гнязда: яна чаплялася сваімі кіпцюрамі, каб перастаць нарэшце падаць, неяк затрымацца хоць тут на зямлі. Палаплены зялёны андарак ледзь не даставаў ёй да пятак. Не была асабліва новаю і доўгая сацінавая кофта, якую Рэйдзіха насіла навыпуск, так, што з-пад яе толькі звісаў вышываны фартух. Затое на галаву была павязана прыгожая, яшчэ амаль не паношаная гарусоўка, з чорнымі махрамі [4, с. 4]. Вопратка даволі тыповая для старой беларускай сялянкі, але адразу відаць, што знешні выгляд яе мала клапоціць, што ёсць, тое і апранае. Параўнанне яе са спалоханай птушкай выклікае пэўнае спачуванне да жанчыны. Такая аўтарская падрыхтоўка чытача цалкам апраўданая таму, што потым мы даведваемся пра яе жыццёвую трагедыю: Рэйдзіха – маці здрадніка-паліцая. Сапраўды, паводзіны гераіні насцярожаныя, яна баіцца рэакцыі людзей на яе. З часу трагічных падзей прайшло каля трыццаці гадоў, але не ўсе раны, зробленыя сынам гераіні, загоіліся, таму Рэйдзіха пакорліва гатова была прыняць любую рэакцыю землякоў. Яна баялася негатыўнай рэакцыі былых аднавяскоўцаў, але мацярынскія пачуцці перамагаюць. Яна ў пошуках магілы сына з’яўляецца ў Бароўках. Ёй сорамна за сына, таму яна прыйшла ў вёску пад вечар, каб менш людскіх вачэй бачылі, каб менш часу быць сярод людзей, пакрыўджаных Якавам. Рэйдзісе няёмка прызнацца, з якой мэтай яна прыйшла ў вёску, таму прыходзіцца гаварыць, што зайшла па дарозе ў Забор’еўскую царкву. Аўтар спачувае сваёй гераіне, таму параўноўвае яе з птушкай, скінутай з гнязда, якая хоча хоць неяк затрымацца на зямлі, каб перастаць падаць. Параўнанне яе з падстрэленай варонай яшчэ больш узмацняе трагедыйнасць вобраза: «… Старая раптам затужыла моцна і, уздыхаючы, захадзіла босая па хаце з кутка ў куток, як падстрэленая варона» [4, с. 11]. Рэйдзіха без знешняй прычыны магла заплакаць, што гаворыць аб глыбокіх душэўных перажываннях жанчыны, якая з-за бесталковага сына шмат гадоў пражыла з болем у сэрцы.
Чыгрынаў паказаў жанчыну-маці не лубочна ў традыцыях савецкай літаратуры, дзе маці здрадніка павінна была б адрачыся ад сына, а па-чалавечы – для маці сын застаецца сынам у любым выпадку, таму яна яго не выракаецца, а шкадуе. Мацярынская любоў – гэта ўсё, што застаецца адзінокай жанчыне са спакутаваным сэрцам.
Аўтар не паказвае рэакцыі ўсіх жыхароў вёскі Бароўкі на з’яўленне Рэйдзіхі, але можна здагадацца, што яна была самай рознай. Мы бачым рэакцыю Ганны на маці здрадніка і можам зрабіць вывад, што гэта жанчына найбольш ярка выражае аўтарскае ўяўленне пра чалавечнасць. Ганна пусціла начаваць да сябе маці чалавека, які забіў яе бацьку. Гэта было зусім неспадзявана для старой, відаць, і Ганна не чакала ад сябе такога ўчынку. Але менавіта такая ўседаравальнасць і міласэрнасць прыносяць Ганне душэўнае заспакаенне: «Вярнуўся неспадзявана ўнутраны спакой і да Ганны. У душы ў яе ўжо чамусьці не было таго ранейшага пачуцця да Рэйдзіхі, якое яна адчула, калі ўбачыла яе на гуцянскай дарозе, – яго быццам рукой хто адвёў» [4, с. 6]. Ганна ўвесь час баіцца пакрыўдзіць старую нават неасцярожным словам: «Яна пачала лавіць сябе на той думцы, што ўжо каторую гадзіну, з самага ўчарашняга надвячорка, паводзіць сябе з гэтай жанчынай так, быццам у нечым была вінаватай перад ёй і цяпер аберагае яе ад усяго, што крый божа, можа прычыніць знячэўку старой непрыемнасць» [4, с. 11]. Гэта найвышэйшая ступень хрысціянскай даравальнасці, на якую здольны толькі высакародны чалавек. Пісьменнік раскрывае лепшыя рысы нацыянальнага характару беларусаў. Асабліва ярка мы бачым, як беларускі народ здольны адгукацца на чужое гора, здольны зразумець і паспачуваць: «Сёння ўвесь час і тады, калі падышла ў Чыкавых печах да Ганны, і пасля, ужо ў вёсцы, сустракалася са сваімі былымі суседзямі, яна думала, што вось-вось людзі пачнуць гаварыць пра яе сына. Гэтага старая баялася больш за ўсё на свеце. Але Бог літасцівы быў, і ніводзін чалавек не напомніў пра яго. І, цяпер яна, лежачы ў пасцелі, употай радавалася і, можа, першы раз за ўсё доўгае жыццё, як ведала бароўцаў, у душы ўдзячна была ім за іх кароткую памяць» [4, с. 7]. Уся вёска ведала пра неспадзяваную госцю ў Бароўцах, але ніводзін чалавек не прыйшоў і не стаў дакараць старую за сына. Людзі за ваенныя гады не ачарсцвелі, не сталі жорсткімі, а наадварот, пасля нялюдскіх 30-х гадоў, сталі бліжэй да Бога і хрысціянскіх законаў суіснавання. Аўтар апавядання «У ціхім тумане» ўслед за В. Быкавым сцвярджае, што вайна стала для людзей чысцілішчам, якое абудзіла ў іх усё самае святое і чалавечнае. Менавіта таму бароўцы так тактоўна паводзяць сябе з Рэйдзіхай, нягледзячы на тое, што Якаў Рэйда спаліў вёску і расстрэльваў землякоў.
Погляд І. Чыгрынава на вайну – гэта погляд гуманіста, яны не проста шкадуе людзей са складаным жыццёвым лёсам, але і хоча дапамагчы людзям лепш разумець адзін аднаго.

Спіс літаратуры:

1. Кудравец, А. Іван Чыгрынаў і яго «Я» / А. Кудравец // Крыніца. – 1998. – № 9.
2. Чыгрынаў, І. Паміж сонцам і месяцам / І. Чыгрынаў. – Мінск: Мастацкая літаратура, 1994.
3. Чыгрынаў, І. Птушкі ляцяць на волю / І. Чыгрынаў. – Мінск: Беларусь, 1965.
4. Чыгрынаў, І. У ціхім тумане / І. Чыгрынаў // Крыніца. – 1998. – № 9.

Наталля Еўчык

ПЫТАННІ ГУМАНІЗМУ Ў ВАЕННЫХ АПАВЯДАННЯХ І. ПТАШНІКАВА І І. ЧЫГРЫНАВА

Апошняя вайна доўга яшчэ будзе кропкай болю ў памяці народнай. Яна ўзняла такі пласт сацыяльных і этычных пытанняў, якія не могуць быць абыякавымі сённяшняму дню, сённяшняму чалавеку. Алесь Адамовіч, які сам неаднаразова звяртаўся да ваеннай тэмы як пісьменнік і як крытык, бачыў адну з прычын зацікаўленасці літаратуры і чытача ў гэтай тэме ў жыццёвай і псіхалагічнай ёмістасці самога «матэрыялу», праз які «многае здольна сказаць сур’ёзная літаратура: аб чалавеку, народзе, чалавецтву, аб дні ўчарашнім і трывогах нашага часу».
Тэма вайны шырокая і складаная, па ёй напісана шмат крытычнай літаратуры. Па гэтай прычыне мы абмяжуемся толькі адным яе аспектам –трагедыяй дзіцячых лёсаў у Вялікай Айчыннай вайне. Адно з самых хвалюючых і балючых пытанняў, якое з такой катэгарычнасцю абвастрыла вайна, праблема гуманнага стаўлення да чалавека, прызнанне найвялікшай каштоўнасці чалавечага жыцця.
Асаблівую моц гуманістычная плынь набыла ў часы «адлігі», калі адбылася змена вех у грамадстве, намеціўся паварот да чалавека. У гэты час, заўважае А. Адамовіч, было «нельга не адзначыць паступовы зрух «фокуса», пераакцэнтацыю памяці – у бок жаночых і дзіцячых лёсаў у вайне, што азначала «новы напал пачуццяў і непрывычны нават для «ваеннай» прозы боль памяці».
І. Чыгрынаў і І. Пташнікаў, якія менавіта ў 60-я гг. фарміраваліся як творчыя асобы, не маглі не адчуць гэты «зрух», «пераакцэнтацыю памяці». Гуманізм – пабуджальны матыў, рухавік гэтага працэсу прадвызначыў асаблівы драматычны і трагічны дух ваеннай літаратуры.
Зварот да тэмы ваеннага і пасляваеннага дзяцінства ў творчасці Чыгрынава і Пташнікава быў заканамерным яшчэ і таму, што яны і самі з’яўляліся дзецьмі вайны.
«Нам было ў той час па дзесяць гадоў, пачынае апавяданне «За сто кіламетраў на абед» Чыгрынаў, – адным трохі болей, другім трохі меней. І мы былі дзеці вайны. Але тады мы амаль усё ведалі, і мне часам здаецца, што ведалі куды больш, чым нават цяпер, калі нам па трыццаць ужо».
Дзеці па-іншаму бачаць свет, адносяцца да вайны, як да гульні, яны схільны да неапраўданай рызыкі, не задумвацца аб магчымых выніках. Вайна выклікае змены ў іх псіхіцы, часам да такой ступені моцныя, што назаўсёды калечыць яе.
Як змяняе выпрабаванне жорсткасцю светаадчуванне дзіцяці? Якая яна, вайна, убачаная вачыма дзяцей?
У апавяданні Івана Чыгрынава «Ішоў на вайну чалавек» ёсць невялічкі эпізод – размова Ігната, які збіраецца на фронт, з дачкой і сынам. Хлопчык радуецца, што бацька будзе ваяваць: «У Віцькі Панаськавага бацька на вайне, у Мішкі Блінава – на вайне. Адзін ты не на вайне. Яны дражняцца і гуляць да сябе не прымаюць. Цяпер я ім пакажу!» Тыя, хто перажыў нямецкія бамбёжкі, паводзяць сябе па-іншаму, чым трапіўшыя пад нямецкі налёт упершыню. Напрыклад, у апавяданні І. Пташнікава «Бежанка» дзяўчынка Валя і яе маці не пабеглі хавацца, як астатнія, а ўпалі адразу нічком, «і калі мы вярталіся назад, яны сядзелі ўпобачкі і пра нешта ціха гаварылі». Яны ўжо не баяліся бамбёжкі.
У апавяданні «На пыльнай дарозе» І. Чыгрынава яшчэ адзін чалавек збіраецца на вайну, яшчэ адно развітанне з сям’ёй. Уражвае і надоўга застаецца ў памяці такая дэталь: адзін з сыноў Антона Ягоравіча, Васілёк, бяжыць за бацькам, каб аддаць яму найвялікшае сваё багацце – вінтовачны патрон. Дзеці ў той час сталелі хутка. Малыя імкнуліся ўключыцца ў жыццё дарослых, дапамагчы, але, зразумела, рабілі гэта па-дзіцячы прастадушна.
Так, Алёшка ў Пташнікава з задавальненнем думае пра тое, што маці назвала яго мужчынай. І ён, дзесяцігадовы, стараецца паводзіць сябе адпаведным чынам: разважае па-даросламу, хоча самастойна адправіць бацьку пісьмо, а яшчэ, заўважыўшы, што ў маці ад голаду пухнуць ногі, вырашае есці як мага менш бульбы.
Адна з самых небяспечных і жудасных праяў вайны – дэфармацыя дзіцячай душы, змена ці знікненне маральных каштоўнасцяў.
Асабліва жорсткім выпрабаваннем з’яўляецца голад. М. Стральцоў у эсэ «Дзяцінства, якое мы помнім» гаворыць ад імя ўсяго свайго пакалення: «Што мы помнім? Смак «ташноцікаў» з гнілой, перамерзлай бульбы, праснак з той жа бульбы і ячменных шароек, посную зацірку…». І нават такой ежы было мала і паесці ўдавалася не кожны дзень. Дзеці вайны на ўсё жыццё запамяталі той хлеб, які яны тады елі, бо ён цяжка здабываўся. У Алёшкі думкі круцяцца каля ежы, бо ён галодны. Ён марыць, што маці вечарам «зварыць зацірку – здзярэ на тарцы бульбу і перамесіць з тоўчаным у ступе ліпавым лістом».
Недаяданне, якое расцягнулася на гады, скажала псіхіку. Галодныя ўспрымаюць свет па-іншаму. Так, у апавяданні Чыгрынава «Бульба» ўвагу дзяцей прыцягваюць кацялкі. Нездарма менавіта такую дэталь адзначаюць галодныя дзеці: вайскоўцы час ад часу кармілі іх са сваёй кухні.
Асабліва моцна змяняецца ў галодных адчуванне прыроды. Дзеці перастаюць бачыць яе прыгажосць, пачынаюць адносіцца да яе як спажыўцы.
Ёмісты пейзаж сустракаем у Чыгрынава: цудоўны ранак ператвараецца ў гарачы дзень, аднак дзеці не адчуваюць яго красы, бо спёка нясе неўраджай «трава стаяла яшчэ мяккая і зялёная; затое на пясчаных пагорках, паміж вёскамі, скрозь шапталася пасмяглае і пустое жыта…».
Тое, што хлопцы ў апавяданні Чыгрынава «За сто кіламетраў на абед» ядзяць драздоў, – не мастацкі вымысел пісьменніка. Перажыўшыя голад успамінаюць: «Першы год… мы не заўважалі прыроду, усё, што было прыродай, выклікала ў нас адно жаданне – пакаштаваць: ці можна яго есці?»; «Вясной на кіламетр вакол дзіцячага дома не распускалася ніводнае дрэва, таму што мы з’ядалі ўсе пупышкі. Елі траву, елі ўсё, што можна было есці».
С. Алексіевіч запісала ўспаміны ленінградкі-дзетдомаўкі, што ўзгадвае пра палоннага немца, якога дзеці, адрываючы ад сябе кавалак, падкормлівалі. У апавяданні Чыгрынава хлопцы, наадварот, адабралі ў немца-жабрака торбу з ежай. Пісьменнік падкрэслівае тое жывёльнае, звярынае, што абудзілася ў іх у гэты момант.
Змова абрабаваць немца выспела хутка: «Ніхто нічога не гаварыў – стаялі і маўчалі, а на тварах ва ўсіх блукала адна і тая ж усмешка, зразумелая кожнаму». У вачах дзяцей, «як у ваўчанят, заблішчалі агеньчыкі – надта хацелася есці». І немец спалохаўся іх маўчання і гэтых «агеньчыкаў» больш, чым калі б на яго напалі са зброяй.
Галодны чалавек здатны на любыя ўчынкі. З’есці птушанят ці адправіцца за сто кіламетраў на абед – у спёку ісці пехатою, а потым ехаць на вагонным даху, рызыкуючы жыццём, каб у канечным пункце сваёй вандроўкі, дзетдоме, адмовіцца ад бацькоў, назваўшыся сіратой.
Пастаяннае існаванне ў скажоным вайной свеце вядзе да таго, што чалавек прывыкае да жорсткаці і насілля, і жыццё перастае быць для яго найвялікшай каштоўнасцю. З асаблівай выразнасцю страшныя разбурэнні, якія адбываюцца ў мілітарызаванай свядомасці, апісаны ў апавяданні І. Пташнікава «Эфка».
Для дзяцей, піша Пташнікаў, не было нічога больш цікавага, чым збіраць на месцах баёў і стаянак ваенных зброю. Зброя стала мэтай жыцця для Вайды Толі. Ён становіцца выпадковым забойцай Пашкі Жарскага і сваіх брацікаў і сястрычкі, і іх смерці давяршаюць разбурэнне яго асобы. Такім чынам дзіця, што ўзяло ў свае рукі сродкі забойства, расплачваецца за гэта сваім маральным здароўем.
Разуменне дзяцінства як унікальнай і выключна важнай з’явы, якую трэба абараняць усімі магчымымі сродкамі, прыводзіць дарослых да думкі пра тое, што ўсялякае адхіленне ад нормы, ад законаў прыроды – гэта трагедыя. Нават усведамленне асабістай непрычыннасці да таго, што адбылося, не пазбаўляе дарослых ад адказнасці перад сваім сумленнем. Чыгрынаў не бярэцца судзіць ці, тым больш, асуджаць учынкі галодных хлопчыкаў з апавядання «За сто кіламетраў на абед», хаця б таму, што яны – проста дзеці, пастаўленыя ў выключна цяжкія ўмовы. Пісьменнік нечакана абрывае аповед на грубаватых словах загадчыка дзетдома: «Ну што вы расселіся тут? Ідзіце абедаць!..».
За паказной грубасцю чуецца іншае: даросламу шкада дзяцей і сорамна, быццам бы ён вінаваты ў іхняй бядзе.
Віна – моцнае пачуццё, якое застаецца ў памяці назаўсёды, точыць сэрца і пазбаўляе сну Грасыльду (аповесць І. Пташнікава «Лонва») і Вулю (з рамана «Мсціжы»), хаця яны не вінаватыя зусім перад сваімі дзецьмі. Грасыльда дакарае сабе, што адпусціла сына з дому і ён загінуў. Вуля судзіць сябе за слабасць, за тое, што не застаўся з сям’ёй да канца, а, карыстаючыся зручным выпадкам, збег ад смерці.
Адносіны да самых слабых членаў грамадства – дзяцей – з’яўляюцца паказчыкам духоўнага развіцця самога грамадства і мерай чалавечнасці ў чалавеку.
Не выпадкова, што праблема апаленага вайной дзяцінства стала адной з самых гуманістычна хвалюючых у літаратуры.
Як прысуд антычалавечай сутнасці вайны гучаць прасякнутыя віною і болем словы Чорнага: «Каб увесь свет, як вялік ён ні ёсць, ад усіх сваіх пачаткаў і бязмежнасці сабраўся і ажыў, як вялікая істота, з вачыма, каб бачыць, з вушыма, каб чуць, з душой, каб адчуваць, з розумам і думкамі, сумленне кінула б яго ніц перад гэтым дзіцём. Ён страсянуўся б ад жаху, што так не ўдаўся ў ім сэнс шмат чаго, што ён церпіць на сабе».
Чорнаўская думка пра ўсеагульную віну чалавецтва перад дзецьмі, якіх не здолелі ўратаваць ад мук, не засталася не пачутай. Далейшая літаратура падхапіла гуманістычны прызыў Чорнага, не адмежавалася ад складаных праблем, якія ставіла жыццё; і заўсёды галоўнай каштоўнасцю для пісьменнікаў-гуманістаў заставалася чалавечае жыццё.

В. Пятроў

АБМЕРКАВАННЕ

У Магілёве адбылася арганізаваная кафедрай беларускай літаратуры педагагічнага інстытута імя А. Куляшова і Бюро прапаганды мастацкай літаратуры Саюза пісьменнікаў БССР навукова-практычная канферэнцыя на тэму: «Подзвіг народа ў гады Вялікай Айчыннай вайны і яго адлюстраванне ў беларускай прозе (на прыкладах з творчасці I. Чыгрынава)».
Канферэнцыю адкрыў уступным словам загадчык кафедры беларускай літаратуры інстытута В. Атрашкевіч. З дакладам «Беларуская проза пра Вялікую Айчынную вайну» выступіў дацэнт кафедры беларускай літаратуры БДУ імя У.І. Леніна Д. Бугаёў.
«Праблема беларускага народнага характару ў творах І. Чыгрынава» – тэма выступлення дацэнта кафедры Я. Клімуця. Загадчык кафедры рускай і замежнай літаратуры Г. Сардыка расказаў пра значэнне раманаў І. Чыгрынава ў кантэксце апошніх дасягненняў савецкай і еўрапейскіх літаратур, а дацэнт кафедры беларускай літаратуры М. Міхайлаў – пра вывучэнне творчасці І. Чыгрынава ў сярэдняй школе.
Цёпла сустрэлі прысутныя выступленні пісьменнікаў В. Іпатавай, Г. Шыловіча. У заключэнне выступіў І. Чыгрынаў, які адказаў на шматлікія пытанні ўдзельнікаў канферэнцыі, падзяліўся сваімі творчымі планамі.
У той жа дзень у актавай зале Магілёўскага будаўнічага тэхнікума адбыўся літаратурны вечар, прысвечаны 40-годдзю Вялікай Перамогі. На ім выступілі пісьменнікі I. Чыгрынаў, Д. Бугаёў, В. Іпатава, У. Скарынкін, В. Нікіфаровіч, загадчык кафедры беларускай літаратуры Магілёўскага педінстытута В. Атрашкевіч, ветэран вайны палкоўнік запасу В. Шаўчэнка.
У час знаходжання ў Магілёве пісьменнікі ўсклалі кветкі на магілы ўдзельнікаў вайны – паэтаў А. Пысіна і В. Матэвушава.

М. Тычина

ПАФОС ИНТЕРНАЦИОНАЛИЗМА В СОВРЕМЕННОЙ БЕЛОРУССКОЙ ВОЕННОЙ ПРОЗЕ

(фрагмент)

Война была всенародной, освободительной. Она касалась всех и каждого. Каждый, независимо от возраста и пола, был воином. Народ – вот та главная армия, что сражалась с врагом. И если наша литература – не только белорусская – все настойчивее стремится выявить народное знание о войне, то это означает, что она осваивает новый виток «военной» темы, B которой критика, было, заметила приметы «усталости». «В людской, в народной памяти, – пишет А. Адамович, – «просто так» лежат развороченные войной – как недра земли на месте промышленных разработок открытым способом! – глубинные тайны массовой и индивидуальной психологии, залежи, которые прежде добывались величайшими мастерами лишь при глубинном бурении». К народной памяти обращается Е. Носов в романе «Усвятские шлемоносцы» и вдруг обнаруживает, что века в истории народа – это то же, что несколько дней в жизни одного человека: как и в годы монголо-татарского нашествия, русский народ встает на борьбу как единое огромное целое, ручейки стекаются в реки, а реки в море, имя которому – народ. «В оккупации, мы знаем, – пишет И. Чигринов, – очутились целые народы, составляющие значительную часть населения страны. Эти народы жили и сражались в условиях оккупации». С мыслью о белорусском народе он и создавал трилогию «Плач перепелки», «Оправдание крови», «Свои и чужие».
Чигриновских героев сильнее всего притягивает к себе родной уголок, координаты которого всегда точно обозначены. Вот Родион Чубарь, один из главных героев трилогии, возвращается из-за линии фронта в Веремейки, к морю белорусской жизни, белорусской речи, и настроение у него приподнятое: ведь он возвращается домой и возвращается как долгожданный вестник разгорающейся партизанской войны.
«– Моя фамилия Шпакевич, – сказал красноармеец. – А тот… Холодилов. Он – сибиряк. Откуда-то из-за Урала. А я – из Мозыря. Так что мы земляки с вами.
– Белорусы, – будто ради полной ясности сказал Чубарь».
Другие герои тоже полнятся ощущением своей национальной принадлежности. Старый Кузьма Прибытков, «доморощенный философ», рассуждает: «Я вот думаю ныне, так даже очень странно размещена эта Белоруссия наша, будто господь нарочно ее положил так. Все через нас с войной идут, все через нас. Кажется, если бы кто-нибудь перенес ее в другое место, то и нам бы иначе жилось. А земля хорошая, может, даже лучше того рая…» В том же разговоре уже и иное ощущение сильно обнаруживается: Прибытков чувствует себя гражданином Советского Союза, многонационального государства: «Германия, она не то, что мы ма-ле-е-енькая!.. Ей с нами, если с разумом, не стоило и зачинать драку. Это где тот Хабаровск, а за ним тоже земля. Я даже удивляюсь, как он вовсе осмелился напасть. Это ж если посчитать, так их один на наших трех или четверых…»
Народное отношение к войне в романах Чигринова выразилось в том, что люди осознали истинные масштабы сражения – «бой идет не ради славы». Оправдание необходимости самопожертвования BO имя «жизни на земле» выливается в оправдание человека: «Народ сам творит себя, – писал И. Чигринов. – Есть, например, Червяков, есть и Козлов, а рядом с ними живут и такие люди, как Апейка, как Василь и Ганна, как Карп Маевский. Есть Кутузов, но есть и Андрей Болконский, и Денис Давыдов, и Платон Каратаев. Вот и получается, что литературу тоже создает народ. Народ велик не только одними Кутузовыми, народ велик и Глебом Чумаловым, и Григорием Мелеховым… Эта вещь бесспорна, просто мы иногда не говорим об этом, боясь признать за литературой ее, так сказать, аналитические, жизнеутверждающие функции».
Разное отношение к человеку на войне, разное понимание народа и его роли в истории у Чубаря и Зазыбы (писатель выделяет из народной массы именно эти два народных типа). Чубарь утверждает, что нужно покидать за собой опустошенную землю, и свысока глядит на тех, кто остается, вынужден остаться на оккупированной территории, не понимая, что эти люди и есть белорусский народ. Зазыба глубже смотрит на вещи, сознавая, что война предстоит тяжелая и затронет всех без исключения, мысленно готовит себя и своих односельчан к трудной и длительной схватке с врагом. Чаще всего споры этих двух героев являются кульминационными моментами в повествовании:
«– Я уже тебе не раз говорил, – поморщился Зазыба, – не нужно все сводить к одному оставить хлеб или уничтожить. Думаешь, Красная Армия сюда возвратится с хлебными обозами, чтобы мужиков наших кормить?
– Перестань ты, Зазыба, так печься о мужиках! Идет война. И нам с тобой нужно совсем об ином думать. О людях тоже нужно думать…
– Но ты наконец должен понять, что на войне нужно воевать.
– А я разве отрицаю это? Но мы с тобой не совсем на войне. Пока что мы с тобой скорее в войне, чем на войне.
– Значит, нужно и здесь разжечь ее…
– Я не меньший патриот, чем кто-либо, и не меньше другого понимаю, что нужно браться за также за то, чтобы было взвешено оружие. Но я также за то, чтобы было взвешено и учтено все как следует… И дело не во мне. Я хоть сейчас готов смерть принять, но чтобы от этого польза была. А то что из того, если я пожертвую собой, а делу не помогу…
– Кровь героев, Денис Евменович, помогает зреть идеям, – вовсе не волнуясь, что своей жестокостью не только обижает, но и оскорбляет Зазыбу, сказал Чубарь.
– Хватило уже крови и без моей для идей, – спокойно ответил на это Зазыба. – Кровь здесь не поможет. Нужно сделать так, чтобы не мы немцев боялись, а они нас. И не кровью своей мы должны напугать их, а оружием.  Я так понимаю дело и хочу, чтобы и ты наконец понял это».
Денис Зазыба выражает народный взгляд на войну как на огромное бедствие и время испытания. Символичность этого образа не книжного, а земного происхождения. Люди вроде Зазыбы, Прибыткова, Падерина, Вершкова самой жизнью приучены заботиться не только о себе и своих близких: судьба народа – это и их личная судьба. Главный герой Чигринова – народ: «Если говорить о народе и о носителях мудрой народной зрелости, то Вершков как раз и был одним из тех лучших представителей народа, в сознании которого аккумулировалось все наиболее чистое, здоровое, совестливое и неподатливое, на чем держится образ жизни». С народом, с его отношением к происходящему вынужден считаться и немецкий комендант Гуфельд, и полицейские. А веремейковцы – «грамада», «талака», «народ» – творят свое исторической важности дело, не обращая внимания на мельтешение и суету оккупантов и предателей: на общем собрании колхозников принимают решение разделить колхозное имущество, чтобы оно не досталось оккупантам, жнут рожь, идут выручать из плена родных и близких, а если удастся, то и чужих, выдав их за своих, помогают тем, кто прячется от врага… Они уже, можно сказать, начали ту борьбу, что вскоре выльется в формы партизанской войны.
Война была всенародной и так или иначе коснулась всех без исключения. Уже тогда, в годы войны, советские люди ощутили то, что сегодня ощущает все человечество: быть или не быть, жить или не жить. Народная память сохранила в себе это ощущение глобальности происходящего, и литература сегодня продолжает свое движение в глубь народной памяти. Знание, обретенное кровавой ценой на самой большой и самой тяжелой войне, не позволяет останавливаться на достигнутых эстетических рубежах.

П.К. Дзюбайла

ЗВЯРТАЮЧЫСЯ ДА ВЕКАПОМНЫХ ДНЕЙ ВАЙНЫ

(урывак з манаграфіі)

Тэма Вялікай Айчыннай вайны застаецца невычарпальнай. Як адзначае I. Навуменка ва ўжо згаданым інтэрв’ю, «яе працягвае распрацоўваць наступнае пакаленне – скажам, Іван Чыгрынаў, і ён бярэ асобны пласт, ён вёску ведае – няхай, у добры час! Усе мы робім адну справу!». Сапраўды так. I не адзін Чыгрынаў, а і I. Пташнікаў, Б. Сачанка, П. Місько і інш.
Гэтыя пісьменнікі асабіста не ўдзельнічалі ў барацьбе супраць фашысцкіх захопнікаў, але ўчэпістая дзіцячая памяць многае захавала з тых гераічных і трагічных дзён. А галоўнае – з пакалення ў пакаленне перадаецца народная памяць аб вайне. I. Чыгрынаў, I. Пташнікаў, Б. Сачанка па сутнасці замацавалі ў літаратуры памяць сваіх родных вёсак аб гадах акупацыі і ўсенародным партызанскім змаганні. У аснове іх твораў таксама жыццёвы вопыт – родных, суседзяў, аднавяскоўцаў, землякоў, – трансфармаваны праз пісьменніцкае ўспрыняцце. I. Чыгрынаў у інтэрв’ю газеце «Літаратура і мастацтва» гаварыў: «Аднак жа ёсць такое паняцце – памяць народа. Пра яе, памяць народа, гавораць цяпер многія нашы пісьменнікі. Хораша, напрыклад, напісаў Алесь Адамовіч. Сіманаў некалі, выступаючы ў нас на нарадзе ў Мінску, сказаў, што ніхто з людзей паасобку не ведае ўсё пра вайну – усё пра вайну ведае толькі народ. Яна, вайна, жыве ў памяці народа, яна жыла, пачала жыць у самую вайну, а пасля вельмі жыла па вайне. У вёсцы расказвалася ўсё, што было ў вайну. Не забывалася нічога з тагачаснага жыцця, побыту, барацьбы. Людскія споведзі і згадкі замацоўваліся ў памяці».
Сапраўды, аб народнай памяці ў артыкуле А. Адамовіча «Пра вайну і пра мір» сказана вельмі добра: «А калі мы вядзем размову аб сённяшняй «вясковай» або «ваеннай» прозе, трэба падкрэсліць усвядомленае імкненне многіх пісьменнікаў «уліць» у сваю памяць успаміны як мага большай колькасці людзей, відавочцаў. Сваю памяць падключыць да народнай. Удаецца ці не ўдаецца, у большай ці меншай ступені ўдаецца, але тэндэнцыя гэтая ўзмацнілася, і не бачачы, не ўлічваючы гэтага, цяжка зразумець, ацаніць многае ў сучаснай прозе». I далей ужо пра канкрэтных пісьменнікаў: «Іван Чыгрынаў вось ужо колькі гадоў піша хроніку жыцця беларускай вёскі ў гады фашысцкай акупацыі – падрабязнейшую хроніку падзей і станаў. Можна падумаць, што сам перажыў, памятае ўсё – дзень за днём. Шмат што і памятае – ён крыху старэйшы за Віктара Казько. Але яшчэ больш увабраў – як губка вільгаць – дзіцячай памяццю чужую памяць. Вёскі сваёй, блізкіх людзей памяць, памяць самой зямлі нашай, якая ўсё яшчэ аддае жарам вайны».
Народ і вайна… Якія змены адбыліся ў характары нашага чалавека за гады Савецкай улады, як сустрэў ён вайну, як расло і мацнела ў ім адчуванне неабходнасці ўсенароднай барацьбы супраць захопнікаў – такія праблемы хвалявалі і хвалююць многіх савецкіх пісьменнікаў. Яны сталі асновай для арыгінальнай раманнай канцэпцыі I. Чыгрынава («Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві»), які задумаў стварыць цыкл раманаў аб вайне, паказаць вайну галоўным чынам праз лёс жыхароў адной беларускай вёскі.
Фашысты разлічвалі, што адвечнае, прыватна-ўласніцкае заўсёды будзе жыць у селяніне, будзе моцна трымаць яго ў руках улада зямлі, прага валодаць ёю. Аднак разлікі іх не спраўдзіліся. За гады Савецкай улады, за гады калектыўнай працы іншым стаў савецкі селянін. І. Чыгрынаў у раманах «Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві» пераканальна, па-мастацку паказвае гэтыя перамены, з’яўленне пад уплывам савецкай рэчаіснасці новых характараў-тыпаў, новай псіхалогіі. Савецкая ўлада, як сапраўды народная ўлада, трымала суровае выпрабаванне. Селянін ніякай іншай улады, іншых парадкаў не прыняў, ён застаўся верным ідэалам Вялікага Кастрычніка – і ў гэтым галоўная ідэя раманаў I. Чыгрынава.
Праўда, раман «Апраўданне крыві» па сутнасці не мае асобай, сваёй раманнай канцэпцыі народа ў час вайны. Яго можна разглядаць як другую частку першага рамана, якая развівае, пашырае і паглыбляе яго ідэі. Ёсць, відаць, адзін раман, і не таму, што ў кнігах адзінства часу, месца дзеяння, герояў, а таму, што захоўваецца адзінства раманнай ідэі і канцэпцыі жыцця.
Разглядаючы развіццё эпапейных традыцый у сучаснай «ваеннай» прозе, В. Каваленка ўбачыў эпапейную задуму і ў творах I. Чыгрынава: «А што раманы I. Чыгрынава – абяцанне эпапеі, сумнення быць не можа. Гэта пацвярджаюць перш за ўсё знешнія абрысы задумы. Два даволі аб’ёмныя раманы ахопліваюць падзеі ўсяго толькі некалькіх месяцаў вайны. I цяпер хоча пісьменнік таго ці не хоча, а простая логіка развіцця эпапейнага дзеяння будзе дыктаваць яму параметры сюжэта і ахоп падзей у часе. Ужо зразумела, што толькі гістарычны момант заканчэння вайны развяжа па-сапраўднаму ўсе канфлікты твора, з дастатковай яскравасцю асветліць сэнс усяго, што адбывалася на яго старонках. Колькі ж усяго будзе раманаў у эпапеі I. Чыгрынава – пяць, сем ці нават яшчэ больш? Гэта, урэшце, не так важна. Бясспрэчна толькі адно – іх павінна быць нямала, бо інакш катастрафічна парушыцца сюжэтнае, кампазіцыйнае суладдзе эпічнага руху падзей».
Эпапейнасць усё ж не прадвызначаецца «знешнімі абрысамі задумы», «параметрамі сюжэта», «ахопам падзей у часе». Эпапея – не простая хроніка падзей у часе. Эпапейная значнасць задумы вынікае з субстанцыянальных асноў народнага жыцця, жыцця на гістарычным рубяжы, пераломе, з глыбіні народнага светаўспрымання, светаразумення. I, вядома, каб цыкл раманаў I. Чыгрынава атрымаў якаснае значэнне эпапеі, не абавязкова апісваць год за годам падзеі да нашай Перамогі. Патрэбны сапраўды маштабны, эпічны па сутнасці погляд, глыбокая канцэпцыя народнага жыцця, подзвігу народа. А выявіць і ўвасобіць гэта можна і ў адным або двух-трох тамах, паказаўшы жыццё толькі ў вырашальных момантах гістарычнай падзеі – Вялікай Айчыннай вайны.
Нярэдка яшчэ здараецца, што ў імкненні да эпапейнасці нашы пісьменнікі забываюцца, што эпапейнасць – гэта ідэйна-эстэтычная, жанравая якасць, а не колькасны паказчык. Так нараджаецца эпапеяманія, растуць паверхі дылогій, трылогій, тэтралогій, а філасофскі фундамент застаецца ранейшым, закладзеным для першага рамана. I часцей за ўсё такая нсбяспека падсцерагае пісьменнікаў, што распрацоўваюць гісторыка-рэвалюцыйную тэму (характэрны ў гэтых адносінах вопыт I. Гурскага, М. Машары і інш.). Добра сказаў аб эпапеяманіі А. Бачароў: «Іншы раман падобны да гумавага жгута – ён лёгка расцягваецца аўтарам, але пры гэтым становіцца ўсё больш тонкім і тонкім. Такая стончаная апавядальная тканіна загубіла не адно палатно, расцягненае ў дылогіі ці трылогіі. Ад павелічэння аб’ёму аповесць не становіцца раманам, а раман – эпапеяй». Сёння, відаць, можна і патрэбна гаварыць не аб раманах-эпапеях, а аб шматпланавых аб’ёмных эпічных раманах, якія па некаторых сваіх рысах набліжаюцца да эпапейнага жанру, але не становяцца ім у цэлым. Ну, а што да раманаў I. Чыгрынава, то час пакажа, ці перарасце раманная задума ў эпапейную, ці ўтрымаецца пісьменнік ад спакусы простага колькаснага падзейнага памнажэння кніг.
Ды і сам I. Чыгрынаў яшчэ выразна не ўяўляе, як закончыцца гэты цыкл раманаў: «Крытыкі, праўда, мяркуюць па-рознаму, а сам я маўчу, бо і сёння не ведаю, чым усё гэта скончыцца, таксама як не ведаў і тады, калі пачынаў. Спачатку мне проста хацелася напісаць зімовую аповесць пра ваенны час…»
Праўда, I. Чыгрынаў добра ўсведамляе і значэнне, і сур’ёзнасць, і адказнасць напісання твораў эпапейнага характару. I яму, вядома, хацелася б напісаць такі твор. «Усё-такі эпапея – гэта эпапея. Эпапея – гэта народ. I нікуды ты не дзенешся ад гэтага, – гаварыў раманіст далей у інтэрв’ю, – каб паказаць народ, каб паказаць такія вялікія падзеі, як рэвалюцыя, вайна, патрэбны вялікія формы»¹.
Галоўным носьбітам раманнай ідэі непераможнасці, няскоранасці народа з’яўляецца памчнік старшыні праўлення калгаса Зазыба. Вакол яго канцэнтруюцца іншыя персанажы. У спрэчках герояў раскрываецца філасофская аснова рамана (прыгадаем спрэчкі Зазыбы з Чубарам, сынам Масеем, Парфёнам Вяршковым, Брава-Жыватоўскім і інш.).
Для Зазыбы Савецкая ўлада была і ёсць адзіная, родная, за яе ён змагаўся ў грамадзянскую вайну, не адступіцца ён ад яе і ў цяжкі час выпрабаванняў, хоць вельмі балюча перажываў, што сына пасадзілі ў турму, бо верыў, што не мог той зрабіць што-небудзь супраць роднай улады. Перажываў і ў сувязі з тым прыхаваным недаверам, які паявіўся ў некаторых людзей да яго. Так і Чубар, старшыня калгаса, у пачатку вайны сказаў словы, якія балюча адазваліся ў яго сэрцы: «А можа ты спадзяешся і з новай уладай паладзіць? Што ні кажы, і сам як бы пацярпеў, і сын твой…
Зазыба пасунуў да сцяны падушку, сеў: ён раптам адчуў, як пачало не хапаць яму паветра.
– Ну, от што!.. Ты ета!.. – адно здолеў вымавіць ён».
Сакратар райкома партыі Маштакоў верыць Зазыбу, аднак у той адказны час і ён спытае яго:
«– Ты вось пра што скажы мне, Дзяніс Яўменавіч, як ты да Савецкай улады – не перамяніўся?
Зазыба таксама падняў вочы на сакратара райкома, бо не зразумеў таго.
– Ты абавязкова павінен сказаць пра гэта, – стаяў на сваім Маштакоў, – бо я не так сабе…
Зазыба падумаў, што адказу яго чакаў не столькі Маштакоў, колькі вайсковец, таму сказаў без пакрыўджанасці, проста і шчыра, з усведамленнем усёй важнасці слоў:
– Не, не перамяніўся».
Так, гэта было галоўнае пытанне, якое часта задавалі людзі не так адзін аднаму, як кожны сам сабе. Бо ад яго вырашэння залежала ўсё астатняе, уся жыццядзейнасць, паводзіны, учынкі, актыўнасць чалавека.
Важна было не толькі выясніць свае адносіны да той жорсткай барацьбы супраць захопнікаў, якая вялася, але і сваю праграму дзеянняў. Калі для Чубара такая праблема не ўзнікае, бо ён прывык дзейнічаць больш у адпаведнасці з указаннямі, па загаду, мысліць ён просталінейна, не ўлічваючы ўсёй складанасці абставін ваеннага часу, то для іншых герояў вызначэнне свайго месца ў жыцці і барацьбе – справа не лёгкая. Чубар гатовы ўсіх, хто застаўся на часова акупіраванай тэрыторыі, залічыць у ворагі Савецкай улады. Ён падпальвае бабкі жыта, падзеленага і зжатага сялянамі, не думаючы, што ім жа таксама трэба есці, як і тым партызанам, якія распачалі барацьбу. Зазыба падыходзіць да справы больш разумна і дыялектычна: «Ты от кажаш – той, хто любіў Савецкую ўладу, не застанецца. Няхай так. А як, па-твойму, – нашы верамейкаўскія бабы не любілі яе, што нікуды не падаюцца?
– Я ім у душы не лазіў!
– А варта было б».
Сапраўды, за час працы ў Верамейках Чубар так і не змог зразумець людзей, сярод якіх жыў. Не дзіўна, што ён не мог сказаць сам сабе, хто тут здатны на барацьбу: «Зазыба меў рацыю, калі дакараў пры апошняй сустрэчы, што за час старшынства ён так і не сышоўся па-належнаму з верамейкаўцамі. Цяпер Чубар нават вызначыць не мог для сябе, на каго ў вёсцы можна будзе разлічваць, калі справа дойдзе да барацьбы».
Зазыба добра ведаў сваіх людзей, ведаў таксама, што наперадзе жорсткая барацьба, што да гэтай барацьбы трэба добра падрыхтавацца, выпрацаваць тактыку, улічваючы і палітыку акупантаў. I таму такія вострыя спрэчкі адбываліся паміж Чубарам і Зазыбам: «Не, брат, не так усё проста, як здаецца ды хочацца нам. Тут да ўсяго трэба з галавой падыходзіць. Раз нам пачынаць гэту партызанскую вайну тут, то нам і думаць, як пачынаць яе і з чым. Шчорсава войска некалі таксама партызанскім называлася адзін час, але я не помню, каб мы вось так крычалі – палі, знішчай!.. Праўда, цяпер і абстаноўка не тая, і вайна не тая. Аднак жа людзі ёсць людзі. I тады яны людзьмі былі, і цяпер імі засталіся. I жыць яны мусіцьмуць.
– Ты зноў пра сваё!..
– Я не пра сваё, – запярэчыў Зазыба, – а якраз пра тое, пра што і ты. Так што ў нас інтарэс адзін. Не сумнявайся. Але не трэба з бухты-барахты. Неабходна ўлічваць розныя акалічнасці».
I яшчэ: «… што, мы павінны сядзець, склаўшы рукі, ды чакаць, пакуль усё да канца высветліцца, то можа позна быць. Па-мойму, ты проста альбо баішся, альбо…
– Не рабі сабе лішняй цяжкасці, – перахапіў Чубараву гаворку Зазыба. – Гэтыя твае «альбо» ў дачыненні да мяне не падыдуць. Я не меншы патрыёт, чым хто іншы, і не менш за каго разумею, што трэба брацца за зброю. Але я таксама і за тое, каб было ўзважана і ўлічана ўсё як мае быць».
Людзі «ўжываліся» ў вайну. Раней адкрытыя, шчырыя, гасцінныя – зараз насцярожаныя, роздумныя, стрыманыя. З чым прыйшлі акупанты? Гэта пытанне трывожыла ўсіх. Так і пры першай сустрэчы з фашыстамі, з нямецкім афіцэрам: «…З яго няскладнай постаці не зводзілі позіркаў багата сялянскіх вачэй, насцярожана-недаверлівых і ліслівых, спалоханых і хітравата-пагардлівых – гэта ўжо цалкам залежала ад таго, як хто разумеў сваю грамадзянскую годнасць ці нават, калі хочаце, сваю ўяўную вінаватасць перад акупантамі: урэшце, не маглі ж аднолькава глядзець на гэтага афіцэра, напрыклад, савецкі патрыёт Зазыба альбо перакідлівы і беспрынцыповы абібок Драніца, добраахвотны паліцэйскі Брава-Жыватоўскі альбо мнагадзетная старшыніха Гаўрыліха…»
Цяпер кожны вызначаў сваю лінію паводзін, рабіў свой выбар. Час патрабаваў не толькі заставацца сумленным чалавекам, але і ўключацца ў актыўную барацьбу. Зазыба разумеў, «што цяпер ад кожнага, хто меў сумленне і ўсведамляў сваю адказнасць перад краінай, патрабавалася не толькі намаганне фізічных і духоўных сіл – бадай, найважней было падрыхтавацца ахвяраваць сабой».
Вядома, напачатку не ўсе разумелі і ўсведамлялі, што вайна будзе такой цяжкай, працяглай і жорсткай, не ўсе ўяўлялі, на што здольныя фашысцкія заваёўнікі. Нават Кузьма Прыбыткоў, разумны, з вялікім жыццёвым вопытам чалавек, думаў, што немцы не будуць чапаць мірных людзей. Можна прыгадаць яго спрэчкі з Зазыбам. Зазыба разважаў дыялектычна, ён добра адчуваў, што такое фашызм:
«Зазыба ад прыкрасці ўздыхнуў:
– Але як гэта, скажы мне, чапаць не будуць?
– А так, – калі іх не зачэпяць, то і яны нічога не будуць мець да цябе.
– Гм…
– Мы ж – мірныя. Да мірных і адносіны павінны быць свае.
Пачуўшы гэта, Зазыба доўгім позіркам, нібыта ўпершыню, паглядзеў на Прыбыткова, дакорліва паківаў галавой…
Тады адкажы мне, мудрэц, на такое пытанне – вось ты лічыш, што мы мірныя людзі. Сапраўды, мы з табой – мірныя. I нявесткі твае таксама мірныя, і ўнукі. А што ты думаеш пра сваіх сыноў, якія ваююць?»
I далей: «А Цімох твой не кідае вінтоўкі, бо разумее, што ад немцаў трэба абараняць і цябе, старога, і дзяцей сваіх малых, і жонку маладую. Іван таксама не кідае. Мусіць, яны не лічаць вось так, як ты, – раз вы мірныя, значыць, вам нічога не пагражае».
I як лагічны вывад са спрэчкі: «Ну, а калі раптам сёння ці заўтра прыйдуць зноў немцы ды скажуць табе – сыны твае ваююць на фронце, значыць, яны нашы ворагі. А раз яны твае сыны, значыць, і ты наш вораг. Такім чынам, і ўнукі твае ворагі ім, і нявесткі!..»
Вайна прымусіла чалавека не толькі зрабіць выбар у барацьбе, не толькі ўсвядоміць і ўбачыць, што такое фашызм, але і па-новаму ацаніць тое, што прынёс для людзей Вялікі Кастрычнік, што дала Савецкая ўлада. У іншым святле паўстае перад героямі даваеннае жыццё, усё тое добрае, дарагое і тое, што было звязана з праявамі культу асобы. Незаслужаныя крыўды для Зазыбы ў гэты грозны час не былі вартыя ўвагі, бо вырашалася галоўнае, лёс Савецкай улады, існаванне сацыялістычнай Радзімы. У спрэчках з сынам Масеем, які быў асуджаны па даносу і цяпер вярнуўся дамоў, Зазыба пераконвае яго, што трэба глядзець на падзеі шырэй, бачачы хаду гісторыі ў цэлым, ні на мінуту не страчваючы веры ў народ, Савецкую ўладу, партыю бальшавікоў: «Табе і праўда не соладка. Але павер мне, свайму бацьку, што Савецкая ўлада ў тваёй бядзе не вінаватая. Ты ж сам кажаш, ком з гары каціўся. Было, адмаўляць нельга. Але ж… не ўсюды аднолькава. У нас, напрыклад, дык ніводнага і пальцам не кранулі. Ды і не толькі ў нас. Значыць, самаўпраўства на месцах тварылася. А зверху за ім недаглядзелі.
– Дзіўныя ў мяне бацькі, – пацепваючыся скурай ад пякучага бярозавага лісця, горка ўсміхнуўся Масей. – Маці ўвесь час на госпада бога спадзяецца, а бацька – на вышэйшую ўладу!..» Праўда, можна ўсумніцца, што Зазыба пры ўсім яго максімалізме змог бы адразу ўчыніць сыну «допыт», калі той у такі вірлівы, грозны час з’явіўся дамоў, тым больш «допыт» у лазні. Ці не страціў тут пісьменнік пачуццё меры, выяўляючы чысціню грамадзянскай пазіцыі героя.
Пазней Зазыба больш упэўнена, катэгарычна і строга гаворыць сыну аб самым галоўным для яго ў жыцці: «Ну, было! Але ж я табо казаў ужо!.. Цяпер не час пра гэта ўсё ўспамінаць! Ты адпакутваў, другі папакутваў! Ды што нашы тыя пакуты ў параўнанні вось з гэтымі, калі ўвесь народ у бядзе?» І далей: «Для мяне Савецкая ўлада – як для маці тваёй ты!.. Я яе таксама… ну, калі хочаш ведаць, я яе таксама раджаў!.. Я за яе біўся! Я за яе пакутваў!.. Бо мы ўсе, хто за яе біўся тады, ведалі, якая гэта ўлада і навошта яна людзям патрэбна!..»
У рамане па-сучаснаму ставяцца праблемы народаўладдзя, народнай дэмакратыі, праблемы ўзаемаадносін кіраўніка і калектыву. Вялікія перавагі сацыялістычнага ладу патрэбна яшчэ ўмела, з розумам праводзіць у жыццё. Іменна вобразы Зазыбы і Чубара з’яўляюцца наглядным прыкладам таго, як па-рознаму можна разумець інтарэсы працоўных і прынцыпы народнай дэмакратыі. Зыходзіць з народнага пункту гледжання пры поўнай асабістай адказнасці за ўсё – жыццёвыя прынцыпы Зазыбы. Аўтаматычнае выкананне распараджэнняў і інструкцый, нежаданне прыслухоўвацца да голасу мас – лінія паводзін Чубара.
Парфён Вяршкоў, адзін «з тых лепшых прадстаўнікоў народа, у свядомасці якога акумуліравалася ўсё найбольш чыстае, здаровае, сумленнае і непадатлівае, на чым трымаецца ўклад жыцця», так гаворыць пра Зазыбу, яго працу: «Спытай у нашых верамейкаўцаў, табе мала хто не скажа, што мы і пажылі тыя гады, што за тваім бацькам. Канечне, не за адным тваім бацькам, ета б ужо саўсім няпраўда была, тута галоўнае – улада, яна ўсяму прычына, але ж нават і Савецкую ўладу можна альбо пад сябе падмяць, альбо… Словам, я хачу сказаць, што нават пры такой добрай уладзе можна не паўсюль аднолькава жыць. Вунь нашы суседнія вёскі. Яны і ў калгас свой па-рознаму ішлі, яны і ў голад, што настаў пасля, неаднолькава жылі, чаго ўжо тута граха таіць… А ў нас, у Верамейках, тым часам усё ладна, усё, здаецца, па-людску. А ўсё таму, што праз твайго бацьку – за ўсё ён у адказе, усё па сябе бярэ недзе, а ў вёсцы каб адзін што ўзяўся рашаць, дак таксама такога не было. Спярша ў людзей папытае, а тады ўжо справу пачынае».
Іменна ў цеснай сувязі з масай сіла і моц такіх людзей, як Зазыба. I гэта разумеюць нават ворагі. Той жа паліцэйскі Брава-Жыватоўскі, баючыся выклікаць нянавісць да сябе аднасяльчан, таксама вымушаны лічыцца з думкай Зазыбы, да пары і часу цярпець яго.
І. Чыгрынаў сваімі раманамі пераканальна паказвае, што сіла і моц бальшавіцкіх ідэй, Савецкай улады таксама ў тым, што яны выяўляюць самыя жаданыя, блізкія і дарагія думы і спадзяванні працоўных мас, што Савецкая ўлада – гэта народная ўлада. Брава-Жыватоўскі, хоць і жыў з верамейкаўцамі, добра ведаў іх, усё ж не разумее гэтага. Ён заяўляе: «Ну вось, Зазыба, верамейкаўцы твае нарэшце паставілі скрозь віткі на полі, а скора ж разаруць, пабачыш, нанава межы, і тады зноў будзо як і даўней – кожны сваім дваром зажыве, кожны па сабе будзе. Словам, як і не было вашых дзесяці гадоў шчаслівага і заможнага жыцця!..»
Пазней Зазыба паспрабуе выказаць сваё разуменне, чаму Савецкая ўлада непераможная, паспрабуе растлумачыць гэта Брава-Жыватоўскаму, які лічыць, што ўлада памянялася назаўсёды: «Дурны ты ўсё-такі, Антон, – цярпліва даслухаўшы да канца паліцая, усміхнуўся Зазыба. – Бальшавікі – гэта людзі. Жывыя людзі. I ніякая ўлада не прымусіць іх адмовіцца ад сваіх пераконанняў. Паспрабуй выкінь з чалавека душу. А пераконанне – гэта і ёсць душа. Ну, а паколькі людзі жывуць паўсюль, паколькі без людзей на зямлі немагчыма, значыць, і бальшавікі будуць заўсёды сярод іх». Для Зазыбы Савецкая ўлада – гэта перш за ўсё людзі, людзі, якія верныя ідэям бальшавізму, ідэалам Вялікага Кастрычніка. Ідэі ж – вялікая сіла, яны – бессмяротныя.
Так у шматлікіх спрэчках, якія па сутнасці з’яўляюцца не спрэчкамі, а дыскусіямі, кожны з апанентаў хоча даказаць правільнасць свайго пункту гледжання, свайго разумення злабадзённых праблем жыцця. Так раскрываецца раманная канцэпцыя, ідэя трываласці і непераможнасці народнага працоўнага сумленнага жыцця.
Вечныя пытанні сэнсу жыцця і смерці, месца і ролі асобнага чалавека ў вірлівай плыні гісторыі вынікаюць не толькі ўскосна з дзеянняў і думак герояў, яны непасрэдна ў поўным аб’ёме ставяцца і асэнсоўваюцца героямі. Парфён Вяршкоў, «малапісьменны селянін, умее ахопліваць сваім уяўленнем вялікія праблемы, што заўсёды набывалі грамадскую значнасць, і даваць ім правільнае тлумачэнне». Перад смерцю ён самакрытычна аглядваецца на сваё жыццё, шукае яго сэнс, падводзіць рахункі. Парфён адчувае, што нават сумленнае жыццё толькі дзеля жыцця – гэта не жыццё, а звычайнае існаванне, якое не можа задаволіць чалавека. «Чалавек нараджаецца, каб памерці. I тут не мае ніякага значэння, колькі павінен пражыць – урэшце, днём даўжэй, днём карацей. Аднак няўжо чалавек сапраўды нараджаецца толькі дзеля таго, каб памерці? Відаць, прамежак ад нараджэння да смерці, які называецца жыццём, даецца чалавеку, каб не толькі жыць, але і штосыці рабіць – дабро, зло… Але чаму зло? Значыць?.. Так, чалавек павінен рабіць дабро, – зноў падумаў Парфён, і калі б ён рабіў толькі адно дабро, тады не хапіла б месца ў жыцці ўсяму недарэчнаму, у тым ліку і гэтай вайне…» «Парфён цвёрда ўпэўнены быў у адным – зла ён нікому не зрабіў. Жыў сумленна, добра ставіўся да сумленных людзей. Але ж як гэта стасавалася з тым, што чалавек, жывучы, павінен рабіць дабро? Сумленнасць – яшчэ ж не дабро! Калі гаварыць шчыра, то жыць сумленна, гэта яшчэ не рабіць дабро! Выходзіла, што і ён, Парфён, жыццё сваё пражыў не так, як трэба!..»
Вечныя пытанні, але для кожнага чалавека яны набывалі канкрэтны сэнс, уплывалі на выбар свайго месца ў грозны ваенны час. Так звязвалася агульнае, філасофскае з рэальным, канкрэтна-гістарычным.

В. І. Смыкоўская

ПА ШЛЯХУ ПОШУКАЎ І ЗДАБЫТКАЎ

(Асаблівасці развіцця беларускага савецкага рамана аб Вялікай Айчыннай вайне)

Мастацкія пошукі і здабыткі сучаснай беларускай прозы шмат у чым прадвызначаны дасягненнямі і бурным развіццём так званага ваеннага рамана, прадстаўленага імёнамі А. Адамовіча, Я. Брыля, І. Навуменкі, І. Чыгрынава і іншых пісьменнікаў, юнацтва якіх супала з вайной і якія прынеслі ў літаратуру сваё, асабістае ўспрыманне ваеннага вопыту. Не выпадкова, відаць, вытлумачваючы вытокі паэтычных задум, яны справядліва адзначаюць, што памяць вайны – гэта памяць і боль перажытага, абавязак тых, хто застаўся жыць, перад памяццю загінуўшых.
Зведаў вайну не па кніжках і газетах Іван Навуменка – сын чыгуначніка, актыўны ўдзельнік партызанскага руху на Беларусі, які, ствараючы трылогію аб вайне, ішоў ад жыцця, ад асабістых уражанняў і перажыванняў.
Пятнаццацігадовым падлеткам пайшоў у партызаны і ваяваў нароўні з дарослымі Алесь Адамовіч, які даволі часта звяртаецца ў дылогіі «Партызаны» да рэальных фактаў, да свайго асабістага вопыту, набытага ў барацьбе з фашызмам.
Служба ў польскай арміі, нямецкі палон, уцёкі з яго, актыўны ўдзел у партызанскай барацьбе – асноўныя вехі біяграфіі Янкі Брыля – вызначылі суб’ектыўна-лірычны тон рамана «Птушкі і гнёзды», у якім, на думку У. Юрэвіча, «роздум над жыццём і часам… прасякнуты страсцю індывідуальных, нават інтымных перажыванняў асобы, што нясе ў сабе частку духоўнага вопыту аўтара».
Такая тэндэнцыя да лірызацыі, звязаная з аўтарскай суб’ектыўнасцю, перажытасцю матэрыялу, з тым выразна акрэсленым аўтабіяграфізмам, які адыгрывае ў сучасным беларускім ваенным рамане жанраўтваральную ролю, абумовіла і ўзбагачэнне шляхоў мастацкай індывідуалізацыі характараў, абнаўленне форм псіхалагічнага аналізу.
Сваё разуменне жыццёвых з’яў, свае сімпатыі і антыпатыі героі найчасцей выражаюць у форме ўнутранага маналога, характар якога ў кожнага з названых пісьменнікаў абумоўлены асаблівасцю таленту і мастацкага мыслення. З гэтай нагоды функцыянальная фігура аўтара-апавядальніка набывае рысы жывога чалавечага характару, асабісты вопыт якога блізкі да духоўнага вопыту герояў. Так, у форме ўнутранага маналога дае вынікі роздуму свайго героя Я. Брыль у рамане «Птушкі і гнёзды». «Гэта ўсё праўда, – думаў Алесь Руневіч. – Але ж ведаў я ў тыя дні і другое. Што біліся мы, беларусы, не толькі за тую часовую, санацыйную Польшчу, якая нас прыгнятала, а і за Польшчу вечную – за народ, за яго культуру, за яго жыццё, на якое абрынуўся смяротны вораг не проста дзяржаў, але ж народаў – гітлерызм.
Ведаў і думаў пра гэта і я. І не хаваўся за спіны другіх – хадзіў у атакі, ляжаў пад агнём, здаўся з апошнімі. Не быў героем, але ж і бабай не быў – першы нумар у штурмавым кулямётным узводзе. Хоць вельмі ж не хацелася быць механізмам, прадугледжаным нечым артыкулам. Хоць потым прыйшла яшчэ адна акалічнасць, што зблытала справу».
У гэтым маналогу-споведзі лірычны пачатак дапамагае выявіць кульмінацыйнае праяўленне характару, з’яўляецца апорным момантам яго структуры. Лірычнае ў Я. Брыля ўзнікае, як правіла, калі аўтар усё больш глыбока пранікае ў жыццё душы, свядомасці, сэрца героя. Сказанае не азначае, што для пісьменніка эстэтычна каштоўным з’яўляецца герой, які выяўляе сваё духоўнае багацце толькі ў крытычныя моманты жыцця. Кульмінацыйнае, вяршыннае ў чалавеку для Я. Брыля заўсёды непарыўна звязана з тым, што праяўляецца ў ім штодзённа.
Нельга не адзначыць, што некаторыя ўнутраныя маналогі ў сучасным беларускім рамане аб вайне маюць даволі выразную дыялагізаваную структуру, асабліва ў тых мясцінах, дзе герой стаіць перад выбарам свайго шляху ці нейкага пэўнага рашэння. «Эх, Толя, Толя. Як ты ўсё збунтаваў, пераблытаў. Як быццам я тады на возе сена, не так сабе, а прадчуваючы нешта, успамінаў цябе. І наогул, і тое рашэнне – пакінуць гімназію, якім ты быў збунтаваў увесь мой свет.
Пастой. Няўжо табе і сёння многае больш зразумела, чым мне? Я тады быў падлетак, уражаны адразу, здзіўлены, а потым і рад, і ўдзячны, што паслухаўся. Ну, а цяпер? Што мне рабіць цяпер?..» – разважае Алесь Руневіч, палемізуючы ў думках і спрачаючыся са сваім братам, які ў адным з пісем раіў яму чакаць хуткага вызвалення і не прымаць ніякіх самастойных рашэнняў. У гэтым маналогу-роздуме арганічна пераплятаюцца сучаснае і мінулае, мара і рэальнасць, надзённае і вечнае. Думкі героя як бы пульсуюць паміж двума палюсамі: было і ёсць, учора і сёння. Гэта дапамагае стварыць сацыяльна-гістарычны кантэкст, у якім адзінкавы лёс герояў тыпізуецца, набывае абагульнены змест, а іх сённяшнія паводзіны і ўчынкі шмат у чым абумоўлены абставінамі папярэдняга жыцця.
Такі спосаб адлюстравання чалавека на вайне ў сучасным ваенным рамане мае свае асаблівасці ў параўнанні з папярэднімі этапамі развіцця (маюцца на ўвазе раманы К. Чорнага «Вялікі дзень», «Пошукі будучыні», «Млечны шлях» і творы першага пасляваеннага дзесяцігоддзя). Калі раней, даследуючы духоўны свет асобы, пісьменнікі карысталіся найчасцей так званым метадам блізкай дыстанцыі, то на сучасным этапе значна пашырана псіхалагічная «плошча» даследавання: аналізуюцца і далёкія і блізкія (па часе) псіхалагічныя моманты. Інакш кажучы, сучасны беларускі раман аб Вялікай Айчыннай вайне звяртаецца да раскрыцця ўнутранага свету не толькі «сённяшніх» герояў, але і «ўчарашніх», паказвае, што духоўнае пасталенне іх адбылося на папярэднім этапе, а ў гады суровых выпрабаванняў набывае новыя якасці.
Падобная суаднесенасць, блізкасць лірычна раскрытых розных часавых межаў жыцця героя стварае адчуванне пэўнасці, канкрэтнасці яго вобліку.
У прамой залежнасці ад суб’ектыўнага ўспрымання героя знаходзіцца і галоўны кампазіцыйны прынцып сучаснага ваеннага беларускага рамана. Мы маем на ўвазе прыём рэтраспекцыі, «прыпамінання», аглядкі герояў на сваё мінулае і ў сувязі з гэтым прыём храналагічных зрухаў, прынцып сумяшчэння, перакрыжавання часоў, свабоднага іх перамяшчэння. «Пашырэнне мастацкага часу, якое дасягаецца такімі сродкамі, – піша М. Пархоменка, дазваляе раманісту стварыць той сацыяльна-гістарычны кантэкст, у якім лёсы герояў, іх працоўныя і ваенныя подзвігі, па сутнасці, «прыватныя» і зусім не цэнтральныя ні для фронту, ні для тылу, тыпізуюцца як адзінкавае выяўленне подзвігу ўсенароднага, а ў мастацкіх характарах адкрываюцца сувязі з народнымі маральнымі вытокамі і сацыялістычнымі прынцыпамі, выхаванымі рэвалюцыяй і гадамі ўдзелу ў «гістарычнай творчасці мас», у будаўніцтве сацыялізму».
У гэтых адносінах і раманы І. Чыгрынава «Плач перапёлкі», «Апраўданне крыві» – раманы аб мінулым, але пра якое пісьменнік расказвае як пра сённяшняе. Менавіта з такой структурнай адметнасцю сучаснага рамана, з катэгорыяй мастацкага часу крытыка звязвае «магчымасць лірызацыі эпасу». «І. Чыгрынаў піша пра мінулае, як пра сённяшняе, якое ўдасканальваецца цяпер, на нашых вачах. Адсюль, магчыма, і адсутнасць нейкай эпічнай дыстанцыі, надзвычай дэталізаванае бачанне, скрупулёзнае расцягненне некалькіх дзён на гадзіны, мінуты, імгненні. Пісьменнік як быццам адлюстроўвае не тое, што было і прайшло, – слушна зазначае Г. Егарэнкава, – а тое, што адбываецца сёння».
Як адзначае Т. Матылёва, маючы на ўвазе сучасны замежны раман, такія асацыятыўныя пераходы ад мінулага да сучаснага, узаемадзеянне розных часавых пластоў цалкам апраўдана: «…усё гэта завастрае драматызм апавядання, дае магчымасць раманісту па-новаму асвятліць важныя эпізоды нацыянальнай гісторыі», набываючы пры гэтым глыбокі пазнаваўчы, філасофскі сэнс. Тэндэнцыя гэта абумоўлена, як нам здаецца, імкненнем пісьменнікаў больш глыбока даследаваць і паказаць чалавека з мэтай выяўлення праз яго прыватны лёс нейкіх агульных заканамернасцей. Сапраўды, актыўная роля асабістага пачатку ў сучасным беларускім рамане аб вайне не парушае ў цэлым яго эпічнай асновы, дамінуючая яго роля якраз садзейнічае яе захаванню, бо толькі скандэнсаваны спосаб лірычнага адлюстравання дае магчымасць аб’ектывізаваць аўтарскае апавяданне.
У гэтым сэнсе раманы А. Адамовіча, Я. Брыля, І. Навуменкі, І. Чыгрынава сваёй мастацкай структурай плённа працягваюць і развіваюць у новых гістарычных умовах традыцыі папярэдняга беларускага рамана, у першую чаргу традыцыі К. Чорнага, адметнасць аналітычнага стылю якога ў ваенных раманах выявілася ў імкненні да шматзначных філасофскіх абагульненняў, узаемадзеянні аб’ектыўнага і суб’ектыўнага ў творчым працэсе. У прозе К. Чорнага, блізкай сучасным беларускім раманістам, з’яўляецца і зыходная пазіцыя класіка-нацыянальнай літаратуры, і ягоная канцэпцыя чалавека. Характар пастаноўкі і вырашэння важных сацыяльных і ідэалагічных, маральна-этычных праблем пераконвае, што сучасныя беларускія пісьменнікі абапіраюцца на плённую чорнаўскую традыцыю. У гэтай сувязі гаворка ідзе не аб супрацьпастаўленні двух этапаў у развіцці беларускага ваеннага рамана, а аб усвядомленай неабходнасці сучасных пісьменнікаў больш глыбока асэнсаваць праблемы, якія ставіліся і вырашаліся іх папярэднікамі. Інакш кажучы, адбываецца ўзбагачэнне чорнаўскіх традыцый сучасным вопытам савецкага ваеннага рамана.
Зразумела, што ступень перавагі ў эпічным творы суб’ектыўнага ці аб’ектыўнага пачатку звязана не толькі з асаблівасцямі эстэтычнага бачання пісьменніка, але і з асаблівасцямі жанрава-стылявой структуры яго рамана. З гэтай нагоды суб’ектыўны пачатак у некаторых эпічных творах выяўляе сябе даволі складана. Так, скажам, у Я. Брыля лірызм выступае найчасцей у якасці сродку псіхалагічнага аналізу характараў, сродкам сувязі з абставінамі, а значыць і мастацкай дамінантай жанравай структуры «роздуму». У параўнанні з лірычнай прозай мінулых гадоў, пафас якой заключаўся ў канцэптуальным вызначэнні месца і ролі суб’екта ў канкрэтна-гістарычнай падзеі, раман «Птушкі і гнёзды» мае на ўвазе канцэптуальнае адлюстраванне рэчаіснасці ў свядомасці канкрэтнага суб’екта, што робіць твор блізкім па форме да споведзі герояў перад чытачом і сваім уласным сумленнем. Як слушна адзначае А. Матрунёнак, «споведзь гэта таму такая цікавая, што яна не пакідае абыякавым чытача, выклікае ў яго душы тыя ж пачуцці і перажыванні, прымушае думаць, аналізаваць, спрачацца або пагаджацца з героем».
Такі працэс наслаення жыццёвага вопыту чытача на мастацкі твор Р. Інгардэн назваў канкрэтызацыяй твора: «І толькі ў гэтым новым, больш поўным і больш канкрэтным абліччы твор разам з унесенымі ў яго дапаўненнямі становіцца непасрэдным аб’ектам эстэтычнага ўспрымання і асалоды». Тут правільна адзначана роля суб’ектыўнага праламлення, суб’ектыўнага ўспрымання чытачом таго, аб чым піша аўтар. Больш таго, падобнае накладванне на суб’ектыўныя ўражанні ці мастацкі домысел пісьменніка падзей, чалавечых характараў, перажыванняў з’яўляецца істотнай асаблівасцю жанравай структуры сучаснага беларускага рамана, у першую чаргу рамана Я. Брыля «Птушкі і гнёзды».
У раманах жа А. Адамовіча і І. Навуменкі гэты лірызм з’яўляецца формай ажыццяўлення філасофскіх канцэптуальных абагульненняў. Выкарыстоўваючы магчымасці лірычнай формы, яны паступова пераадольваюць яе некаторую абмежаванасць. Так, пачынаючы з другой кнігі, і ў Навуменкі і ў Адамовіча ўсё часцей аўтарскі пачатак выяўляецца не толькі ў формах суб’ектываванага апавядання, узмацняецца структурная роля аб’ектыўных форм выражэння аўтарскай канцэпцыі, што дае магчымасць пазбегнуць вузкасці суб’ектываванага погляду, выйсці за межы свядомасці лірычных герояў.
Роля суб’ектыўнага ўспрымання Толі Корзуна і Міці Птаха становіцца слабейшай. Відаць, аўтары адчулі, што іх юныя героі-падлеткі яшчэ не падрыхтаваны да ўспрыняцця тых складаных узаемаадносін, якія адбываюцца на іх вачах. І хаця абодва яны па-ранейшаму застаюцца галоўнымі героямі раманаў, але ў другой кнізе А. Адамовіча «Сыны ідуць у бой» акцэнт пераносіцца на маці Толі – партызанку Ганну Міхайлаўну, а Міця Птах паказваецца цяпер у асяроддзі сяброў: Шуры Гарнака, Івана Лобіка, Міколы Цябута, Аляксея Прымака і іншых; увага пісьменніка канцэнтруецца на дзейнасці гарбылёўскага партызанскага атрада.
Так у працэсе работы разрасталіся задуманыя творы ў шматпраблемныя эпічныя палотны, у эпапею партызанскай барацьбы беларускага народа. Вызначальнай мерай жанру пры гэтым становіцца не маштаб падзеі, не шырыня ахопу жыцця, а «панарамнасць» погляду пісьменніка, актыўнае выяўленне яго ідэйна-эстэтычнай пазіцыі. У гэтым сэнсе нельга не ўбачыць пераемнасці сучаснага беларускага ваеннага рамана з традыцыямі літаратуры першага пасляваеннага дзесяцігоддзя («Расстаёмся ненадоўга» А. Кулакоўскага, «Глыбокая плынь» І. Шамякіна, «Мінскі напрамак» І. Мележа, «Векапомныя дні» М. Лынькова і іншыя). Аўтары названых раманаў шукалі новыя шляхі асвятлення ваеннай тэмы, імкнуліся перадаць праз сферу пачуццяў герояў суровасць і паўсядзённасць вайны, раскрыць веліч народнага подзвігу. Раман паступова пашырае свае жанравыя межы, узнаўляе агульны малюнак рэальных падзей, багацце і складанасць унутранага свету чалавека, адчуваецца імкненне да мастацкага сінтэзу.
Сучасны беларускі раман аб вайне таксама імкнецца да аналітычнага ахопу жыцця, да пераводу рамантычна ўсхваляванага аўтарскага апавядання ў непасрэдны лірычны кантакт з чытачом. А лірызм гэты ў сваю чаргу – да абагулена-рэалістычнага сінтэзу, надаючы аб’ектыўнасці выкладання новую эстэтычную якасць. Інакш кажучы, у жанры рамана пастаянна суіснуюць стыхія лірычнага самавыяўлення і эпічны пачатак, якія зменліва, у залежнасці ад характару эпохі, эстэтычных схільнасцей пісьменніка праяўляюцца ў тым ці іншым творы мастацтва.
Разам з тым сучасны беларускі раман аб Вялікай Айчыннай вайне акцэнтуе большую ўвагу на даследаванні патэнцыяльных магчымасцей асобы, самаразвіцці чалавечага характару, на працэсах духоўнага самавызначэння герояў. З гэтай нагоды ён абмежаваны ў часе і прасторы, а галоўным сюжэтаўтваральным фактарам становіцца вострая псіхалагічная калізія. У гэтым сэнсе мы можам гаварыць аб шматпланавасці сучаснага беларускага ваеннага рамана не столькі «ў сувязі з тэматычнай шырынёй і разнастайнасцю праблематыкі, ахопам падзей на вялікай тэрыторыі, на значным адрэзку часу», колькі ў сувязі з іх структурным жанравым поліфанізмам, «калі рэчаіснасць узнаўляецца сінхронна, праз успрыманне аўтара і праз успрыманне «незалежных» раўназначных герояў».
Адметнасць структуры лірычнага і эпічнага ў раманах А. Адамовіча, іх узаемасувязь і сінтэз сведчаць не аб вузкасці аўтарскай канцэпцыі рэчаіснасці, а аб абнаўленні жанру, аб усвядомленай неабходнасці пісьменніка больш глыбока даследаваць духоўны свет асобы, асэнсаваць вытокі народнай героікі.
У некалькі іншай якасці існуе лірычнае ў раманах І. Чыгрынава «Плач перапёлкі» і «Апраўданне крыві», у якіх, як і наогул у сучасным эпасе, выразна адбіваецца тэндэнцыя да жанравага сінтэзу, да пашырэння і ўзбагачэння магчымасцей традыцыйных жанравых форм. Абставіны ваеннага часу выступаюць у раманах пісьменніка не проста фонам дзеяння, а істотным момантам сюжэтнага адзінства твораў, важным фактарам духоўнай біяграфіі герояў. Пры гэтым выяўляецца незвычайнае майстэрства пісьменніка пераключаць прыватнае ў агульнае, выпадковае ў заканамернае, што вызначае філасофскую накіраванасць роздумаў Радзівона Чубара і Дзяніса Зазыбы, якасць эпічнасці дылогіі ў цэлым. Прыгадаем адзін з такіх унутраных маналогаў Зазыбы, маналог-сон, маналог-успамін аб тым, як ён з бацькам удзельнічаў у сечцы лесу. Успомнілася, як ледзь не прыдавіў яго спілены, вялізны дуб. «І вось Зазыбе сніўся той страшны выпадак, і ён зноў ашалела бегаў па вырубцы, чуючы над сабой трэск дрэва. Але сёння беглася чамусьці не так прытка… а дрэва навісала над ім, пагражала раздавіць». Нечакана ў гэты маналог-роздум героя ўрываюцца нейкія новыя гукі: «Піць. Піць. Спачатку Зазыба нават не зразумеў, што гэта падала голас перапёлка. Але вось пачулася выразнае і поўнае:
 «Піць-піль-віць… Піць-піль-віць… І Зазыба ўжо не сумняваўся. Піць-піль-віць…»
Сёння перапёлка, няйначай, плакала – ці то гняздзечка яе разбурыў хто, ці яшчэ якая бяда прымусіла агалошваць тугой наваколле, але замест звычайнага спеву чуўся плач. «Піць-піль-віць… Піць-піль-віць…»
Зазыба нарэшце адчуў гэта, і ў галаве ягонай узнікла пакутлівая думка: калі птушкі так плачуць са свайго гора, то як жа павінны галасіць людзі, у якіх гора наогул бывае непараўнана больш, а цяпер дык і зусім цераз край?»
Так, гэта плач перапёлкі. Але чаго плача яна? Герой пакутліва разважае, імкнецца знайсці адказ на гэта балючае пытанне. Падобная бытавая і псіхалагічная дэталізацыя абумоўлена агульнай аўтарскай задумай: душэўны неспакой Зазыбы, развіццё і рух яго думак выяўляюцца пісьменнікам даволі дакладна з мэтай падкрэсліць, што напружанасць і драматызм становішча героя падрыхтоўваюць нас да ўспрыняцця не менш складаных і драматычных падзей. Думка ў аўтарскім апавяданні адначасова канкрэтызуецца і абагульняецца, вяртаючыся да свайго вытока, да непазбежнага «чаму?». Паўтор або развіццё нейкага вобраза ці тэмы на працягу апавядання пераўтвараюцца ў І. Чыгрынава ў лейтматыў, што складае адметнасць кампазіцыі яго раманаў. Яна ўяўляе сабой складаную сістэму ўзаемазвязаных лірыкафіласофскіх матываў, якія дапамагаюць эстэтычна засвоіць і данесці яго філасофскі змест. Менавіта ў філасофскім асэнсаванні вайны як важнай гістарычнай падзеі і заключаецца наватарства сучаснага беларускага рамана аб вайне, бо ў ім увесь час ідзе «высвятленне філасофіі часу, спрэчка розных філасофскіх поглядаў, ідэйных пазіцый, маральных прынцыпаў».
Мы ўжо гаварылі аб той выразна акрэсленай тэндэнцыі, якая закладзена ў самой традыцыйнай форме рамана, да мастацкіх абагульненняў праз глыбіню гістарычную, псіхалагізм характараў. Аўтары сучаснага рамана аб вайне свядома ідуць на «звужэнне» месца дзеяння, лакалізаванасць раманнага часу. Амаль усе яны звярнуліся да 1941 года, праўдзіва ўзнаўляючы цяжкасці першых дзён, месяцаў вайны, спрабуючы адказаць на складаныя пытанні аб прычынах нашых няўдач і паражэнняў не ў аўтарскіх адступленнях, а ў пакутлівых роздумах герояў 1941 года.

Т.І. Шамякіна

АДЛЮСТРАВАННЕ ВЯЛІКАЙ АЙЧЫННАЙ ВАЙНЫ Ў СУЧАСНАЙ БЕЛАРУСКАЙ ПРОЗЕ (НА ПРЫКЛАДЗЕ ТВОРЧАСЦІ І. ЧЫГРЫНАВА, І. ПТАШНІКАВА, М. СТРАЛЬЦОВА)

Тэма Вялікай Айчыннай вайны была і застаецца ў беларускай савецкай літаратуры адной, з самых важных і актуальных. У ёй сканцэнтрыраваны велізарны сацыяльны і этычны вопыт савецкага народа, іменна ёй абавязана наша літаратура самымі хвалюючымі сваімі старонкамі.
Айчынная вайна савецкага народа – тэма вялікага філасофскага і сацыяльнага гучання, глыбока асэнсаваць яе можна толькі з пазіцый сучаснасці.
Якія ж галоўныя тэндэнцыі можна прасачыць у распрацоўцы гэтай тэмы сучаснымі беларускімі пісьменнікамі?
Перш за ўсё літаратура, прысвечаная Вялікай вайне, стала шырэйшай па ахопу матэрыяла. Як пісаў І. Мележ: «…Нa вялікай карце вайны ўсё менш застаецца «белых плям». Ясна акрэслілася тэндэнцыя да сінтэзу, да паглыблення рэалізму, да асэнсавання ўнутраных заканамернасцей. Усё большы рух да філасофскай прозы з захаваннем усяго багацця пачуццяў, «эмацыяльнай стыхіі» (А. Адамовіч). Галоўны аспект сучаснай ваеннай прозы – аспект маральна-этычны: сутыкненні дабра і зла, страх і мужнасць, душэўнае багацце. І бездухоўнасць, патрабавальнасць да сябе і да другіх. Героіка цяжкай барацьбы знаходзіцца ў цэнтры ўвагі літаратуры.
Наша літаратура паказвае эпапею барацьбы ва ўсёй яе велізарнасці, драматычнасці, вучыць шанаваць і берагчы мір, жыццё, чалавека.
Усе гэтыя тэндэнцыі ў поўнай меры можна аднесці да творчасці сучасных беларускіх пісьменнікаў сярэдняга пакалення, у першую чаргу да І. Чыгрынава, І. Пташнікава, М. Стральцова.
Пісьменнікі гэтыя зараз увайшлі ў пару сваёй літаратурнай сталасці. Прыкладна аднолькавыя ўмовы іх фарміравання – дзяцінства, перарванае вайной, шматлікія, складаныя, часам супярэчлівыя фактары пасляваеннай гісторыі. Яднае іх і асноўны пафас творчасці – услаўленне подзвігу народа ў Вялікай Айчыннай вайне, даследванне маральных каштоўнасцей нашага грамадства.
Аднак, нягледзячы на асноўны пафас творчасці і падабенства біяграфій, – пісьменнікі гэтыя вельмі розныя па стылю, творчай манеры.
М. Стральцоў – лірык па характару свайго талента. Як лірык Стральцоў у многім інакш, чым пісьменнік эпічнага складу, даследуе жыццё, яго творам уласцівы глыбокі падтэкст, інтэнсіўная інтэлектуальна-эмацыянальная плынь, своеасаблівая структурнасць.
У пошуках высокай духоўнасці пісьменнік звяртаецца да «вытокаў», да народа. У гэтым плане адна з лепшых у творчасці М. Стральцова – аповесць «Адзін лапаць, адзін чунь», пранікнёнае апавяданне пра чалавечую дабрату, пра духоўныя багацці, закладзеныя ў простым чалавеку. Не стрымаць пісьменніку болю за цяжкасці чалавечага жыцця, за пакуты, выкліканыя вайной. Асноўная тэма аповесці – цяжкі лёс дзяцей, пазбаўленых дзяцінства з-за вайны. Тым больш важнай становіцца ў гэтых умовах чалавечая дабрата, усё тое, што застаецца ў народзе вечным і нязменным, нягледзячы на пакуты і страты.
Нягледзячы на невялікі памер, аповесць дае аб’ектыўны малюнак пасляваеннай рэчаіснасці, жыцця беларускай, толькі што вызваленай з-пад акупацыі, вёскі. Але ўнутраная структура аповесці вельмі складаная, што абумоўлена неабходнасцю ўвасаблення логікі лірычнага пачуцця, лірычнага пафасу аўтара.
Стральцова і Пташнікава яднае цікавасць да маральн-аэтычных праблем, імкненне сцвердзіць спрадвечныя маральныя каштоўнасці, паказаць велізарныя духоўныя сілы народа і асобнага чалавека. Аднак стылі іх вельмі розныя, у іх аб’ектыўнае і суб’ектыўнае па-рознаму ўзаемадзейнічаюць, суб’ектыўнае па-рознаму ўваходзіць у аб’ектыўны змест вобраза.
Пташнікава і Чыгрынава яднае арганічнае зліццё духоўных драм, трагічнасці перажыванняў людзей з аб’ектыўнай карцінай вайны. Такое з’яднанне эпічнасці і псіхалагічнага драматызму з’яўляецца значным дасягненнем беларускай прозы аб вайне. Наватарскія пошукі гэтых пісьменнікаў у многім звязаны з новым успрыняццем імі вопыту К. Чорнага. Цікавасць да Чорнага была выклікана неабходнасцю асэнсаваць вайну не з панарамнага боку, што зрабілі ўжо пісьменнікі папярэдняга пакалення, а з пункту гледжання маральных шуканняў. Этычныя пошукі К. Чорнага імпаніравалі таму душэўнаму стану, з якім другое пасляваеннае пакаленне беларускіх пісьменнікаў пісала аб сваім ваенным дзяцінстве.
Аповесць «Тартак» І. Пташнікава – самы трагічны, але па-сапраўднаму глыбокі і праўдзівы твор пісьменніка. Адна з нямногіх у беларускай літаратуры, аповесць паказвае вайну як бы знутры, не ў баявых эпізодах, не ў аперацыях партызан, а ў будзёным і драматычным жыцці мірнага насельніцтва ва ўмовах акупацыі. Нягледзячы на трагічны вынік – смерць большасці герояў – у аповесці сцвярджаецца неадольнасць жыцця. Таму скрупулёзная канкрэтнасць у абрысоўцы рэалій, што акружаюць чалавека, і ў саміх чалавечых думках і перажываннях, мае тут прынцыповае значэнне. У аповесці і прырода, наогул усё жывое парушана вайной, кожная дэталь, дробязь шматсэнсавая: быццам крычыць пра паруганае жыццё і ў той жа час сцвярджае яго.
Усё грамадскае жыццё складаецца з падзей большага ці меншага маштабу, і нават нязначныя на першы погляд факты выяўляюць характар тых ці іншых грамадскіх зрухаў. У апошнім творы І. Пташнікава –  «Найдорф» значныя падзеі лета І944 года – прарыў партызанскай брыгадай блакады вакол возера Палік, вызваленне гэтай мясцовасці рэгулярнымі войскамі Савецкай Арміі – не з’яўляюцца непасрэдным аб’ектам адлюстравання, знаходзяцца быццам за кадрам, хоць і вызначаюць канфліктнасць твора. Як заўсёды ў пісьменніка – у цэнтры твора – самыя простыя людзі ў час цяжкіх выпрабаванняў. І ў даным выпадку справа не ў маштабах, а ў аўтарскай канцэпцыі, ва ўменні ўлавіць сацыяльны сэнс факта, паказаць, як у барацьбе з абставінамі ідзе выпрабаванне кожнага чалавека паасобку. Аповесць «Найдорф», як і іншыя творы пісьменніка, выяўляе маральны дух народа ў адзін з паваротных момантаў вялікай гістарычнай драмы. Пафас твора – у даследаванні, у сцвярджэнні ідэйных вытокаў нашай перамогі. Вартасць аповесці – у бескампраміснай жыццёвай праўдзе, дзякуючы якой «Найдорф», як і «Тартак», становіцца хвалюючым дакументам тых незабыўных дзён. Па сутнасці перад намі хроніка – хроніка першых пасля вызвалення дзён у беларускай вёсцы. Апошні бой партызан, прарыў блакады – пралог гэтай хронікі, вельмі ўмяшчальны па драматычнаму матэрыялу. Эпілог яе – смерць галоўных герояў Яхрома Жаваранкі і Алёшы. Але ўся мастацкая сістэма аповесці зноў-такі жыццесцвярджальная: застаецца жыць вёска, дзеці, жанчыны. Народ.
Не маштабнасць адлюстравання падзей, а бытавыя падрабязнасці, шматлікія дэталі асяроддзя, як і псіхалагічныя дэталі, прыводзяць пісьменніка да глыбокага раскрыцця чалавека, а праз яго – і душы народа, лепш, чым публіцыстычныя адступленні, перадаюць маштаб людскіх пакут і гераізма.
Ваенная тэма вызначыла і творчае развіццё І. Чыгрынава. У яго, як і ў яго равеснікаў-пісьменнікаў, вайна, памяць аб вайне з’явіліся ў многім галоўнай умовай грамадзянскага станаўлення.
Проза Чыгрынава вельмі рэалістычная, уся на дакладнай, аб’ектыўнай прадметнасці. У адрозненне ад Пташнікава і Стральцова, творы якіх яднае перавес маральна-этычнага зместу характараў, Чыгрынаў паказвае больш, так сказаць, сацыяльнага чалавека, у адзінстве яго грамадзянскіх і маральных якасцей.
Час, калі пісаўся раман Чыгрынава «Плач перапёлкі», быў часам падвядзення вынікаў і ў гісторыка-сацыяльным, і ў мастацкім плане. У савецкай літаратуры наогул і ў беларускай, у прыватнасці, узрасла тэндэнцыя да сінтэзу, што прывяло да паглыблення мастацкага бачання, да стварэння філасофскіх канцэпцый рэчаіснасці.
У творах на ваенную тэму важнейшым становіцца ў наш час прычынна-выніковае і этычнае асэнсаванне падзей, што мы і бачым у дылогіі І. Чыгрынава «Плач перапёлкі» і «Апраўданне крыві». Тут пісьменнік імкнецца спалучыць экскурсы ў душу кожнага свайго героя з сацыяльным даследваннем, з агульнай карцінай жыцця народа, магутныя сілы і вялікія патэнцыяльныя магчымасці якога ў выхаванні кожнага асобнага чалавека праходзяць выпрабаванне іменна ў час вайны. У сваіх творах пісьменнік па-мастацку ўвасобіў пэўную канцэпцыю гістарычнага працэсу, яго хвалюе неўміручасць сацыялістычных заваёў, перадача эстафеты гуманістычных ідэалаў з мірнага ў ваеннае жыццё, вытокі народнага подзвігу.
Галоўныя героі дылогіі – Зазыба і Чубар – імкнуцца да барацьбы, але арганізацыя яе – цяжкая справа. Зазыбу хвалюе лёс землякоў, ён увесь час у роздуму, імкнучыся як след асэнсаваць абстаноўку, каб дзейнічаць адпаведна. «Ужыванне» Зазыбы ў новую абстаноўку адбываецца на працягу ўсяго рамана. У выніку вобраз гэты аказваецца вельмі шматгранным, самым яркім і цікавым у дылогіі. Мудрасць Зазыбы яшча больш падкрэслівае прамалінейнасць Чубара, але вайна змяняе і гэтага чалавека.
Наша літаратура аб вайне – актыўны выхавацель сучасных і будучых пакаленняў, яна была і застаецца школай мужнасці, гераізму, савецкага патрыятызму. Сумленны твор пра вайну – заўсёды страсны прызыў да міру.

М.В. Няхай

ЛЯ ВЫТОКАЎ НАРОДНАГА ПОДЗВІГУ

Беларуская ваенная проза ў апошні час няспынна папаўняецца новымі творчымі здабыткамі. І гэта заканамерна: тэма гераічнага подзвігу савецкага народа ў барацьбе з фашысцкай навалай невычэрпная і неўміручая. Кожны з пісьменнікаў імкнецца глыбей асэнсаваць змест подзвігу, яго вытокі, сутнасць і характар, дэталёва разабрацца ў маральным і баявым вопыце людзей ваеннага пакалення, з вышыні сённяшняга дня асэнсаваць усю складанасць і супярэчлівасць таго героіка-драматычнага і трагічнага часу. А ў ім заключана вельмі многае – «як абсалютна новае, самабытнае, так і тое, што з’явілася вынікам і прадаўжэннем папярэдніх ёй перыядаў. Вайна ўяўляе сабой цэлы комплекс чалавечых і грамадскіх адносін, многія з якіх так ці інакш аказваюць сваё ўздзеянне і на жыццё наступных за ёй пакаленняў», – гаварыў В. Быкаў. І каб вопыт адной з грандыёзнейшых войнаў не прайшоў дарэмна для мастацтва, пісьменнікі не павінны адступацца ад яе горкай, бязлітаснай праўды. Моцнае ўздзеянне на чытача можа аказаць толькі той твор, дзе вайна паказана як найцяжэйшае выпрабаванне для чалавецтва, дзе персанажы пастаўлены ў самыя складаныя, самыя драматычныя абставіны (на вайне інакш не бывае!), дзе маральныя каштоўнасці чалавека правяраюцца ў выключных абставінах. У якім бы плане ваенная тэма не распрацоўвалася нашымі пісьменнікамі – ці ў плане маштабнага, эпапейнага адлюстравання падзей, ці ў плане паказу вузкага ўчастка вайны, даследавання праяўлення чалавечага характару ва ўмовах вайны, найлепшае мастацкае яе вырашэнне зможа зрабіць той, хто не толькі валодае талентам мастака, але прапусціў праз уласнае сэрца вопыт многіх удзельнікаў вайны, асэнсаваў лёсы людзей, чые характары раскрыліся ў крытычных ваенных сітуацыях. Толькі ў такім выпадку пісьменнік зможа ўзняць надзённыя маральныя праблемы, якія вынікаюць з урокаў вайны.
Адным з беларускіх пісьменнікаў, чыя творчасць звязана з вайной, з’яўляецца Іван Чыгрынаў. Маленства яго прайшло ў акупацыі, і вайна была для яго не адцягненым паняццем, а жывой рэальнасцю. Усё, што ён беражліва вынес з дзяцінства, a потым, пасталеўшы, асэнсаваў, знайшло спачатку сваё вобразнае ўвасабленне ў ранніх апавяданнях, якія з 1961 г. сталі паяўляцца ў друку, а потым былі змешчаны ў двух зборніках – «Птушкі ляцяць на волю» (1965) і «Самы шчаслівы чалавек» (1967). У іх ён здолеў выпукла і ўражліва ўзнавіць у мастацкай форме атмасферу ваенных год, выявіць маральны стан чалавека, які перажываў моцныя ўзрушэнні. Жыццёвыя калізіі, што ляжаць у аснове яго апавяданняў, маюць эпічны пачатак, даволі шырокі ахоп падзей, дакладнасць сацыяльных і маральна-псіхалагічных матывіровак учынкаў удзельнікаў вайны.
На лёсе такіх герояў, як пагранічнік Аляксей Балаш, які марыў аб хуткай дэмабілізацыі, але загінуў у першы ж дзень вайны з думкай аб перамозе («Самы шчаслівы чалавек»), адзінокі, нелюдзімы ляснік Дземідзёнак, былы партызанскі памочнік, які ў памяць аб загінуўшай ад рук немцаў унучцы Алёнцы стаў выпускаць на волю птушак, скупленых у хлапчукоў, выяўляючы гэтым не дзівацтва, а нязгасную пяшчоту і любоў да жыцця («Птушкі ляцяць на волю»), працавіты і дбайны калгаснік Ігнат, які з-за хваробы апошнім з мужчын пакідае вёску, не паспеўшы дагледзець хатнюю гаспадарку («Ішоў на вайну чалавек»), вясковая жанчына Соня, якая столькі год упарта верыць, што дачакаецца свайго мужа з вайны («Жыве ў крайняй хаце ўдава»), удала раскрывалася мужнасць і высакароднасць савецкіх людзей, пільна даследавалася маральная падаснова патрыятычных учынкаў простага чалавека. Пісьменнік рабіў удалыя спробы пранікаць у сутнасць таго, што называецца духам народу, перадаваць сужыццё лірыка-асабістага і грамадзянскага ў паводзінах савецкіх людзей – удзельнікаў вайны, шчырых працаўнікоў у мірны час. Аддаючы перавагу героям, якія ваююць з ворагам альбо вярнуліся з вайны і жывуць успамінамі аб ёй, пісьменнік уважліва адносіўся да псіхалогіі чалавечага характару, заўсёды быў схільны да драматызацыі апавядальнай плыні. Калі выйшаў у свет зборнік выбраных апавяданняў І. Чыгрынава «Ішоў на вайну чалавек» (1973), яшчэ больш выразна акрэсліліся асноўныя вартасці яго навелістычнай творчасці – спаважная і сурова-праўдзівая апавядальная манера, дасканалае веданне месца дзеяння, побыту і мовы людзей, што абумовіла арганічнасць вобраза ў сюжэце. Чым больш павышалася майстэрства пісьменніка ў раскрыцці псіхалагічнага зместу факта і сацыяльнай сутнасці з’явы, тым мацней гучалі матывы нязломнасці духу савецкіх людзей.
Найбольш значных поспехаў на пачатку свайго творчага шляху Чыгрынаў дасягнуў у распрацоўцы ваеннай тэмы. Мастацкія якасці, набытыя пісьменнікам у выніку папярэдняга вопыту навеліста: нетаропкасць, стрыманасць у выказванні сваіх асабістых пачуццяў, здольнасць да шматзначнага падтэксту, да паэтычных малюнкаў прыроды, моцная глыбінная эмацыянальная плынь, дакладная меладычная мова, мера ў выкарыстанні дыялектызмаў, з’явіліся неблагой падрыхтоўчай глебай для стварэння рамана «Плач перапёлкі», прысвечанага адлюстраванню падзей Вялікай Айчыннай вайны.
Твораў аб франтавым і партызанскім чатырохгоддзі ў нас напісана нямала, і Івану Чыгрынаву, нягледзячы на тое, што ён быў не навічком у мастацкім даследаванні ваеннага часу, нялёгка было знайсці свой падыход да эстэтычнага асэнсавання падзей вайны ў форме рамана.
Найбольш істотная своеасаблівасць і адметнасць задумы Чыгрынава заключаецца ў тым, што ён рызыкнуў поўнасцю прысвяціць свой раман асваенню падзей першых двух месяцаў вайны, таго складанага часу, які папярэднічаў навальнічнай партызанскай пары і за асэнсаванне якога не вельмі ахвотна браліся літаратары раней. А калі і браліся, то асвятлялі яго бегла, эскізна, пазбягаючы паказу сапраўдных цяжкасцей і супярэчнасцей. Смелая ж і нават, можна сказаць, наватарская пазіцыя Чыгрынава дазволіла яму паказаць тут новыя бакі народнага подзвігу. Сканцэнтраваўшы ўвагу на мастацкім даследаванні першапачатку народнай барацьбы, удумліва паглыбіўшыся ў сутнасць драматычнага моманту, пісьменнік здолеў перадаць узрастанне прагі помсты, веру ў перамогу, гатоўнасць да барацьбы, якія жылі ў сэрцах савецкіх людзей.
Непасрэдная далучанасць самога пісьменніка да падзей і забяспечыла раману надзейную жыццёвую аснову, моцны аптымістычны пачатак, які выяўляецца не столькі ў раскрыцці дзеянняў і ўчынкаў герояў, колькі ў перадачы ўнутранай падрыхтаванасці іх да выпрабаванняў і гераічных спраў, непазбежных у час вайны.
Раман адразу пераносіць нас у суровы час варожага нашэсця. Вёска Верамейкі разам з прылягаючымі Мамонаўкай і Кулігаеўкай, якія размешчаны на ўсходняй ускраіне Беларусі, раптам аказаліся ў становішчы своеасаблівага невялікага астраўка: за іх з баямі адышлі часці Чырвонай Арміі, а немцы чамусьці не спяшаюцца іх занімаць – відаць, не ўяўлялі яны для ворага стратэгічнай важнасці.
У гэты момант часовага зацішша і разгарнуліся верамейкаўскія падзеі. У паказе іх пісьменнік пайшоў няходжаным, але адзіна правільным шляхам, які толькі і можа забяспечыць мастацкае пасціжэнне праўды жыцця. Ён пільна ўглядаецца ў паводзіны людзей у той напружанай і адказнай сітуацыі, калі чалавек павінен інтэнсіўна пераадолець збянтэжанасць, няпэўнасць і поўнасцю выявіць сваю духоўную сутнасць. У чаканні прыходу немцаў сумненні чалавека робяцца вельмі актыўнымі. Пісьменнік паказвае, як у душы селяніна-хлебароба, выхаванага савецкім ладам жыцця ў духу калектывізму і нагарды да ўласніцтва, на першы план выходзіла ўсведамленне неабходнасці барацьбы з ворагам. Патрыятычныя пачуцці людзей за гэты кароткі прамежак часу вельмі абвастрыліся. Увасабляючы гэта, Чыгрынаў стварыў мноста вострых маральна-псіхалагічных калізій, у якіх выявіліся патрыятычныя пачаткі народнай свядомасці. Асабліва ўдала перададзена Чыгрынавым характэрнае ў цяжкім становішчы светаразуменне цэнтральных герояў рамана – старшыні калгаса Радзівона Чубара i яго намесніка Дзяніса Зазыбы, на чые плечы лягла цяжкая задача вырашаць складаныя пытанні, звязаныя з нечаканай небяспекай усталявання акупацыйнага рэжыму.
Пісьменнік дае дакладныя псіхалагічныя матывіроўкі паводзін гэтых людзей. У Чубара крыху прамалінейны падыход да ацэнкі становішча («Той, хто па-сапраўднаму любіў Савецкую уладу, не будзе сядзець. Той ужо даўно зняўся з месца і паехаў»). Ён схільны называць ворагам кожнага, хто не эвакуіруецца ў тыл. Пазіцыі Чубара супрацьпастаўлен па-народнаму глыбокі погляд на жыццё Дзяніса Зазыбы («Хто з роднае зямлі ўцякае, той ворага не перамагае»). Разважлівы і знешне спакойны, Зазыба заўсёды паводзіць сябе ўпэўнена і проста. Прыродны розум, спрактыкаванасць і клапатлівасць Дзяніса Зазыбы – дбайнага гаспадара і сапраўднага кіраўніка ярчэй адцяняюць рэзкасць, паспешлівасць і адміністрацыйны пыл Радзівона Чубара. Спачатку здаецца нават крыху незразумелым, чаму Зазыба, будучы па службоваму становішчу ніжэй Чубара, больш пільна аналізуе абставіны, цясней звязаны з аднавяскоўцамі, дзейсна ўплывае на іх думкі і паводзіны. Але вось аўтар знаёміць нас з папярэдняй жыццёвай біяграфіяй Зазыбы, і нам становіцца ясным, дзе тояцца крыніцы тых душэўных багаццяў, якія мае гэты чалавек. Моцны характар яго пачаў складвацца яшчэ ў гады грамадзянскай вайны, калі яму, адважнаму байцу, сам Будзённы ўручаў ордэн Чырвонага Сцяга. Не менш суровым і гераічным быў і далейшы яго лёс. Колькі сіл і энергіі каштавала яму, каб арганізаваць калгас у роднай вёсцы і амаль на працягу васьмі год прабыць на пасадзе яго старшыні. Вялікая душэўная рана (беспадстаўныя абвінавачванні за нейкія памылковыя паводзіны сына Масея, які папаў пад рэпрэсію) не зламала Зазыбу-камуніста. Не мала тут значыла своечасовая падтрымка сакратара райкома партыі Пракопа Маштакова, які не даў у крыўду ветэрана вайны і працы. Перавод на ніжэйшую пасаду быў для яго не такім ужо і страшным пакараннем, і Зазыба ніколі не адчуваў сябе пацярпеўшым у выніку незаслужаных падазрэнняў, мужна і адкрыта глядзеў на навакольны свет, заўсёды ацэньваў акалічнасці не з пункту гледжання асабістай крыўды, а зыходзячы з грамадскіх інтарэсаў. Да голасу гэтага чалавека, які ў сваіх дзеяннях заўсёды кіраваўся пачуццём партыйнага абавязку, адказнасці перад народам, уважліва прыслухоўваюцца калгаснікі, якія апынуліся ў акупацыі. Гэта сведчыць аб яго сіле як кіраўніку, аб паслядоўнасці і трываласці яго характару і светапогляду, аб глыбокіх карэннях, якія пусціла ў яго свядомасць камуністычная ідэалогія.
Чубар таксама не здраднік і не дызерцір. Але ён марудна асэнсоўвае падзеі, доўга прытрымліваецца старых метадаў кіраўніцтва, з цяжкасцю прызвычайваецца да абставін вайны. Правёўшы апошні сход калгаснікаў і паспрачаўшыся з Зазыбам, ён кідае свае эвакуацыйныя справы і непрыкметна знікае з Верамеек. У гэтым учынку знайшлі адлюстраванне ў першую чаргу яго патрыятычныя імкненні не застацца ў баку ад агульнай справы, далучыцца нейкім чынам да рэгулярнай арміі. Але ён не змог пазбегнуць часовай разгубленасці, бо не вельмі проста, а мо і не магчыма было на адзіноце з самім сабой хутка знайсці правільны шлях. Многія прычыны, якія выклікаюць у душы Чубара ваганні і страх, ляжаць на відавоку. Найбольш важная з іх у тым, што папярэдняя жыццёвая школа Чубара была не такой ужо і багатай. Ён выхоўваўся ў дзіцячай працоўнай камуне. Перад пачаткам калектывізацыі яго датэрмінова адклікалі з вучобы ў школе каморнікаў і накіравалі туды, дзе найбольш былі патрэбны кадры. Але складвалася ўсё так, што ён не затрымліваўся доўга на адной пасадзе. Вядома, мяняць часта месца работы яму даводзілася і не па сваёй віне. Старшынёй у Верамейках яму давялося прабыць усяго якіх-небудзь два гады. Хіба ён змог за такі кароткі тэрмін па-сапраўднаму зблізіцца з людзьмі, навучыцца разумець іх самыя запаветныя інтарэсы? Безумоўна, не! Магчыма, адсюль і бярэ пачатак яго тая мітуслівасць і схільнасць да бяздумнага выканання дырэктыўных указанняў, супраць чаго так абгрунтавана выступае Зазыба. Аказаўшыся немабілізаваным і не ведаючы, куды ісці, Чубар доўга бадзяецца ў пошуках месца збору апалчэнцаў, і яго вандроўніцкая эпапея толькі павялічвае маральныя і фізічныя пакуты, выкліканыя няпэўнасцю і пустэльніцтвам. Пасля сустрэчы з ваенурачом у лесе, дзе Чубар атрымаў неспадзяваную магчымасць непасрэдна пазнаць жахі вайны, ён задумваецца аб сваім месцы ў змаганні. Паступова ў яго сэрцы выспявае ўпартае рашэнне застацца ў тыле ворага і змагацца. Мастацкай логікай твора аўтар падводзіць нас да думкі, што Чубар з цягам часу зможа стаць важаком мас. Ён паступова пераадольвае няўстойлівасць сваіх планаў, прыходзіць да думкі аб неабходнасці ў такі адказны час звярнуцца да вопыту і мудрасці народу. І міжволі думаеш, што і Чубар, і Зазыба неўзабаве сустрэнуцца ў новай сітуацыі і аб’яднаюць свае намаганні, бо і раней іх разводзіла па розных дарогах хіба толькі неаднолькавасць жыццёвага вопыту ды розная ступень псіхалагічнай падрыхтаванасці да раптоўнага нашэсця ворага.
Супрацьпастаўляючы цвярозага, умудронага вопытам Зазыбу крыху лёгкадумнаму Чубару, 32-гадоваму халасцяку, аўтар не ставіў перад сабой мэты вывесці іх выключнымі антыподамі. Калі іх і можна так назваць, дык толькі ў плане псіхалагічным. У агульным жа плане іх думкі ўвесь час працавалі ў патрыятычным напрамку – змагацца са зброяй у руках. Разыходжанні заключаліся ў пошуках канкрэтных метадаў і сродкаў барацьбы.
Назіраючы за паводзінамі людзей, якія апынуліся ў агні вайны, пісьменнік усё часцей адчуваў патрэбу звярнуцца да дзяцінства сваіх герояў, да паказу напружанай і рамантычнай абстаноўкі 30-х гадоў. Гэта зроблена не толькі ў адносінах да Зазыбы і Чубара, але і шматлікіх іншых персанажаў – калгаснікаў Сідара Раўнягіна, Парфёна Вяршкова, Сіланція Хрупчыка, Івана Падзерына, Кузьмы Прыбыткова, Ганны Карпілавай. Без рэтрэспектыўнага падыходу да адлюстравання лёсу людзей нельга было прасачыць, як уплывала атмасфера нашага даваеннага жыцця на фарміраванне іх характару і светапогляду. Частыя экскурсы ў мінулае сваіх герояў – прыём, вельмі распаўсюджаны ў літаратуры, і няма нічога дзіўнага, што Чыгрынаў часта карыстаецца ім. Інакш, мусіць, і нельга дасягнуць плённай распрацоўкі матэрыялу: не ведаючы, як праходзіла дзяцінства героя, як складваўся яго папярэдні лёс, цяжка да канца зразу мець яго сённяшнія свядомасць і ўчынкі. Гэты прыём дазваляе аўтару больш дасканала даследаваць сфарміраваныя за гады Савецкай улады сацыяльныя і маральныя каштоўнасці, без якіх нельга было б перамагчы такога моцнага і каварнага ворага, якім быў гітлераўскі фашызм. Прасачыць вытокі моцных і трывалых харак тараў дапамагаюць пісьменніку не толькі асабістыя каментарыі сацыяльна-біяграфічнага плана, але і ўспаміны саміх герояў, іх унутраныя маналогі. Усё гэта садзейнічае глыбейшай перадачы ўнутранага свету, выяўленню чалавечнасці савецкіх людзей, мастацкаму паказу сацыяльных асноў народнага жыцця, моцнага маральнай чысцінёй і актыўнымі, дзейснымі адносінамі да навакольнай рэчаіснасці.
Пошукі прычын маральнай стойкасці савецкіх людзей з’яўляюцца адным з вызначальных момантаў надзённага гучання твора, яго гуманістычнай накіраванасці і жыццесцвярджальнага пафасу. Аптымістычны пачатак рамана тоіцца ў раскрыцці найбольш істотных – зыходных глыбінных пластоў народнай псіхалогіі. Багацце душэўных сіл, высокія маральныя пачуцці простых жыхароў вёскі Верамейкі – з гэтага вырастае гераізм нялёгкіх першых дзён вайны, гераізм, спецыфічны па сваіх праявах і непаўторнасці. На выяўленне яго і скіраваны намаганні пісьменніка. Ці дае ён летапіс асобных лёсаў, сямей, вёсак калгаса, ці прыбягае да аўтарскай характарыстыкі персанажаў, ці ў форме публіцыстычных адступленняў аналізуе патрыятычныя імкненні герояў, ці застае іх у хвіліны глыбокіх роздумаў пасля першых пакут і нягод – усюды на першы план выносяцца факты і сітуацыі, якія сведчаць пра гатоўнасць савецкіх людзей да барацьбы, пра нескаронасць і нязломнасць іх духу.
Прыкметы «рамана-лёсу» і «рамана-падзеі» зліліся ў «Плачы перапёлкі» ў адно рэчышча, выразна акрэсліўшы адметнасць творчай манеры Чыгрынава, які, па сутнасці, стварыў калектыўны вобраз беларускай вёскі часоў вайны, паказаў яе жыццё з захаваннем шматлікіх рыс нацыянальна-самабытнага каларыту. Варта было б асобна адзначыць і даволі высокае майстэрства пісьменніка ў абмалёўцы жаночых вобразаў. Жонка Зазыбы Марфа, кладаўшчыца Ганна Карпілава, маладыя салдаткі Дуня Пракопкіна і Сахвея Меляшонкава надзелены цеплынёй і пяшчотнасцю, мацней выяўляюц вытокі лепшых грамадзянскіх, маральных і эмацыянальных якасцей асяроддзя калгаснікаў. Нават тыя, хто выступае ў рамане эпізадычна, – Куліна Вяршкова, Гануся Падзерына, Роза Самусёва, Гэля Шаракоўская, Палага Шунякова і іншыя пакідаюць добрае ўражанне. Лёсы верамейкаўскіх жанчын-працаўніц выклікаюць павагу сваёй спакойнай сілай, верай і някідкай прыгажосцю. Праз усё іх гора і цяжкасці ўпарта прабіваецца жыццесцвярджальная нота. Чыгрынаў сціплы на пахвальныя ацэнкі, але само апавяданне пра жанчын ператвараецца ў гімн беларускай працаўніцы і дапамагае лепш зразумець асноўную думку твора. Напрыклад, песні, а потым надрыўны плач салдаткі Дуні на бабінах у парадзіхі Сахвеі шмат гавораць нам аб ідэйнай сутнасці ўсяго твора: ідзе жыццё, нараджаюцца дзеці, спрачаюцца і пакутуюць, гаруюць і танцуюць, весяляцца і сумуюць людзі, а над усім гэтым раздаецца грозны напамінак аб вайне, аб лёсе тых, хто на фронце, аб абавязку перад імі, аб неабходнасці барацьбы.
Ідэйную накіраванасць твора яшчэ больш паглыбляе бязлітаснае асуджэнне нямецкіх прыслужнікаў – былога махноўца, першага паліцая ў вёсцы Антона Брава-Жыватоўскага, дызерціраў Рахіма, Рамана Сёмачкіна і іх падпявалы Мікіты Драніцы. Аўтар не шкадуе сатырычных сродкаў, каб выкрыць нікчэмнае нутро гэтых мярзотнікаў, паказаць ганебны воблік прадажных асоб.
Раман «Плач перапёлкі» – не хроніка, не мемуары, не дакументальны летапіс першых дзён вайны. У ім чуецца толькі водгалас батальных сцэн, што адбыліся недзе паблізу. Часам здаецца, што пісьменнік з фатаграфічнай дакладнасцю занатоўвае эпізоды і выпадкі з жыцця герояў і вёскі і што яны нібыта не маюць прамога дачынення да развіцця асноўнага дзеяння. Такімі можна палічыць эпізоды, калі Чубар затрымліваецца ў Шыраеўцы, каб сустрэцца з Палагай, калі Зазыба з Марфай едуць у мястэчка, доўга гутараць у доме краўца Шарэйкі, калі вядуцца размовы вакол лёсу загадкавай пустэльніцы Марылі, калі робіцца экскурс у біяграфію Мікіты Драніцы. Магчыма, гэтыя моманты крыху і замаруджваюць ход дзеяння, абцяжарваюць сюжэтнае развіццё, але наяўнасць іх у сюжэтна-кампазіцыйнай пабудове рамана можна палічыць неабавязковай толькі на першы погляд. У сапраўднасці ж яны дапамагаюць стварэнню пераканаўчага малюнка акупацыйнага рэжыму, значна пашыраючы наша ўяўленне аб складаных перыпетыях, у якія трапляюць героі, і прымушаючы з неаслабнай увагай сачыць за развіццём дзеяння ў творы.
У рамане няма апісання баявых дзеянняў жыхароў вёскі – яны наперадзе. Аўтар жа ўвесь час паглыбляецца ў запаветныя думкі сваіх герояў, якія ведаюць альбо нават былі відавочцамі жорсткіх кровапраліццяў на месцах баёў рэгулярнай арміі, а цяпер у пакутлівай невядомасці павінны вызначыць свае зыходныя пазіцыі для далейшага. Праз асвятленне чалавечых лёсаў прасочваецца зараджэнне і развіццё народнага бясстрашша і мужнасці, вытокі гераічных настрояў. А яны, гэтыя вытокі, тояцца ва ўсведамленні праваты сваёй справы, у адданасці сацыялістычнай бацькаўшчыне і камуністычным ідэалам і іншых маральных якасцях, выхаваных у савецкіх людзей намаганнямі партыі, усім укладам нашага даваеннага жыцця. Аўтар сцвярджае ідэю справядлівасці і жыццездольнасці сацыялістычнага ладу, трываласці і непахіснасці яго сацыяльна-маральных і эканамічных асноў. У гэтым заключаецца самае дарагое і важнае адкрыццё пісьменніка, які ва ўзаемаадносінах паланёных людзей здолеў паказаць моцныя патрыятычныя карані, наблізіўся да пасціжэння сутнасці складанай праблемы глыбокага даследавання тых фактараў, што прадвызначылі еднасць і згуртаванасць савецкіх людзей у небяспечных абставінах.
У рамане мноства масавых сцэн, шматгалосых дыялогаў, маляўнічых пейзажаў, выразных этнаграфічных эпізодаў, таленавіта выпісаных бытавых малюнкаў і падрабязнасцей.
Вялікае значэнне набываюць сімвалічныя абагульненні, якія часцей за ўсё ствараюцца прыродаапісальны мі прыёмамі. Сімвалічным выглядае той момант, калі Зазыба і Марфа слухаюць у аўсе свіст перапёлкі, які нагадваў плач: «У ім не было тае ядранай і бесклапотнай зухаватасці, якая, быццам удар хлыстоўкі, ажно падсцёбвае часам і прыўзнімае настрой.
Піць-піль-віць… Піць-піль-віць…
Сёння перапёлка, няйначай, плакала, – ці то гняздзечка яе разбурыў хто, ці яшчэ якая бяда прымусіла агалошваць тугой наваколле, але замест звычайнага спеву чуўся плач…»
Апісанне спеву перапёлкі пададзена на высокай хвалі паэтычнага ўзрушэння, і гэты плач гучыць як пераасэнсаванне ў новых трагічных абставінах народных уяўленняў і павераў.
Значны абагульнена-філасофскі змест утрымліваецца ў эпізодзе, звязаным з тым, калі ласі пападаюць пад бамбёжку нямецкіх самалётаў, хоць на першы погляд ён можа здацца мала арыгінальным і, больш таго, аўтаномным у тканіне ўсяго рамана. Выказваліся папрокі, што гісторыя паяўлення і гібелі ад куль варожага аўтаматчыка ласіхі, калі ўсё гэта разглядаць нават сімвалічна, аказалася ў рамане зусім лішняй. Нібыта неабавязковай выступае і смерць лася, дадзеная ў эпілозе рамана, бо яна нічога істотнага не дапаўняе ні да вобраза Рахіма, які забіў яго, ні да раскрыцця мясцовага сацыяльна-бытавога каларыту. Але глыбей удумаўшыся, пераконваемся, што карціна забойства паліцэйскім лася мае акрэсленае самастойнае значэнне – яна яскрава ўвасабляе сабой драпежніцкую сутнасць акупацыйных улад. У шматзначнай сімвалічнай канцоўцы рамана смерць лася займае, такім чынам, не апошняе месца. Яна стала своеасаблівым цэнтрам, вакол якога сутыкнуліся супрацьлеглыя сілы, і дазволіла яшчэ раз засяродзіць увагу на тым, як у прытоенай звычайнасці часовага зацішша выспявала ўнутраная трывожная насцярожанасць і будучыя драматычныя канфлікты.
Можна толькі пашкадаваць, што ў рамане не знайшла далейшага развіцця сюжэтная лінія Маштакоў – Марыля. Пра дзейнасць сакратара райкома партыі гаворыцца вельмі коратка. Не выяснена роля Марылі, пакінутай у тыле ворага для разгортвання разведвальнай работы. Нават Марфа, якая апякае дзяўчыну, не ведае, чаму яе патрэбна выдаваць за пляменніцу. Распрацоўка гэтай лініі дапамагла б адкрыць у свядомасці вяскоўцаў шмат новых адценняў. Але яе эскізнасць, відаць, абумоўлена храналагічнымі рамкамі рамана, і абставіны, звязаныя з падпольшчыцай, будуць даследаваны ў далейшым.
Усе гэтыя прыватныя недахопы мала зніжаюць вартасці рамана, які сведчыць, што І. Чыгрынаў паспяхова паспрабаваў свае сілы ў новым для яго жанры, своеасабліва адлюстраваўшы падзеі першых двух месяцаў вайны, заглыбіўшыся ў самыя карэнні, у вытокі той гістарычнай з’явы, якая атрымала назву ўсенароднага подзвігу ў барацьбе з фашызмам.
У свой час у рэцэнзіях адзначалася, што раман «Плач перапёлкі» выглядае незавершаным, што ён успрымаецца як подступ, экспазіцыя да нечага яшчэ не напісанага. Гэтага не адмаўляў і сам аўтар, калі ў адным са сваіх выступленняў гаварыў, што асноўная яго задума была вывесці сваіх герояў на зыходныя пазіцыі, толькі акрэсліць шлях іх далейшай дзейнасці. Вось чаму кожны, прачытаўшы раман, адчувае, што павінна быць яго прадаўжэнне. І ён не памыляецца. У друку даўно ўжо паведамлялася, што І. Чыгрынаў заканчвае работу над новым раманам «Апраўданне крыві», у якім будуць прасочаны далейшыя лёсы герояў «Плачу перапёлкі». У газеце «Літаратура і мастацтва» за 22 жніўня 1975 года быў змешчан невялічкі раздзел з рамана пад назвай «Па дарозе ў Белую Гліну». У ім расказваецца пра тое, як верамейкаўцы па загаду каменданта Гуфельда едуць на падводах у Белую Гліну рамантаваць мост праз Бесядзь, які некалі знішчылі чырвонаармейцы. Мы сустракаемся з ужо знаёмымі нам героямі Зазыбам, Сілкам Хрупчыкам, Miкітай Драніцай, нямецкім агітатарам Брава-Жыватоўскім, Раманам Сёмачкіным. Паяўляюцца і новыя героі, сярод якіх настаўнік Сцяпан Кавалёў, які ўцёк з палону, але гаворыць людзям, што яго адпусцілі з лагеру. І самае важнае, што ў гэты час Зазыба думае пра пажар у Паддубішчы, які мог быць справай рук Чубара, хвалюецца і спачувае Чубару, які «сядзіць недзе пустэльнікам у Мамонаўцы і чакае яго, Зазыбу, калі ён злітуецца ды выбярэ часу з’ездзіць у Машавую».
Поспех рамана «Плач перапёлкі» абумоўлены не толькі таленавітасцю пісьменніка, яго незаёмным веданнем жыцця. У значную падзею ваеннай прозы кнігу ператварыла актыўная ідэйна-мастацкая пазіцыя пісьменніка, якому ўласцівы сур’ёзны, удумлівы падыход да паказу народнага жыцця. Між іншым, раман сведчыць і пра тое, што пісьменнік цесна звязаны з беларускай вёскай, разумее клопаты і спадзяванні яе жыхароў. Ён блізкі ім самабытнай творчай манерай, чуйнасцю да слова, уважлівымі адносінамі да мовы не проста як да першаэлемента літаратуры, але як да высокай духоўнай каштоўнасці.
Але самым моцным бокам рамана, які найбольш пераканаўча апраўдвае яго самастойнае творчае існаванне, з’яўляецца тое, што ў ім паказана непахіснасць духу савецкіх людзей перад тварам суровых выпрабаванняў, выкрываецца бездапаможнасць нікчэмнай кучкі здраднікаў і адшчапенцаў, дэталёва даследуецца маральны патэнцыял жыхароў беларускай вёскі, іх цвёрдай вытрымкі і ўнутранай падрыхтаванасці да барацьбы за свабоду і незалежнасць Радзімы.